Читать онлайн Дойду ахтылҕана бесплатно

ЫРЫА

• Көмүс күнүм санньыйа
• Киирэр сирин былдьаста,
• Маайа ынах хамыйа
• Барар кэмэ уолдьаста.
• Ыллыыр чыычаах утуйан,
• Айылҕабыт чуумпурда,
• Оттуур колхоз уурайан,
• Отуу уота умайда.
• Паарка ыллаан эрдэҕэ
• Маннык намыын киэһэҕэ,
• Эдэр ыччат биэрэккэ
• Эһиэкэйин эттэҕэ…
• Намыын киэһэ дьаарбайа
• Тахсыах эрэ, Даарыйа,
• Сээкэй туһун аттара
• Сэһэргэһиэх таарыйа.

* * *

• Ый сырдыгар сүүрүгүм
• Ырылыйа дьулуста.
• Ырыам аргыһа чыычааҕым
• Ыраах кытылга ыҥырда,
• Күүгэн аллыбыт бакаалым
• Күллэ-салла, дьалкыйда,
• Көтөр көҥүлүм дабаана
• Көҕөрүмтүйэн көһүннэ.

• КЭЛЭР ҮЙЭ КИҺИТИГЭР
• Мин төрөөн төлөһүйбүт алааспар
• Эн үөскүөҥ, олоруоҥ – билэбин.
• Эйиэхэ, ол ыраах бырааппар,
• Бу ыллыыр ырыабын аныыбын.
• Дьиибэргии, сонньуйа, эн ааҕыаҥ
• Дирбийэр мин ырыам хоһоонун:
• Биһиги үйэбит халлаанын,
• Эн көрүөҥ охсуһуу толоонун.
• Биһиги, эн убай дьонноруҥ,
• Дүрбүөннээх үйэҕэ олоорпут,
• Олохпут бу сырдык хоһоонун
• Охсуһуу уотугар айарбыт.
• Күн аайы куттанан турбакка,
• Өлүүнү утары барарбыт,
• Таптыырбыт, ыллыырбыт дьыбарга,
• Буурҕаҕа муммуту сирдиирбит.
• Мэһэйи, өлүүнү эһэрбит
• Эн үөскүүр күөх мичил алааскар.
• Күн аайы суол солуур этибит
• Өспөт дьол айанын аартыгар.
• Көмүскээн чэлгиппит алааспар
• Эн үөскүөҥ, мичээриэҥ – билэбин…
• «Быраатым, кэлэн мин үрдүбэр
• Ахтаар!» – диэн кэриэспин этэбин.

• КИЭҺЭ АЛААСКА
• Ырааҕынан-чугаһынан
• Ынахтар маҥырастылар,
• Хаһыҥ курус тыалынан
• Эккин-хааҥҥын сайа тыынар.
• Бу дойду хас томторун,
• Чугастааҕы дулҕаларын
• Барытын мин билэрим,
• Барытын тэпсибитим.
• Үчүгэйиэн дойдум тыала
• Сүрэхпин угуттуура,
• Умнуллубут ырыа тыла
• Уруккулуу сатарыыра.
• Ханан эрэ ырааҕынан
• Хаҥыл аттар тыбыырдылар,
• Харалаабыт хатыҥнарым
• Хараҥанан таҥыннылар.
• Манна олох, манна тойук,
• Манна атын сигили,
• Сүрэхпинэн маны куруук
• Ахтар, саныыр да этим.
• Дьоллоох тойук, дьогдьоот киэһэ,
• Дьолу булбут мин дойдум.
• …Оҕо буолан ааспыт сааспын
• Ордук саныы олордум.

• ОЛОХ УОННА ОЛОҤХО
• (А. Сурковтуу)
• Этиҥ астыа. Сыллар ааһыахтара,
• Биһиги кырдьан олоруохпут.
• Бүгүҥҥү герой – олоҥхо бухатыыра,
• Остуоруйа буолуо биһиги олохпут.
• Этиэхтэрэ онно
• айыы бухатыыра
• Оччолоох-баччалаах
• күүстээҕэ диэн,
• Өлөр чааһыгар
• өлбөт тыыннаах
• Ырыа тылларын
• эппитэ диэн.
• Олоҥхо буолуо
• улуу кыргыс туһунан,
• Кырдьаҕастар уйадыйа истиэхпит:
• Ол олоҥхо ойуулаах номоҕуттан
• Амарахтык мичээрдиэхпит.
• Оо, доҕоттоор,
• Ол бухатыырдардыын
• Биһиги буолбаппыат
• арыаллаһан үөскээбиттэр,
• Кинилэри кытта сайылык сыһыытыгар,
• Оскуола олбуоругар
• ойуоххалыы оонньообуттар,
• Кинилэри кытта
• Дьоллоох кэмҥэ
• Дьолу үллэстэ
• доҕордоспуттар,
• Төрөөбүт дойдубут ыар дьылыгар
• Хоһуок килиэби
• үллэстибиттэр.
• Билбэт этибит
• Бүтүн күүстээхтэрин,
• Киһиттэн ордук
• киэптээхтэрин,
• Саҥарар саҥалара
• ырыа буолар
• Сахаттан сабыйа
• өйдөөхтөрүн.
• Кинилэр сүгэллэрэ
• киһи сүгэрин
• Сылайан нүксүйбүт көҕүстэригэр,
• Үөхсэр буолаллара, өлүү кэллэҕинэ,
• Өлүүттэн
• сиргэнэр
• үгэстэринэн.
• Биһиги билэбит:
• Үрдүк баҕа,
• Дойдуну таптыыр көнө сүрэх,
• Көҥүлү таптыыр
• модун санаа
• Дьон курдук дьоҥҥо
• олоортун.
• Биһиги билэбит:
• Дьон курдук дьон
• Ийэ сирдэрин,
• бар дьоннорун,
• Алдьархайдаах
• аат айаҕыттан
• Араҥаччылаан ылбыттарын.
• Этиҥ астыа,
• Сыллар ааһыахтара.
• Биһиги кырдьан олоруохпут,
• Бүгүҥҥү герой –
• олоҥхо бухатыыра,
• Остуоруйа буолуо биһиги олохпут.

• КЫАЙЫЫ КҮНЭ
• Оҕонньорум биһикки
• улуу сурахтан
• Ойон туран
• оҕолуу
• уурастыбыт,
• Оскуолабыт үрдүгэр
• умайар былааҕы,
• Оонньуу турдун
• диэн,
• ойутан таһаардыбыт.
• Бүгүн биһиги,
• Орто дойду билбэтэх
• ороспуойун бииһин
• Улуу
• охсуһуу уотугар
• уолугуттан ылан,
• умса анньан,
• урусхаллаабыттар,
• Бүгүн биһиги,
• илиибит көлөһүнүн
• сүүспүтүгэр аҕаан,
• Түөрт
• күчүмэҕэй сылы
• төлө түспүттэр,
• Сардаҥа тыктаҕына,
• күн көһүннэҕинэ –
• Аан дайдым,
• айылҕа ийэм,
• Айгырыы
• хамсыы
• Айманарын курдук,
• Аан дойдуну
• сатарытар
• Айхал бөҕөнү
• айдаардахпыт
• буоллун!
• Улуу дойдуну
• уһугуннарар,
• Уруй бөҕөнү
• уйгууртахпыт
• буоллун.
• Оҕонньорум барахсан
• Оҕотугар түстэ:
• Уулуссаҕа ойон тахсан
• Уйадыйан турда,
• Күрэх дьонун көрдө:
• Кэлии,
• Барыы,
• Күлүү,
• үөрүү!
• Солко таҥас суугуна,
• Хаарыс таҥас харсыыта,
• Кыыс үөрбүт дьэдьэн имэ,
• Уол оҕо ойуолуута.
• Эмэн дьахтар эдэрсийбит,
• Эмээхсин эккирээбит,
• Сукуй тыа суугунаабыт,
• Сулбут үрэх тыаһаабыт.
• Уулусса,
• дойду тыла
• Уҕарыйбат музыка:
• – Кыайыы!!!
• – Кыайыы аатынан
• кыайаргынан
• үөр,
• көт,
• туой!
• Уулуссаҕа
• күйгүөр.
• Көтөҕүллүү.
• үгүс сиртэн,
• суут дьиэттэн
• Үрдүк сиргэ,
• хонууга
• Үмүөрүһэ
• үөрдүстүлэр
• Үөрүү былаахтара.
• Трибунаҕа –
• дьоллоох тыллар,
• Дьон сүрэҕэр –
• өспөт кыымнар…
• Өрөгөйдүү
• турбуппут онно
• олох оҕолоро,
• Оо, онтон
• ырыа баарта
• Ойуур,
• толоон,
• тыа аайы:
• Айхаллан,
• көҥүл кыраай!
• Айхаллан,
• улуу норуот!
• Оҕонньорум булбут этэ
• Уон көмүс остуопканы,
• Оҕонньорум муспут этэ
• Уон чулуу ыалдьыттары…
• Оо! Дьэ, оҕонньорум,
• Оҕонньор да буолбатах,
• Уол оҕо – эдэр ырыа,
• Ырыа – Кыайыы ырыата –
• Ыҥырбыта остуолга.

• МИН ДОЙДУМ
• (Садофьевтыы)
• Бу далай, бу халлаан сарыала,
• Сүрэҕи угуттуур көй салгын,
• Бу уйгу ыһыаҕын чараҥа,
• Үлүскэн үөрүүбүт, бу дьолбут –
• Барыта эн эбээт, мин дойдум!
• Бу өлгөм үүнүүлээх алаастар,
• Бу саһыл сыһыылар, толооннор,
• Бу көмүс үктэллээх хайалар,
• Угуттаан таһымныыр үрэхтэр –
• Барыта эн эбээт, мин дойдум!
• Бу мичил күн түһэн саатаабыт
• Киэҥтэн киэҥ уорҕалаах сир-дойду,
• Бу «кэхтэр» диэн тылы сатаабат
• Кэрэммэт кэккэлээх ыччатым –
• Барыта эн эбээт, мин дойдум!
• Ньиргиэрдээх бу үрүҥ куораттар,
• Киэҥтэн киэҥ куйаарар аартыктар,
• Бу айар үлэбит этиҥэ,
• Бу ыллыыр ырыабыт көмүһэ –
• Барыта эн эбээт, мин дойдум!

• МУУС УСТАРДААҔЫ САНАА
• С.А. Местниковка
• Таптыыбын эйигин, Сахам сирин,
• Хаар хайыҥнаах төрөөбүт дойдубун,
• Буурҕа сатыылыыр киэҥ сыһыыларын,
• Үрдүк күннээх сааскы халлаанын.
• Алҕас ааттаммыт муус устарга
• Мин дойдубар муус устубат,
• Тоҥоттуу барбыт кыстык хаарга
• Халыйар хайыһар суолун хаалларбат.
• Көтөр кэлэрин көһүтэр санаабар
• Үлэм быыһыгар үрэҕи кэтэһэбин,
• Кини тоҥ хара харалдьытыгар
• Ньургуһун сибэкки ньургуйа үүнэрин.
• Онно, мин санаабар, туманы курдат
• Көстөргө дылылар көҕөрөр садтар,
• Үрүҥ былытынан үллүммүт курдук
• Үчүгэй бэйэлээх отонноох мастар.
• Баҕар, кырдьык… (биһиги итэҕэйэбит)
• Кыһын кыпчыарын биһиги кыайыахпыт –
• Кулун тутар буурҕа кубулҕатын
• Муустаах муораҕа кыйдаан ыытыахпыт.
• Оччоҕо мин дойдум хаар хайыҥын
• Кэмин иннинэ киэр гыныаҕа,
• Сыыһа ааттаммыт муус устарым,
• Ыам ыйыныы, балыгын ыытыаҕа.
• Нарын бэйэлээх таҥара кийииттэрэ
• Таҥнан туруохтара, сайынынан тыына.
• Күннээх дойдум отонноох мастара
• Кийииттии кэлиэхтэрэ чаллах тииппэр.
• Алаас арыытыгар, отонноох садка
• Дьоллоох оҕолор көрүлүү сырсыахтара.
• Абрикос отону аҕалара дьоҥҥо
• Айдаара сырса аҕалан биэриэхтэрэ.
• Оччоҕо биһиги, кыһыны кыайбыттар,
• Оҕобутугар түһэн олоруохпут,
• Көҕөрө барбыт алаас куулатыгар
• Кулун тутарга кус маныахпыт.

• ХОДУҺА
• Турда колхоз алааһыгар
• Уоттаах куйаас өҥүрүгэ,
• Үрдүк күҥҥэ талаһар
• Сиҥнэ үүммүт бэттиэмэ.
• Силлиэ тыал өлөҥ оту
• Сирилэччи ытыйбата,
• Үлэ күүрэн эбэ хотун
• Үүммүт ото долгуннурда.
• Кырбый кыыл кынатынан
• Кыптыыйдана оонньообото,
• Эмдэй-сэмдэй түһүстүлэр
• Элитиэпкэ бэртэрэ.
• Быыстала суох хабыгырыы
• Бүлүмүөттэр күрсүбэттэр,
• Xапсаҕайдык татыгырыы
• Косилкалар сырыстылар.
• Күөх уйгунан көмүллэн,
• Сытта колхоз алааһа,
• Сүрэххэ, быарга билиннэ
• Самаан сайын сылааһа.

• СААС
• Уһуга суох ыллыы-туойа,
• сааскы халлаан турда,
• Чэбдик дойдум, мичил үөрэ,
• тыына, уһугунна.
• Совет дьиэтин былааҕын
• күнүм үөрэ тиирэр,
• Пионер оҕо ырыатын
• тыалым ыраах илдьэр.
• Сииктээх буорга түһэн тиллэр
• төрөл көмүс сиэмэ,
• Ыраас, сырдык ача үүнэр,
• атар лабаа бүөрэ.
• Уонна сырдык үрүйэлэр
• киһи аймах дьолун
• Ырыа гынан туойбуттар
• сүүрүк көмүс тылынан.
• Сирбитин симии, оҥоро,
• тоҥсуйдулар уустар…
• Советскай дойдум олоҕо
• күнү көрсө устар.
• Уһуга суох
• ыллыы-туойа,
• сааскы халлаан турда.
• Уһуга суох
• үөрүү тыына
• сүрэххэ кутулунна.

• САРСЫАРДА
• Көр эрэ: сырдык дьол
• Мичээригэр маарынныыр,
• Көр эрэ: сардаҥа
• саҕахха сыдьаайда.
• Аан дойдум уһуктан,
• Сырдыкка сыламныыр,
• Аан дойдум саҥанан
• сандаарда.
• Саҥа күөх солкоҕо
• Сууланан турдулар
• Саҥа күөх
• унаарар мырааннар,
• Эн курдук мөлүйүөн
• Дьон турар,
• уһуктан,
• Эн курдук,
• хомунар,
• тараанар.
• Советскай киһи, эн,
• дьиэ тута
• тахсаҕын
• Советскай Союзка –
• мөлүйүөн.
• Сүгэҕин эн маска батары охсоҕун,
• Охсуллар сүгэлэр –
• мөлүйүөн…
• Дирбийэн-дарбыйан
• үлэлии тураҕын;
• Ыраатта
• эн үлэҥ ырыата.
• Дирбийэн-дарбыйан
• сатарыы турдаҕа
• Советскай сир ийэ
• барыта.
• Мас суоран, таҥастаан
• Истиэнэ уураҕын –
• Мөлүйүөн
• истиэнэ ууруллар.
• Эн түргэн
• тутуунан
• Сарайдаан бүтэҕин –
• Мөлүйүөн
• саҥа дьиэ
• сандаарар.
• Эн ыллыыр
• ырыаҕар
• Сардаҥа сыдьаайар,
• Эн ырыаҥ иһиллэр
• сир аайы.
• Эн өлбөт ааккыныы
• саҥа дьиэҥ сандаарар…
• Сарсыарда
• сайаҕас, ылааҥы.

• КҮһҮН
• Бурдук сириттэн улардар көттүлэр,
• Буруо уһуннук тура унаарар,
• Алаас аһыллан ынахтар маҥырастылар,
• Амтаннаах кэнчээри сыта тунуйар.
• Уонна дуо, доҕоттоор, сайдам салгыным,
• Убуруу-сыллыы, уолукпар эриллэр,
• Утаппыт сүрэххэ сүдүрүүн нууралым
• Уһуннук-уһуннук угуттуу диэлийэр.
• Оттообут хотуурун отунан баайан
• Оҕонньор киһи хоспоҕор уурар,
• Дьиктилээх күнүм, санньыйа ылааран,
• Тииттэргэ саһаары тыаһа суох устар.
• Ол дьиэҕэ киһи суох: оҕонньор дал тутар,
• Хобороос хотону сыбаһа барбыта.
• Маҥхааһай таһыгар бурдук астыыллар,
• Уйбаан эһиилги сонуогу хорутар.
• Көҥүл сир дьонноро олоҕу оҥостор
• Күүрээннээх үлэнэн күһүнү көрсөбүт.
• Үлэни үмүрүтэн муҥхаҕа, булка
• Кыһыны кытта тэҥҥэ туруохпут.

* * *

• Өйдүүгүөн үүнүүлээх хонуунан
• Күүлэйдии миигинниин испиккин,
• Хонууга сибэкки хомуйан
• Хоскор эн киллэриэх буолбуккун?
• Кэмчиэрэ ыйытар саҥабар
• Хоруйдаан биир тылы эппиккин,
• Сөрүүҥҥэ, сииктээх түүн үөһүгэр
• Сэмэйдик сиэттиһэн испиккин?
• Өйдүүгүөн олох киэҥ суолунан
• Дьоллоохтук хаамыахпыт диирбитин,
• Эриэккэс санааттан долгуйан,
• Эн онно мичээрдии испиккин?
• Оччоҕо мин, хоту көтөөрү,
• Кынаппын куурдуна сылдьарым.
• Арахсыы ол дьоллоох чаастарын
• Ахтаҕыан, мин күндү Анютам?

• КЫҺЫҤҤЫ СУОЛ
• Тугун баҕас уһунай
• Нуоралдьыма үрэҕэ,
• Xаһан-хаһан тиийиэмий
• Хампа алаас ыалыгар?
• Тиийиэм киэһэ уот өһөн,
• Имик-самык буолуута,
• Остуоруйа түмүктэнэн
• Уу чуумпу уйгууруута.
• Дьиэҕэ киирэн мин иттиэм
• Күөдьүппүт көмүлүөкпэр
• Уонна нуктуу нухарыйыам
• Уотум сылаас сыламар.
• Оччоҕо түүлбэр охсуллуо
• Сырдык уоттаах мин хоһум,
• Онно тэтэрээт көннөрө
• Олороро буолуо доҕорум.
• Көннөр, көннөр, доҕорукуом,
• Көтүтүмэ алҕаһы.
• Олоххо сыыһа хардыылаабат
• Дьон буоллуннар оҕолоруҥ.

• КИЭҺЭ ТЫАҔА
• Сииктээх киэһэ хааман истим
• Чараҥ тыаны тэлэн,
• Оһуор анньан илим-ситим
• Ыйтан сырдык түһэр.
• Онно алаас. Дьонум-сэргэм
• Оонньоон-күлэн эрэр…
• Сардаҥарар сырдык имим
• Тиийиэм үүнэр кэмэр.
• Ыйдаҥаҕа хахыйахтар,
• Улааппыкка дылы,
• Нуктуу, чуумпу налыйбыттар,
• Мөһүүрэнэн сырдыы.
• Уолбат наҕыл үрүйэлэр,
• Уулбут көмүс уунан
• Толбоннурар көлүччэбэр
• Тохтообокко устуҥ!
• Сииктээх киэһэ хааман истим
• Хатыҥ чараҥ устун,
• Сардаҥарар көмүс имим,
• Инним – күрэх дьонум.

• БЭЭҺЭЭ КУЛУУП ДЬИЭТИГЭР
• (Кыыс ырыата)
• Бээһээ кулууп дьиэтигэр
• Биэс уол кэлэн тохтообут,
• Бэһиэн эдэр инженердэр,
• Бэһиэн эрэт бөтөстөр.
• Оо, тэҥнээх да доҕоттор,
• Оо, үчүгэй да уолаттар.
• Көмүһү, чоҕу булар
• Күрэхтээх дьон үһүлэр:
• – Иччитэх Сиинэ сиһин
• Иччилиэхпит дэһэллэр.
• Уой, үксү да кэпсииллэр,
• Оо, өйдөөх да уолаттар.
• Бүгүн кулууп таһыгар
• Бэһиэн тахсан туойдулар,
• Оҕолору мунньаннар,
• Оһуохайдаан тэйдилэр.
• Уой, кэрэтик да ыллыыллар,
• Уо, көрдөөх да уолаттар.
• – Хайыахпытый, дьүөгэлээр,
• Хайалар көһүтэллэр.
• Сарсын эрдэ барабыт,
• Саныыр буолуҥ, – дэстилэр.
• Уо, кирдик да эрэттэр,
• Оо, тохтуу да түспэттэр.

• ЭЙИГИН УТУТА-УТУТА
• Данилова Верочкаҕа
• Эйигин утута-утута,
• Биэличчээ, мин ырыа ыллаатым.
• Кэм түргэн хардыынан ааһыыта
• Эн, сэмэй кыыс оҕо, улаатыаҥ.
• Сиинэҕэ, Куорунай сиригэр,
• Ньоҕодьук диэн улуу күөл баара,
• Ол эбэ соҕуруу өттүгэр
• Турар ээ эн эһэҥ ампаара.
• Ол ампаар аттыгар бэрт былыр
• Баар этэ куһаҕан балаҕан,
• Ол онно үрүҥ күн сырдыгар
• Кэлбиттэр аҕалаах абаҕаҥ.
• Биһиги, үлэнэн суол солоон,
• Олох киэҥ аартыгын булбуппут,
• Олох киэҥ буоругар үлэнэн
• Үрдүк дьол үөрүүтүн билбиппит.
• Билигин омуктар баайдара,
• Аатамы арааран бараннар,
• Өһүөннээх өйдөрүн ситээри,
• Айдааран, арбанан эрэллэр.
• Эн дьоҥҥун кыа хааҥҥа умсаран,
• Эйигин эн бэйэҥ дойдугар
• Дьоло суох кулут кыыс оҥостон
• Байары түүл гынан түһүүллэр.
• Биһиги: нууччалар, сахалар,
• Хаһаактар – уон араас омуктар,
• Биһиги, советскай норуоттар,
• Бу сири бас билэн үүммүттэр,
• Аан дойду дьолуттан көҥүлү,
• Көҥүллүк үлэлиир үөрүүнү
• Туохтан да үрдүктүк туппуттар,
• Тобуктаан туруохпут кэриэтэ
• Охсуһан умсуохпут. Охсуһан
• Эн көҥүл олоххун айыахпыт.
• Биһиги муҥура суох күүспүт –
• Муҥура суох сырдык итэҕэл,
• Дьон аймах түүнэ суох олоҕун
• Бу буорга олохтуур итэҕэл,
• Ол иһин биһиги ырыабыт
• Ыҥырар саҥаттан саҥаҕа.
• Итэҕэй – туолуоҕа ырабыт,
• Мин сиэним, эн ону көрүөҕүҥ.
• Эйигин утута-утута,
• Биэличчээ, бу ырыа ыллаатым,
• Ырыабар мин илэ көрөбүн
• Эн үйэҥ алаарар халлаанын.

• БОБО ТУТАР ОҔОННЬОР
• 1
• Тоҕус уоннаах толунньаҥ
• Токуйбутун көрүмэҥ:
• Иҥиирдэрэ эрчимнээх,
• Сындааһына сыралаах –
• Ахсым болгуо быччыҥа
• Ахсаабатах дэһэллэр.
• «Алтан туура» хотуура
• Айаннаатар эрэ дуо,
• Дэмэ-хомо суох кэмнээх
• Дэһээтинэ диэн кэбис.
• Хотуур сыылба да буоллар
• Ходуһаны хоротор,
• Хоннохторо суойуулаах,
• Хотоойулаах сырыылаах.
• Ардайдаппат да эрэн,
• Арсыын ылыы үрдүгэр
• Үстүү бөссүөк кэриҥин
• Өҕүрүтэр дэһэллэр.
• Хамыырдаахтан хаалсыбат,
• Хоннохтооххо куоттарбат,
• Боччум илии муҥунан
• Бобо тутар оҕонньор!
• 2
• Бодьойбутун көрөҥҥүт
• Бокоойуга ааҕымаҥ:
• Алта салаа муостардаах
• Атаралыыр тайах кыыл
• Аҥаарытар айаҥҥа
• Ааһан баарта суох дииллэр.
• Кылатара кытарбыт,
• Кыайан көрүө дуо диэмэҥ:
• Кытарбытын иннигэр
• Кыраан ылар кыҥааһын.
• Кыырай халлаан кыстыктаах,
• Кыптыгыркаан кынаттаах,
• Кындыа көтөр кыыл бииһин
• Кыдыйарын сөҕөллөр.
• Кэлим элбэх кэлгиэлээх
• Кэтириинискэй доруобун
• Эҥсилгэннээх эстиитэ
• Эккэ эрэ дэһэллэр.
• Кэмчи соҕус да буоллар,
• Кэнтиктэрэ охтуулаах,
• Татым соҕус да буоллар,
• Чааркааннара тардыылаах,
• Эндэппэккэ таба биэрэр
• Эбиэннэрэ иҥсэлээх.
• Боччум илии муҥунан
• Бобо тутар оҕонньор
• Саһыл, саарба арааһын
• Сааһылыырын сөҕөллөр.
• Ыһыктары билбэтэх
• Ыга тутар ытыстаах,
• Ылыммытын ыпсарар
• «Ыччат» буолар дэһэллэр.

• ЫРААХ МУОРА КУМАҕАР
• (Поэма)
• Муораҕа күөх күдэрик түһэн,
• Чуумпуттан чуумпутук доллоһуйар;
• Хаһан эмэ хопто, арыт ытаан, арыт күлэн,
• Аймыыр аҥааттыбыт чуҥ салгыны.
• Хоту дойдуга көстүбэтэх күн тахсан
• Холку хомо долгунугар оонньуур;
• Хомо уҥуоргу хоптолоох кумаҕыттан
• Тууһуурга[1] туоруур тыы эрдиитэ оймуур.
• Ол оҥочоҕо дьол туһунан, олох туһунан
• Икки киһи кэпсэтэрэ.
• Чуумпу долгун, балык умнуллан,
• Санаа дьоллоох кэлэргэ тиийэрэ.
• – Эн, – диирэ эр киһи куолаһа, –
• Эрэн биһиэхэ – доҕотторгор,
• Олоххо баар бары куһаҕан
• Сырдык, ыраас аргыстаах буолар…
• Дьахтар куолаһа махтанара
• Ыар күнүгэр кээспэтэх доҕотторугар.
• Ол курдук уста турбуттара
• Муора доллоһуйар долгунугар.
• 1
• Хатыҥ үрэх үрдүгэр
• Баар ээ маҥан балаҕан,[2]
• Ол дьиэ сырдык хоһугар,
• Оо, эн кими көрөҕүн?
• Сэрии суоҕар ол дьиэҕэ
• Эдэр кэргэн олоорто,
• Эдэр кэргэн ол дьиэҕэ
• Элбэх дьолу билбитэ.
• Онно баара эдэркээн
• Бу дьиэ кэргэн аҕата,
• Ааҕааччыа, эн кэрэхсиир
• Театрыҥ артыыһа.
• Онно баара оһуордаах
• Түннүктэрин муҥунан
• Сибэккини кэккэлиир
• Мин эдэр героиням.
• Онно баара дьиэ сэргиир
• Эдэр кэргэн чыычааҕа,
• Мэник киһи, кыра кэргэн –
• Хара харах Валентина.
• Онно баара үөрэ кырдьар,
• Дьон таптыыр эмээхсинэ –
• Дьиэни дьиэлиир, сиэнин иитэр
• Маанылаах эбэлэрэ.
• Хатыҥ үрэх үрдүгэр
• Турар маҥан балаҕан…
• Бур-бур буруо бургуйар:
• Көр суох, чуҥкук, куһаҕан.
• Бу дьиэ сырдык хоһугар
• Хаалбыт сиэннээх эмээхсин.
• Аһыы баттыыр, саас ылар…
• Ол да буоллар ыал ээ син.
• Кини кэпсиир бар дьоҥҥо:
• – Күн-дьыл атын… айака!..
• Баарта уолум боруоҥҥа,
• Кийиит – хоту, балыкка.
• Уонна уоста имэрийэр
• Бу ыар сааһын сааталын –
• Сиэнэ кыыс, хара харах
• Валентина баттаҕын.
• Оччоҕуна көмүс таммах
• Иэдэһэр илибириир,
• Валентина намчы санна
• Аргыый ибигириир…
• Эбэ кыайыы күнүгэр
• Эрэн тиийиэ эриһэн,
• Хатыҥ үрэх үрдүгэр
• Хааллын маҥан балаҕан.
• Ааҕааччыам, тиийиэх биһиги
• Муустаах муора биэрэгэр,
• Кыайыы иһин силлиэлиин
• Бар дьон тустар сиригэр.

• 2
• Уордаах муора милкийэр
• Ардах, силлиэ сиригэр
• Куба курдук балааккалар
• Туртаҥнаһа тураллар.
• Фронт сакааһын толоро,
• Онно тиийэн олохсуйар
• Кыайыы иһин охсуһар
• Эдэр биригээдэ.
• Онно тиийдэ саха кыыһа
• Маня Готовцева,
• Туустаах ууну, тыалы кэһэн,
• Бэчимэни сосуһа.
• Онно тиийдэ саха кыыһа,
• Өстөөҕү өһүөмдьүлүү,
• Суох эр дьону солбуйан,
• Дьоллоох сирин көмүскүү…
• Онно күн-дьыл аастар ааһар,
• Дүрбүөннээх олох көтөҕөн.
• Балык суоҕар кыһыы буолар,
• Түүҥҥүн-күҥҥүн умнаҕын.
• Оттон муҥха ийэтин тиирэр
• Байым балык кэллэҕинэ,
• Санааҥ көнөр, кынат буолар,
• Үлүмнэһэр күрэххэр
• Күнүҥ эмиэ көстө куотар.
• Үлэ быыһар, күрэх быыһар
• Эмиэ санаа сабардыыр:
• «Оҕоҥ ытыыр ыраах дьиэҕэр,
• Оттон Кешаҥ ханнаный?!»
• Суох ээ сурук. Сыл буолла…
• Ымыылыырыҥ туох баарый?
• Ырыа этэр: «Көһүт».
• Күүтэр.
• Ырыа суоҕар мунчаарар.
• Онуоха эбии быстах тылы
• Дьон сэлбиэр тарҕаппыттар:
• «Сураҕа, Кеша өлбүт үһү,
• Ону кыыстан кистэтэллэр…»
• Уонна харыастар сүрэҕэр
• Өрүү ким эрэ сипсийэр:
• «Үөр-көт, оонньоо эдэргэр,
• Өлбүтү кытта өлбөттөр».
• 3
• Кулуһун курдук уҥуохтаах,
• Куппут курдук таһаалаах,
• Биригээдэ килбиэннээҕэ
• Мирон Сивцев диэн баара.
• Кини уран кэпсээнинэн
• Тыалы намыратар,
• Ытаабыты күллэрэр,
• Аһыылааҕы саататар.
• Кыайбатахха көмөлөһөр,
• Ыалдьыбыты эмтэһэр…
• Эмэн дьоҥҥо – таптыыр оҕо,
• Эдэр киһи доҕоро.
• Санаа баттыыр муҥкук кэмэр
• Маняҕа убай киһи,
• Санааны сайар доҕор буолар,
• Эрэйи үллэстиһэр.
• Бииргэ үөрэ, хомойо
• Ол курдук олоорторо.
• Бииргэ эрдии эрдэллэрэ,
• Бииргэ бэчимэлииллэрэ.
• 4
• Биирдэ онно үөрүү буолта:
• «Киев куорат – биһиэнэ!..»
• Дьон-сэргэ тоҕуоруста,
• Сынньалаҥ кэмэ этэ.
• Бастаан уоттаах уруй тыллар,
• Онтон оонньуу, оһуокай,
• Үөрэр түгэн: сүрэх тиллэр
• Кыайыы, кырдьык аатыгар.
• Буурҕалардыын күрсэн-харсан
• Бу буору чиҥэппиттэр,
• Өрөгөйдөөҥ, ыллааҥ-туойуҥ,
• Хоһуун дьон, балыксыттар!
• Симик уоттар умайбыттар
• Имик-самык балааккаҕа,
• Арыгылар аччаабыттар
• Былтаҕар бытыылкаҕа.
• Ахсааннарын ситэрэ,
• Ырыалар ылламмыттар.
• Ис сүрэх кистэллэрэ
• Элэккэ быламмыттар.
• Оттон Мирон Маняттан
• Ол киэһэ арахпатах,
• Аптаах таптал ырыатын
• Уоһуттан түһэрбэтэх.
• Кини эппит:
• – Эйигин
• Олус да таптаахтаатым…
• – Тоҕо миигин таптыыгын?
• – Бу өйдөөх харахтаргын…
• Уонна ол уол андаҕаммыт
• Үйэлээх таптал аатыгар,
• Хоруй күүтэ сүгүрүйбүт
• Тапталлааҕын атаҕар.
• Маня көрөр, Маня истэр,
• Маня саныыр:
• «Кеша суоҕар… маннык кэмҥэ…
• Бу туохпут уҕалдьытай!..
• Мирон?! Иирбит биитэр
• Холуочуйан араас буолар…»
• – Тур! – диир, кэрэ бэйэтинэн
• Туруору көрөн туран. –
• Айдаарыма! Аргыый буолуй…
• Өйдөөххө кэпсэтиллиэ. –
• Туруору тарта таалбыт уолу,
• Оттон Мирон тэмтэриҥнэс.
• 5
• Үлэ буолла. Ый түмүгэ.
• Буурҕа сатыылаата.
• Арыт дьону түүн бүрүйэр,
• Арыт күнүс сардаҥарар.
• Киэҥ муора кубулҕаттаах,
• Балык да охсор кэмнээх.
• Хас хонно?
• Суох да суох…
• Кураанаҕы соһор күннэр.
• Ый толбонугар муора оонньуур,
• Майаак күөрэлдьийэр.
• Саҥата суох тыйыс тулуур
• Бэчимэни чиккэҥнэтэр.
• Ол түүн балхаан күүстээх этэ,
• Ый ньуура симириҥниир.
• Биирдэ муҥха ийэтэ кээлтэ,
• Бысхалдьыйа, дьирибинии.
• Оо, онно «ураа» буолта…
• – Аҕыс туонна!
• – Тоҕус туонна!
• Дьон үөрдэ, ньамаласта,
• Түргэнник тутта-хапта.
• 6
• Күн санньыйан, кумахха
• Күнүскү симиэнэ сынньанар,
• Күрүс-күрүс балаакка
• Тыалга тыаһыы сапсынар.
• Эрэһэ тыалтан долгуннар
• Эрэлиһэ сырсаллар,
• Кумах тумулга охсулла,
• Курулуу тохто уосталлар.
• Дэҥҥэ көстөр күн ылааран
• Сылаастык сылаанньытар,
• Эрдии, бэчимэ сылаатын
• Умнан, Маня ах барар.
• Кини олорор күн көрөр
• Уордаах муора култуугар,
• Баттаҕынан тыал оонньуур:
• Тарыыр, ыһар, бурайар.
• Санаан ыраах дойдутугар
• Кини тиийбит курдуга:
• Хатыҥ үрэх үрдүгэр
• Көстөр маҥан балаҕан…
• Сибэккини силэйэн,
• Кыһыл киистэ хамсыыра,
• Илэ турар, мичилийэ,
• Хара харах Валентина.
• Сындаа-сылба сылайан быстан,
• Ыар үлэ чаҕыттаҕына
• Биитэр минньигэс түүл быыһыгар
• Үлэ чааһа оҕустаҕына,
• Ким эрэ кистэлэҥ, истиҥ куолаһа
• Кини сүрэҕэр сипсийэрэ:
• – Тулуй, кытаат, доҕорум сыыһа!
• Хайыахпытый – сэрии сиэрэ…
• Оо, бу муҥнаах сэрии туран
• Бурайталыан иннинэ,
• Саҥа ыал-сэргэ буолан
• Олордубут да этэ!
• Аһыылаах өйүгэр туох киирбэтэй:
• Киирэр дьоллоох сырдык санаа,
• Сырдыгы сабар хараҥа, дьүлэй,
• Дууһаны тууйар ыар санаа.
• Кини саныыра: аҥардас сылдьан
• Оҕотун иитэр эрэйин,
• Эдэр сааһыгар огдообо хаалан
• Олох дьолуттан матыах муҥун.
• Оччоҕо түөрт өттө бүүрүллэн,
• Ыарыы, тууйа хараҥарар.
• Хараҕа, хамсыы, симириҥнии,
• Харыаста туманнырар.
• 7
• Хатыҥ үрэх үрдүгэр
• Турар маҥан балаҕан,
• Ол дьиэ сырдык түннүгэр –
• Валентина барахсан.
• Уордаах сэрии сиригэр
• Түптэ түрүлүөн, хараҥа…
• Кеша тыыннаах, баар этэ
• Партизанскай тайҕаҕа.
• Эн соҕотох хааллаҕыҥ
• Муустаах муора биэрэгэр,
• Нарын бэйэҥ олороҕун
• Санаа муҥар, саарал муҥар.
• 8
• Биир киһи кэнниттэн кэлэн:
• – Тоойуом, Маня, туох буоллуҥ? – диэтэ,
• Баттаҕын көннөрдө, уйадыйа,
• Эгэлгэлээх тыллары кини эттэ.
• Онтон оонньуу, элэк умнуллан,
• Олохтоох кэпсэтиигэ киирдилэр.
• Сүппүт киһини умнар туһунан
• Сүүйэр тыллар этилиннилэр.
• – Хаһан да хайыаҥый, тулуй, – диэтэ,
• Аргыый аҕай, амарахтык кууһа. –
• Тыыннаах киһи тыыннаахтары кытта
• Дьолло көрдөс, доҕорум сыыһаа!
• – …Итинтэн аралдьыта сатыыр дуу
• Биитэр тугу этээри гынар?! –
• Санньыар бэйэтэ таалан олордо,
• Таабырын таайа, үөһэ тыына.
• – Өлбүтү кытта өлбүт суох… –
• Уонна уол турда. –
• Тоҕойуом, холбоһуох…
• Маня дьик гынна.
• Дьыбарсыйда…
• – Тохтоо, бэйи!.. Суобаһа суох!.. –
• Кынтас гынна, киэр аста
• Уонна сөҥө таастыйда…
• Уу-хаар баспыт хараҕар
• Уор уота симириҥнээтэ,
• Туох эрэ түөһүн тылыгар
• Бүөлүү биэрдэ,
• Тыынын хаайда.
• Харыастан дуу, киэр хаамта
• Эргийбэттик, тиэтэйэ.
• «Көр эрэ маны!.. Тугун абатай!..
• Муҥунан туһанан эрдэхтэрэ!..»
• Соһуччу этэ – күүппэтэх суол,
• Мирон саатта, тууйулунна.
• Күн ылааран, былыт быыһынан
• Көстө-көстө туналыйда.
• Ыраах кумахха муҥхаһыттар
• Бэчимэ ырыатын ылластылар,
• Муора тураахтара хаадьылааннар
• Мирон үрдүгэр сапсыннылар.
• Ким эрэ дьолун угуйаннар,
• Куоҕастар аҥаатталлар.
• Эргийбэт эрэллии кылбаҥнаһа,
• Кубалар ырааталлар.
• Илимньит салбах эрдиитинэн
• Салгыбыттыы эрдинэр…
• Муора уҥуор киирэр күнтэн
• Көмүс суол ырылыйар.
• 9
• Пароходтар күн аайы,
• Маня суругун ылаары,
• Манна тиксэр эбиттэр.
• Хаһыытаһан бырастыылаһа,
• Сайыһыннара, ыраата
• Суругу илдьэ сүтэллэр.
• Ыытта үксү.
• Хоруй суох.
• Өссө ыытта – суох да суох.
• Күн-дьыл ууна уһунна
• Улугурдар көһүтүүгэ.
• Олох, үлэ, куолутунан,
• Өрө күүрэ турбута.
• Харсаах тыллар умнуллан,
• Хоргутуһуу да ааста.
• Доҕордоһуу эмиэ тиллэн,
• Аньыылаах санаа арахта.
• Ол курдук аргыстаһан
• Олох суолунан истилэр…
• Биирдэ күһүн Тууһуурга
• Үгүс баарса тигистэ.
• Фроҥҥа ыытар балыгын
• Биригээдэ таһыста.
• Онно күнү, түүнү быһа
• Буочука хачайданар,
• Тыраап устун тыаһаан киирэн,
• Кырыытынан кыстанар.
• Маня эмиэ куруустаһар
• Мироннуун сэргэ, бииргэ.
• – Баҕар, Кеша быстар саҕар
• Бу балык тиийиэ, – диирэ.
• Улуу муора кудулутун
• Арҕаран муспут балыгын
• Биригээдэ таһан, кыстаан
• Бүтэриитин саҕана
• Эмискэччи айдаан буолар
• Ол куруустаммыт баржаҕа:
• – Уу киирэр!..
• – Дьүүк туолла!..
• Носуостаан туһа суоҕа.
• – Ханан дьөлө ыстанна?..
• Баржевойдар айманаллар:
• – Куотуҥ, баржа былдьанна!
• Уу дэбилийэр, уһаат устар.
• Тыраабы иэмэхтии тэпсэн
• Куотар дьон ньамаласта:
• – Быраһаай, элбэх дьон эрэйэ,
• Сүүс туонна хатыыс бэрдэ.
• Биэрэккэ тахсан көрбүттэрэ:
• Баржа ыарыы дьаакырданар.
• Арай будулуйар дьүүккэ
• Икки киһи чалбааттанар.
• – Таҕыс, Маня!.. Субу туолуо!..
• – Ханан?.. Манан!.. Бу тугуй?!
• – Куота тарт!.. Бэйэм булуом!..
• – Мирон! Мирон!!! Бу… Буллум…
• – Куулла!
• Кумахтаах куулунан
• Дьөлөҕөһү бүөлүү кыстыыллар,
• Ууну хачайдаан, төттөрү таһан,
• Балыктарын быыһыыллар.
• 10
• Киэһэ Маня, сылайбыттыы,
• Куру-һары дьиэлээн истэ,
• Хантан эрэ түргэн тыы
• Буор биэрэккэ тигистэ:
• – Готовцева… Тохтоо… Үөр-көт… –
• Почтальон ойон турар.
• Суумкатыттан үс муннук
• Суругу ылан уунар.
• «Кешаттан!..»
• Маня саарбаҕалаан,
• Ах бара, хатылаата.
• Хатылаата, салгыы аахта:
• – «Госпитальтан…»
• Сүрэх-быар
• Нүөлүйэ тэбиэлээтэ…
• Онтон биирдэ баар буолта
• Тулаайах оронугар.
• Сүрэҕинэн кини аахта
• Туох баарын ол суругар.
• Арыт ытаан, арыт күлэн,
• Оо, үөрүүтүн хайдах этиэй?!
• – Тыыннаах! – диэтэ куолаһын муҥунан. –
• Кеша! – диэтэ сибигинэйэн.
• Уонна уунна баар дьоҥҥо
• Дьолун эргиппит суругун.
• Үрдүк үөрүү буолла онно,
• Доҕор дьон мунньуһунна.
• Үлэ, эрэй аргыстара
• Маняны уруйдаатылар.
• Кыбыстыбыт Мирон туран
• Саҥарарга тыл ылар:
• – Биһиги герой доҕорбутугар
• Үөрүүбүтүн биллэриэҕиҥ!
• Былаан икки сүүс бырыһыан туолуутунан
• Эҕэрдэлээн сурук суруйуоҕуҥ!
• – Суруйуоҕуҥ, өстөөх самнан,
• Бар дьоммут эргийдиннэр!
• Биһиги эмиэ балыкпытынан
• Өстөөҕү охсуохпут! – дэстилэр.
• 11
• Маня ылааҥы хараҕар
• Дьол кыымнара түстүлэр,
• Били маҥан балаҕан,
• Санааҕа, үөрэ көстөр.
• 12
• Дьоллоох кыыс, хара баттах,
• Дьоллоох кыыс Валентина.
• Сибэкки үүнэ турда
• Холуода уйарынан…
• Саалаҕа ытыс тыаһа
• Артыыһы уруйдаата:
• Норуот таптыыр артыыһа –
• Маня тапталлааҕа.
• Ол түүн Хоптолоох кумаҕар
• Уоттара умуллубатаҕа:
• Ыраах муора биэрэгэр
• Кыайыы андаҕара…
• ТУМАРА ТУЛЛУКТАРА
• (Поэма)
• Бырааппар Софроҥҥа
• 1
• Чыычаахтар, кырдьары умнаары,
• Чырыптыы, күн көрүн туойдулар,
• Түгэҕэ суох ыраас халлааным
• Көнньүөрэ, дьэҥкэрэ уйгуурар.
• Мин уһун айантан эргийэн
• Үөскээбит өтөхпөр турабын.
• Ким да суох. Тэлгэһэм чэлгийэн
• Сэтиэнэх анныттан көҕөрбүт.
• Эдэркээн сэбирдэх быыһыгар,
• Оо, хомус, эн тугу туойаҕын?
• Оҕо саас үөрүүтүн буолаарай
• Эбэтэр ыраах баар алааскын?
• Оҕо саас тэбэнэт иэйиитэ
• Эмиэ күн суолларын арыйар,
• Ол кэмҥэ угуйбут айыылар
• Эмиэ дьэ иннибэр турдулар.
• Ол сытар килэҥҥэ тэлээрбит
• Хаҥкы диэн дьулусхан кынатым,
• Ол сытар оҕобор оонньообут
• Соҕотох мин үөрүүм – чаачар саам.
• Ол кэмнээх санаалар, баҕалар!
• Оо, оҕо саас бардам дьайыыта.
• Оччоҕо ымсыылаах буолара
• Этиҥнээх чаҕылҕан сырыыта.
• Ол ааспыт. Ол үөрүү, ол дьулуур,
• Бу хаҥкы, чаачар саа ардыгар
• Үлэҕэ, үөрэххэ устубут
• Атын суол, сэттэ сыл турдаҕа.
• 2
• Доҕоттор. Оо, ханна баартарай
• Көрүлээн улааппыт дьоннорум?
• Оннугар уруйдуу турбута
• Ол кэмҥэ ыллаабыт хатыҥым.
• Хатыҥым кыратык кырдьыбыт:
• Лабаалар тоһуттан түспүттэр.
• Кэбис, ол эрээри көҕөрбүт:
• Лабаалар нуоҕаһа турбуттар.
• – Хатыҥыам, эн миигин өйдүүгүөн,
• Мэниктээн симээбит уолчааҥҥын?
• Туох-ханнык буурҕалар аастылар
• Аастыйбыт эн төбөҥ үрдүнэн?
• Хатыҥым, бокулуон уурардыы,
• Солконон суугунуу хамсаата.
• Күн, халлаан, айылҕа тылынан
• Күн сирин дьиктитин ыллаата.
• Бу хатыҥ төрдүгэр турбутум,
• Бастакы тапталбын ыҥыра.
• Бу хатыҥ төрдүгэр билбитим
• Бастакы көрсүһүү ырыатын.
• Ол үөрүүм ырыабар киирбэтэх,
• Ырыата суох умнан кээспиппин.
• Ол үөрүүм туһунан билигин
• Биир тылтан үөрүөх да эбиппин.
• Онтум суох. Атыннар сиппиттэр…
• Оо, сиккиэр, хатыҥмын табаҥҥын,
• Сир улуу тапталын туһугар
• Ыллаарыый ол сайын туһунан.
• 3
• Иччитэх ампаарым иһигэр
• Мин дьоллоох түүл түһээн хоммутум:
• Сүрэҕим бастакы ырыатын,
• Бастакы тапталым чаҕылын.
• Кыыс оҕо саһарчы көрбүтэ,
• Өрүүлээх чачархай төбөтө,
• Кулуһун курдук үөл бэйэтэ
• Туохтан да, туохтан да кэрэтэ.
• Сымнаҕас унаархай хараҕын,
• Сыллыырдыы, мин диэки санньытан,
• Ытыахча ытаабат куолаһа
• Аймана, ааттаһа турбута:
• – Оо, Сэмэн, барыма, манна хаал…
• Манна хаал тапталым туһугар.
• Умнубут дьолбутун булуохпут
• Эмиэ дьэ хатыҥмыт анныгар.
• Ол албын. Кини суох билигин:
• Ол оҕо бэйэтэ оҕолоох…
• Ырыаһыт, эн ситэр силигин,
• Этэрим итинтэн ордук суох.
• Дүрбүөннээх олоххо баар буолар
• Дьылҕа уон элэктээх тойуга,
• Сүрэхпит тапталын суолугар
• Сүүс аптаах тумара туллуга.
• Ардыгар кинилэр ыллыыллар
• Сир дьикти тапталын туһунан,
• Ардыгар умсары кырыыллар
• Иккиһин мичиппэт муҥунан.
• Бастакы тапталбыт ырыата,
• Оо, син биир сүрэххэ хаалааччы,
• Саппахтаах саарабыл кэмигэр
• Эн үҥэр таҥараҥ буолааччы.
• Сибэкки ньургуйар тойуга,
• Сибэкки ыалдьыбыт ыарыыта
• Төһөтүн да иһин хаалыаҕа,
• Үрдүк күүс айыытын кэриэтэ.

• 4
• Дьол диэни, тумара туллугун
• Мин буллум төрөөбүт дойдубар.
• Сырыттым иккиһин уол буолан,
• Баһыыба мин дьоммор-сэргэбэр.
• Дьэлликтии үөрэммит сүрэҕи
• Бэл ииппит биһигэ тохтоппот:
• Мин эмиэ миҥэбин миинэбин,
• Мин эмиэ айаҥҥа турабын.
• Иннигэр элбэхтэр тураллар
• Дууһаҕын абылыыр санаалар,
• Олох уон охсуулаах суолугар
• Араастаан ыҥырар халлааннар.
• Эн санньы долгуйа көрөҕүн
• Кэннигэр хаалларар дойдугун,
• Ол эрэн көппүччэ көтөҕүн,
• Санааҕын ырыанан дуйдуугун…
• Ол ырыа – эн дойдуҥ симэҕэ,
• Кининэн эн дьолгун кэпсиигин.
• Ол иһин хойукку эн сиэниҥ
• Өйдүөҕэ ол ырыаҥ кэрэтин.
• Өйдөөтүн. Олоорпут биһиги
• Сарсыҥҥы дьол иһин охсуһа,
• Өлөртөн, тиллэртэн кырдьыгы
• Ордорон оҕолуур туһугар.

• ПАРТИЯ ТУһУНАН ЫРЫА
• Күөх мыраан күлүгэ аларга түһүүтэ
• Өлүөнэ чэлгийэр биэрэгэр,
• Колхозтаах хочоҕо, бу дьоллоох дойдуга
• Өрүүтүн биир ырыа дьиэрэйэр.

• Сүрэхтэн тахсаллар ол ырыа тыллара,
• Ырыаҕа партия туойуллар.
• Аан дойду билбэтэх махтала, таптала
• Этиллэр ол ырыа тылыгар:

• – Уйгулаах олоххо, бу дьолго, көҥүлгэ
• Коммунист партия тиэрпитэ,
• Баттанан олорбут сахаҕа, эбээҥҥэ
• Кэхтибэт кэскили биэрбитэ.

• – Туойуоҕуҥ, сахалар, кыайыыттан кыайыыга
• Тиэрдээччи партия сирдьити,
• Мэһэйтэн иҥнибэт, ыардартан чаҕыйбат
• Коммунист дуулаҕа кэккэтин.

• Кылбаарар кыыс кэрэ Өлүөнэм биэрэгэр
• Ол ырыа сатарыы дуорайар.
• Колхозтаах хочобор ол көҥүл сахалар
• Партия сирдьити туойаллар.

• НУУЧЧАЛЫЫ МИН БИЛИИМ
• Я русский бы выучил только за то,
• что им разговаривал Ленин.
• В. Маяковский

• Мин сахабын.
• Мин ырыам
• Сахалыы
• Сатарыыр,
• Баай тыл – мин тылым,
• Ол эрээри ардыгар…
• (Ардыгар, атастар)
• Дьадайар,
• Тардыастыыр.
• Оччоҕо дууһабар
• Оргуйар санаабын
• Нууччалыы тобулан,
• Толорон туойабын,
• Нууччалыы
• Баай тыллаах буоламмын.
• Долгуйбут дууһабар
• Нууччалыы чочуллан
• Номоҕон дорҕооттор
• Тохтоллор,
• Сахалыы
• Сатарыыр туһугар!
• Мин ырыам
• Сахалыы
• Сатарыыр,
• Нууччалыы
• Мин тыллаах буоламмын,
• Аан дойду үөрэҕин,
• Аан дойду талаһар баҕатын
• Барытын истэбин,
• Барытын билэбин,
• Нууччалыы
• Тыл баайдаах буоламмын.
• Нууччалыы
• Саҥарар буоламмын,
• Доҕордуу дьоннордуун,
• Негрдиин, маврдыын –
• Сүүс араас омуктуун
• Сүбэбин холбуубун,
• Сүрэхпин холбуубун.
• Нууччалыы
• Саҥарар буоламмын,
• Аан дойду көй үгүс
• Эйэни көмүскүүр дьонунуун
• – МИР! – диэммин билсэбин. –
• – Миру – мир! – дэһэбин.
• Нууччалыы
• Мин тыллаах буоламмын,
• Аан дойду эйэлээх дьонноро
• Өйдүүллэр мин тылбын.
• Нууччалыы мин тылым –
• Мин улуу Ийэ дойдум
• Сүүс быраат холбоспут,
• Сүүс омук кэргэнэ
• Охсуһар, үлэлиир,
• Кэпсэтэр баай тыла,
• Партия норуоттуун,
• Аан дойду дьонунуун
• Кэпсэтэр күн тыла –
• Нууччалыы мин тылым!

• Күн Ленин нууччалыы
• Үөрэтэр, ыҥырар,
• Саҥарар баай тылын
• Көҥүлгэ тардыһар,
• Күн диэки талаһар
• Аан дойду биһирии,
• Долгуйа иһиллиир.

• Нууччалыы мин тылым –
• Мин иккис эрчимим,
• Мин баайым,
• Мин кыаҕым,
• Мин өргөс кылааным,
• Мин көтөр кынатым –
• Нууччалыы мин тылым!

• Мин ырыам ардыгар
• Нууччалыы чочуллар
• Сахалыы
• күүстээхтик,
• Саҥатык,
• эрдээхтик
• Сатарыыр туһугар.

• ЫРЫАЛАР НААДАЛАР
• Поэкка
• Оо, поэт, эн ыллаа хабарҕаҥ муҥунан,
• Ийэ дойду саҥарар набаата буолаҥҥын,
• Биһиги үйэбит аар аатын арбыйан,
• Аан дойду сиксигэр тарҕанар хаһыынан!
• Уһуга биллибэт уйгулаах дойдубар
• Күөрэгэй чыычаахтыы көҥүллүк туйаарар,
• Биһиги олохпут мичилэ буоланнар,
• Буурҕаны мэҥэстэр ырыалар наадалар!
• Трактор көлөлөөх эдэркээн колхозтаах
• Күөмэйин муҥунан көтөҕөр ырыата,
• Сөрүүн киэһэҕэ сынньанар бөһүөлэк
• Уоһуттан түһэрбэт дорҕоонноох ырыата!
• Ыанньыксыт дьахтарым чараҥым быыһыгар
• Санаатын долгутар сайаҕас ырыата,
• Эр-хорсун киһибит охсуһуу уотугар
• Күдэҕин көтөҕөр чаҕылҕан ырыата!
• Хаарчахтан хаайтарбат, мэһэйтэн иҥнибэт,
• Аан дойду сиксигин тыал курдук арҕарар,
• Хаһан да эргэрбэт, сир курдук чэлгийэр
• Хотойдуу куорсуннаах хоһооннор наадалар!
• Кыргыска кырыктыыр, үлэҕэ көҕүтэр,
• Кыайыыга кынаттыыр, олоҕу киэргэтэр,
• Этиҥтэн эрчимнээх, көмүөлтэн күдэхтээх
• Бойобуой ырыалар биһиэхэ наадалар!
• Бу ырыа сүрэҕэ, бу ырыа кыната –
• Тапталлаах партия норуокка саҥата!
• Ырыабыт хас тыла, төлөннөөх эрчимэ
• Сылаастык сатардын норуотун сүрэҕэр!

• ДЕПУТАТЫ АТААРЫЫ
• Долгууса сыарҕаҕа көлүллэн
• Турдулар торуойка дьоруолар.
• Ыанньыксыт кыратык долгуйар…
• Ыанньыксыт айаҥҥа хомунар.

• Дьонноро кинини таллылар,
• – Депутат буол, оҕобут, – диэтилэр.
• Дьокуускай куоракка атаара,
• Дьонноро бүтүннүү кэллилэр.

• Дьүөгэлэр, ыанньыксыт кыргыттар,
• Кинини тулалыы көтөллөр,
• Доҕоттор, сылгыһыт уолаттар,
• Долгуйа сэмэйдик көрөллөр.

• Алаапый эмээхсин алаадьы,
• Ас астаан, ыһык диэн аҕалла.
• Доропуун «быһытын былаанын»
• Туруорсан көрөөр диэн туттарда.

• – Оҕобут, этэҥҥэ сырыт, – диэн
• Охоноос оҕонньор сүбэлиир:
• – Бар дьонуҥ баҕатын билэҕин,
• Барытын мунньахха кэпсээр, – диир.

• Намыйаан, кыыһынан киэмсийэ,
• Наҕыллык, намыыннык мичээрдиир:
• – Намчы да сарыннаах киһиэхэ
• Үлэхпит үгүһүн баҕас, – диир.

• Долгууса сыарҕалаах дьоруолар
• Дьоруонан түһэрэн бардылар.
• Депутат бэйэтэ салайар,
• Депутат кыратык долгуйар.

• Өйүгэр үгүс да былааннар,
• Сүүс киһи сүбэтэ түмүллэр…
• Дьэргэһэ, тэлимнии хааллылар
• Тэтиҥнэр, чэпчэки тэтиҥнэр.

• ТУУНДАРАҕА
• Тугу да тулуппат
• муҥутуур буурҕа
• Туундара ньуурун
• сууйар,
• ыраастыыр.
• Тыынар тыыннаах
• тыын былдьаһыгар куотар,
• Ханна эмэ
• хаспаҕы булан саһар.
• Силлиэлээх туундара оҕолоро бэл
• Кылбары маҥан кырсалар кирийбиттэр…
• Буурҕаһыт курдук,
• буурҕаны быыһынан
• Арай ыт көлөлөр
• харбаһан истилэр.
• Хоһуун айаҥҥа
• кинилэри ким ыытта?
• Ханна сүүрдүлэр
• бу айылаах?
• Буурҕаҕа муммакка
• ыт көлөлөр
• Тиийиэхтэрэ дуо
• ол аналлаах,
• Кумах куйаарга чокуур тооромоһо
• Сүтэрин курдук,
• киэҥ туундараҕа
• Соҕотох турар тордох ураһаҕа?!
• Ким,
• ханнык хоодуот сүрэхтээх
• Хоһуун хотойдуу айаҥҥа турда?
• Кини бу туох
• модун күрэхтээх
• Тугу эккирэттэ,
• туохха дьулуста?
• Түргэн сыарҕаҕа бухатыыр буолбатах,
• Ыттары тиэтэтэр
• кыыс оҕо саҥата.
• Намчы бэйэлээх,
• наҕыл быһыылаах
• Доктор иһэр,
• Мария Ивановна,
• Нуучча кыыһын талыы нарына.
• Кини Москваҕа үөскээбитэ,
• Москваҕа үөрэҕин бүтэрбитэ.
• Кини
• Саха сиригэр кэлэн
• Бухатыырдар айаннарын айаннаата,
• Сахалары кытары кэргэнниһэн,
• Сахалыы саҥарда,
• сахалыы ыллаата.
• Норуот тапталынан кынаттанан,
• Норуот ытыктабылынан күүс салҕанан,
• Куттаммат буолла кини буурҕаттан,
• Аартыга суох
• туундара айаныттан.
• Кинини көрсөллөр уһун суолугар
• Булчуттар,
• табаһыттар,
• балыксыттар.
• – Табаарыс! – диэн үөрэ тоһуйаллар,
• – Уйбаанабына! – диэн ытыктаан
• ыҥыраллар.
• Ханна эрэ ыраах,
• үрэх баһыгар,
• Булчут оҕото ыараханнык ыалдьыбыт.
• Онно Уйбаанабынаны ыҥырбыттар.
• – Абырыа, – дииллэр, – Уйбаанабынабыт!
• Тугу да тулуппат муҥутуур буурҕа
• Туундара ньуурун
• сууйар,
• ыраастыыр…
• Оҕону быыһаары
• Москва кыыһа
• Буурҕаны быыһынан
• эрдээхтик айанныыр.

• СААС
• Көмүс сардаҥам түһэн сатыылаата
• Сөрүүнүнэн тыынар ийэ буорбар,
• Саҥа тыллар ачам салаата
• Хамсыы-хамсыы үүнэн барар.

• Этиҥ тыаһынан эҥсэн таҕыстылар
• Өҥ сонуоктарбар трактордар,
• Харыларын ньыппарынан, эдэр дьоннор
• Сааһы көрсүһэ салайдылар.

• Саһыл сыһыыларга сайаҕас тыаллыын
• Сааскы ыһыым күрэҕэ турда,
• Күннээх халлааҥҥа үгүс да чыычаах ыллыыр,
• Үтүө да күн үүннэ мин дойдубар!

• ЫАМ
• Үрдүк түннүктээх титииккэ
• Ынахтар кэбиннилэр,
• Ыан бүтүөххэ тиийбэккэ,
• Ньирэйдэр мөҕүстүлэр.

• Ньирэй ымсыырбыт хараҕар
• Ийэтин минньигэс үүтэ
• Ойуулаах ыаҕайа айаҕар
• Көнньүнэн күүгэннии сүүрдэ.
• Имигэс-имигэстик имитэн,
• Наҕыл-наҕыллык тардыалаан,
• Ыанньыксыт үөрүйэх илиитэ
• Ыаммытынан хойуу үүтүнэн
• Ыаҕас-ыаҕаһы толордо.
• Араҕас илгэнэн туолан
• Турдулар оһуордаах ыаҕастар,
• Ыллаан барда аныгы тылынан
• Быйаҥ туһунан сэппэрээтэр.
• Үчүгэйиэн саппыйа саадьаҕай
• Ньирэй тигиилээн ойоро
• Ырыа аргыстаах кыргыттардаах
• Баай колхоз сайылыгар.

• АТ СҮҮРҮҮТЭ
• (1948 с. күһүҥҥү сүүрдүү)
• Тыһыынчанан одуулуур,
• Айманар дьон хараҕар
• Саһыл кэрэ, дьаҕыл буулуур
• Ат сылгы мөхсө турар.

• Ол ат үгүс сүүрдүүгэ
• Улуус-улуус ааттаахтарын
• Таһыыра суох инникилээн
• Тардыылаах диэн аатырбыта.

• Бүгүн Тардыылаах аатыгар,
• Тардыылаахтыын сырыһыннара,
• Оҥорон, чочуйан аҕалбыттар
• Уон оройуон ааттаахтарын.

• Сыгынньах болгуо быччыҥа
• Быыра курдук быыппастыгас,
• Сыһыыга сыспай сиэллээҕи
• Сыыдамынан сыһыарбатах
• Сындыыс диэн Нам ааттааҕын
• Сыһыары тутан аҕаллылар.

• Ньалака сиэлинэн оонньуу,
• Түөрт туйаҕынан охсуолуу,
• Кугас тураҕас Сардама
• Хончоһуйан таҕыста.

• Сылгылар мээрэйдэһэ
• Өһөстүк көрсүһэллэр.
• Чиччигинии мөхсө иһэн
• Биэтэккэ тэҥнэһэллэр.

• Былаах түстэ. Буор ытыллар…
• Хаҥыл хамсаныылар…
• Субурус гынан хааллылар
• Оҥочо-куйаар кутуруктар.

• Айа кирсинии ууннулар,
• Ахсымнык кыырайа ойдулар.
• Илин тиийэн иэттэстилэр,
• Илин-кэлин түһүстүлэр.

• Көрөөччү дьон иһийэр,
• Онтон айдаан-ньиргиэр турар:
• – Ойоҕолоон эрэр Сындыыс…
• – Устатынан атта Сындыыс…
• – Таһыыр диэни билэ илик
• Тардыылаах таһылынна…
• – Сардамаҕыт кимэр эбит…
• – Сындыыс тардылынна.
• – Бэйи, тохтооҥ, Тардыылаах
• Муҥурдана илик… ыраах!
• – Кимэн киирэр…
• – Эмэн эрэр…
• Трибуна силлиэрэр:
• – Тиһэх уста, – дэһэллэр.
• – Аттар атта…
• – Сындыыс холку…
• Биэтэк чугаһаата.

• Эрчимнээх ураа, ыһыы-хаһыы
• Эймэнийэ турдаҕына,
• Кутуругунан оонньуу-оонньуу,
• Куотан таҕыста Нам ааттааҕа.

• Тыһыынчанан ах бара сөҕөр
• Дьон хараҕын ортотугар
• Республикам тимир көгөччөр
• Ааттаах ата оонньуу турар.

• Барыта быччыҥ, сындаа, иҥиир –
• Мындыр маастар оҥоһуута,
• Үрдүк мындаата – тэбэр киил,
• Арҕаһа – халлаан кустуга.

* * *

• Халлааны хайа суруйар,
• Халлааҥҥа тайанан турар
• Күлүмүрдэс үрдүк дьиэлэр
• Күн тахсыытыгар дьиктилэр.
• Мин хаамабын дьон бөлөҕөр,
• Бу аарыма тутуулары сөҕө.
• Мин дойдубар, Саха сиригэр,
• Үүнүөхтэрэ эбээт маннык дьиэлэр.
• Соҕуруу устар сэдэх былыттар
• Кинилэр чыпчаалларын аалаллар.
• Былыттар устубаттар,
• бу дьиэлэр усталлар,
• Хараабыл буоланнар,
• хоту,
• мин дойдубар!

* * *

• Взгляни на Кремль – и станет легче.
• Сильва Капутикян

• Быраатым барда…
• Соҕотох хааллым
• Чаҕылхай Москва биир чуумпу хоһугар.
• Тулабар – көр,
• уйгу,
• таһырдьа үчүгэй,
• Оттон мин чуумпуга соҕотох олордум.
• Дойдубун санаатым:
• Чысхааннаах эрээри,
• чаҕылхай халлааннаах,
• Тэйиччи эрээри,
• бу турар аартыктаах
• Дойдубун,
• дьоннорбун,
• көһүтэр үлэбин.
• Ахтылҕан ырыата,
• Тэһийбэт санаалар,
• Нап-намыын долгуйуу дууһабын
• куустулар…
• Мин турдум.
• Арыйдым сабыылаах түннүкпүн:
• …Киэһээҥҥи Москва
• иннибэр дьиримниир.
• Көҕүтэр күйгүөрэ
• муоралыы ньирилиир.
• Кремль…
• Ол онно улахан дыбарыас
• Дьикти сымнаҕас сырдыга сыдьаайар,
• Рубин сулустар
• Москва үрдүнэн
• Ыҥыра, уруйдуу,
• көҕүтэ турдулар.
• Москва…
• Оо, дьикти…
• Мин санаам дьэгдьийдэ,
• Мин ырыам ыбыста,
• ахтылҕан сайҕанна.
• Мин биллим
• Москва миэхэ кэрэтин,
• Мин тоҕо өрүүтүн
• киниэхэ кэлэрбин.

• МЕТРО ТУТААЧЧЫТА
• Искусство оҥоһуутун көрө-астына,
• Норуот күүһүн сөҕө-махтайа,
• Биһиги турабыт
• сир түгэҕин дыбарыаһыгар,
• Москва метротун биир станциятыгар.
• – Ким бу бэйэлээх күрбэ мыраамары
• Сүгэн-көтөҕөн дьаптайбыта буолуой,
• Ким уустук хараҕа,
• ким нарын тарбаҕа
• Ойуулаан-оһуордаан оҥорбута буолуой,
• Атах сылайар
• бу киэҥ киэлийэлэрин,
• Харах саатар
• бу килбиэннэрин?!
• – Биһиги, – диэтэ
• кыһыл бэргэһэлээх,
• Куорма таҥастаах контролер
• кыысчаан, –
• Биһиги оҥорбуппут – комсомольскай
• биригээдэ…
• Мичээрдии турда
• метро тутааччыта.

• ПУШКИН ПАМЯТНИГА
• Тверской бульвар мастара
• Дьикти кэрэлэр, ырыа курдуктар.
• Уран тыл аптаах маастара
• Улуу Пушкин онно турар.
• Кини турар ньургун бэйэтэ,
• Нуучча норуотун ытык ыччата.
• Өрүү эдэр, өрүү эрдээх,
• Өрүү будьурхай баттахтаах.

• Кини кырдьыбат айымньылара
• Мин дойдубар, Саха сиригэр,
• Убай уруйунуу үөрэтэ, ыҥыра,
• Сахалыы сатараан тэнийэллэр.

• Кинини ааҕан, киниэхэ үөрэнэн
• Сахалыы мин ырыаһыт буолбутум,
• Ол иһин бүгүн манна кэлэммин
• Кинини кэриэстээн сөҥөн турдум.

• Уран тыл аптаах маастара
• Улуу Пушкин тыыннаах турар.
• Тверской бульвар мастара
• Дьикти кэрэлэр, ырыа курдуктар.

* * *

• Бэҕэһээ улахан үөрэх дьиэтиттэн
• Биир студены атаардыбыт
• Саха сиригэр.
• Москва, ийэ кэриэтэ,
• Итиитик да атаарар эбит
• Ииппит дьонун:
• туох баар
• Мөлүйүөн сырдык уоттарынан
• Умнуллубаттык сандаарар,
• Баҕарбыкка дылы
• ол уол бу сырдыгы
• Дууһатыгар иҥэрэн
• илдьэригэр
• Ол ыраах
• Саха сиригэр.
• Ол уол турда
• уон этээс үрдүгэр
• Улуу Москвалыын бырастыылаһа:
• – Бырастыы, – диэтэ, – иитиллибит
• биһигим… –
• Киэн туттар долгуйбут куолаһынан,
• Уруйдуур курдук, андаҕайар курдук.
• Оттон Москва
• алгыстаах сырдыгынан
• Атаара хаалла
• ол саханы.

• ЛЕНИН ХАЙАТЫГАР
• …Күн төрүүр көмүс хайата…
• Саха олоҥхотуттан
• Москваҕа Ленин хайатыгар тутуллар
• Аан дойду бастыҥ үөрэҕин дьиэтигэр
• Мин көрсүбүтүм бу дьиэни тутуһар
• Кырдьаҕас маастары үлэ үгэнигэр.
• Бу дьиэни тутуһар дьолломмутун туһунан
• Миэхэ кэпсээбитэ кырдьаҕас маастар:
• – Тутабыт, – диэбитэ, – партия ыйыытынан!
• Киэн туттуу баара кини куолаһыгар.
• – Манна дуо, доҕоор? Атом араас диэн кыра.
• Манна иккис күнү төрөтүөхтэрэ,
• Эн дойдуҥ дьыбар-чысхаан, муус кырыа,
• Тымныы айылҕатын ириэриэхтэрэ.
• Манна кэлэн дьоллоохтук үөрэниэхтэрэ
• Эн хара харахтаах ыччаттарыҥ.
• Күнү төрөтөргө, айылҕаны кыайан,
• Муустаах муора мууһун ириэрэргэ.
• Кэлэр үйэлэр кэскиллэрин тэрийэ,
• Кини турара кирпииччэ быыһыгар,
• Үрүҥ бытык быыһынан мичилийэ,
• Күөх хараҕа эдэрдии чаҕылыйа.
• Москваҕа Ленин хайатыгар тутуллар
• Улахан университекка тураммын,
• Өйдүү түстүм
• Саха норуотун номоҕор ахтыллар
• Күн төрүүр көмүс хайатын.

* * *

• Бухара эмирэ аатыран
• Олорбут дыбарыас дьиэтигэр:
• – Табаарыс, биһиэхэ таарыйан,
• Сөрүүкээн, тохтоон аас, – диэтилэр
• Ол эмир сөрүүкүүр сиригэр.
• Кэлтэгэй ыйдары бысталаан
• Киэргэппит хосторун аайытын,
• Гаремҥа көрбүтүм баай талаан
• Уус-уран илиитин айыытын:
• Илиҥҥи истиэнэ ойуутун.
• Ол ыйдар бүтүннүү көмүстэр,
• Үксүн да илиҥҥи сибэкки…
• Ол онно уруйдуу көрүстэ
• Саханы сынньанар эбэҥки,
• Грузин, белорус, кореянка.
• Баттанан олорбут хараҥа
• Уон омук дьолломмут дьонноро
• Көмүһү ыһыахтыыр фонтаҥҥа,
• Күлүккэ сөрүүкээн олорон,
• Туойбуппут дойдубут туһунан.
• Мин дьиэбэр хойутаан барабын.
• Бу үөрүү өрөгөй үөһүгэр
• Кэм-кэрдии ааһарын умнаҕын:
• Кавказка уу нуурал киэһэлэр
• Сөрүүннэр, этиэхтэн кэрэлэр.
• Бухара эмирэ аатыран
• Олорбут дыбарыас дьиэтигэр
• Саханы атастыы атааран,
• Уон омук маанытын сиэринэн,
• Уруйдуу, ыҥыра истилэр.

• ЛЕРМОНТОВ ОЧУОһА
• Дьон булан ааттыыллар:
• Биир тылга дириҥ суолтаны,
• Бүтүн хартыынаны биэрэри сатыыллар.
• Көр бу очуос аарыманы:
• Ама суох диэҥ дуо поэты санатар
• Туох эрэ үрдүк, туох эрэ дириҥ?!
• Халлааҥҥа харбаһар,
• Халлаанныын хатыһар
• Модун күүс баар буолбаат
• Бу турар таас бухатыырга?!

• РИЦА КҮӨЛГЭ
• Кырдьаҕас Кавказ хаардаах арҕаһыгар,
• Сир дьикти муннугар ытынным.
• Бу күөл сүрэҕи сөрүүкэтэр
• Тымныы салгынынан тыынным,
• Дьэҥкир ыраас уутунан сууннум.

• Бу ырайы, бу күөлү Рица диэн
• Кыыс нарын аатынан ааттаабыттар
• Уонна ол кыыс уобараһа өлбөтүн диэн
• Норуот номоҕо, ырыа оҥорбуттар.

• Рица кимин, кини мөссүөнүн
• Үйэлэр саба халыйбыттар…
• Ол эрээри бу күөлгэ көрөбүн
• Кини бу хайалары сырдатар
• Кэрэ бэйэтин, хаарыан хараҕын,
• Бу күөллээҕэр дириҥ, бу халлааннааҕар үрдүк
• Кини өлбөт үйэлээх тапталын
• Эдэр сүрэхпинэн таайабын.

* * *

• Кэпсээ, кэпсээ, мин саҥа доҕорум,
• Таптыыр дойдуҥ – Грузия туһунан.
• Эн тылгын барытын билбэт да буолуум,
• Син биир сэҥээрэн, истэн олоруом.
• Таас үрэх дохсун күүрээнин тыаһа,
• Соловей тойуга, хайа тыала,
• Кыыс ырыата ардыгар дуорайар –
• Барытын истэбин эн куоласкар.
• Оттон хараххар муустаах чыпчааллар
• Көмүстүү килбиэннэрэ чаҕыллар,
• Арыт көстөллөр роза сыһыылар,
• Күн уоттаах садтар, үрүҥ куораттар.
• Көстөн кэлэллэр сэргиир санаабар
• Куба кыргыттар, хотой уолаттар.
• Кэпсээ, кэпсээ, мин саҥа доҕорум,
• Син биир өйдүөм – грузинныы да буоллун.

• ӨЛҮӨНЭ ЭБЭКЭМ
• Мин күнү көрбүтүм,
• Мин манна үүммүтүм –
• Бу налыы сыһыыбар,
• Бу чараҥ аларбар.
• Үөрэниэххэ, үүнүөххэ
• Үчүгэй да дойду,
• Үчүгэй да дойду –
• Өлүөнэ эбэкэм.
• Мин үлэ үөрүүтүн,
• Мин олох күндүтүн
• Билбитим чэлгийэр
• Бу кытыл сирдэрбэр.
• Үлэлиэххэ, үөрүөххэ
• Үчүгэй да дойду,
• Үчүгэй да дойду –
• Өлүөнэ эбэкэм.
• Мин сырдык тапталбын,
• Мин хоһуун хотойбун
• Булбутум, сэгэрдэр,
• Бу өрүс биэрэгэр.
• Үрдүк таптал биһигэ,
• Үчүгэй да дойду,
• Үчүгэй да дойду –
• Өлүөнэ эбэкэм.
• Дьолунан толору,
• Үөрүүнэн ситэри –
• Ким маннык дойдуну
• Таптаабат буолуоҕай?!
• Үтүөкэн дьоннордоох
• Үчүгэй да дойду,
• Үчүгэй да дойду –
• Өлүөнэ эбэкэм.

• ЫһЫАХХА ЫҤЫРЫЫ
• Сибэккинэн симээммит,
• Сэлэ чэчир астыбыт,
• Үрүҥ астаах сири иһит
• Түһүлгэтин тартыбыт.
• Саамал кымыс ыһыаҕар
• «Сайдыы» колхоз ыҥырар.
• Кэлиҥ, күндү ыалдьыттар,
• Көрдөһөбүт, ыалдьыттааҥ!
• Оонньуулаахтыын оонньоһор
• Уолан дьоннор үгүстэр,
• Кыраһыабай оҕолор,
• Кыргыттар да дэлэйдэр.
• Көрдөөх эдэр киһиэхэ
• Көр-нар дэлэй биһиэхэ.
• Кэлиҥ, күндү ыалдьыттар,
• Көрдөһөбүт, ыалдьыттааҥ!
• Олоҥхоһут оҕонньор
• Олбох булан олорор,
• Сэлэһэргэ бэлэмнэр
• Сэргэх сээркээн сэһэннэр.
• Сайдам-дьэллэм киһиэхэ
• Солун элбэх биһиэхэ.
• Кэлиҥ, күндү ыалдьыттар,
• Көрдөһөбүт, ыалдьыттааҥ!
• Кытыт сылгы кымыһа
• Кырылаччы кутуллар.
• Субай, харта сокууска
• Сойон, тупсан тураллар.
• Аҕам аһас киһиэхэ
• Ас-үөл дэлэй биһиэхэ.
• Кэлиҥ, күндү ыалдьыттар,
• Көрдөһөбүт, ыалдьыттааҥ!
• Асчыт талыы кыргыттар
• Айах тутан күүтэллэр,
• Тустуук, быһый уолаттар
• Доҕоттору кэтииллэр.
• Уйгу-быйаҥ ыһыаҕар
• Улуу колхоз ыҥырар.
• Кэлиҥ, күндү ыалдьыттар,
• Көрдөһөбүт, ыалдьыттааҥ!

• ТУТУУ ЫРЫАТА
• Саҥа тутуу таһыгар
• Сардаҥаны көрсүһэ,
• Ыллаан-туойан бараллар
• Эрбии, сүгэ, өтүйэ.
• Салгын, саҥа бэс сыта
• Сайан киирэр сүрэххэр,
• Үчүгэйин тутуу тута
• Үлүмнэһэ туруохха.
• Устурууһум көөбүлэ
• Тохтобула суох көтөр.
• Айар-тутар көх үлэ
• Ырыа буолан дьиэрэйэр.
• Эмэҕирбит дьиэ сууллун –
• Эргэни аһыммаппыт,
• Бэтилиэткэ толоонун
• Саҥанан сандаардыахпыт.
• Суоруллубут тииттэрим
• Солотуулаах курдуктар,
• Ыпсарыллан, килбэйэн,
• Истиэнэлэр үүнэллэр.

• ХОДУһАҕА
• Охсуллубут күөх от сыта
• Ходуһаҕа тарҕанар.
• Отчут дьүөгэ кыргыттар
• Үрүҥ туллук курдуктар:
• Үөмэр-чүөмэр хаамсаллар,
• Өгүрүк-төгүрүк көрөллөр.
• Уһун субуу, сыыр курдук,
• Утуу-субуу тардыллар.
• Массыынаһыт кыргыттар
• Маҥан туллук курдуктар:
• Элэҥнэстэр, түргэттэр,
• Имигэстик тутталлар.
• Үчүгэйин күөх сайын
• Үүнүүбүтүн хомуйар!
• Үлэлии сылдьар кыргыттар
• Үрүҥ туллук курдуктар:
• Үөрэ-көтө туойбуттар,
• Өгүрүк-төгүрүк көрбүттэр.

• КИНИ ДИИЛЛЭР
• Оһуокайга оҕо дьоннор
• Оонньуулара тахсыбат,
• Сырдык дьиэттэн эдэр дьоннор
• Харахтара арахпат.
• – Кимий? – диибин,
• – Кини! – дииллэр,
• Кими эрэ кэтииллэр.
• – Тугуй? – диибин,
• – Тулуй! – дииллэр,
• Тугу эрэ кистииллэр.
• Дьоннор бары бэркиһииллэр,
• Бары үөрэ кэпсииллэр:
• – Кини манна кэлиэ, – дииллэр,
• Кими эрэ кэтииллэр.
• – Кимий? – диибин,
• – Кини! – дииллэр,
• Кини аатын эппэттэр.
• – Тугуй? – диибин,
• – Тулуй! – дииллэр,
• Тугу эрэ кистииллэр.
• Ферма дьиэтин сырдык аана
• Аһылларын кытары:
• – Иһэр, – дииллэр талыы-мааны
• Эдэр кыыһы дьон бары.
• – Кимий? – диибин,
• – Кини! – дииллэр, –
• Кэрэхсэллээх киһибит;
• – Тугуй? – диибин,
• – Герой! – дииллэр, –
• Туйгун киһи, ыанньыксыт.

• БУЛЧУТ
• Хара бараан кыыс ахтар,
• Хараҕа мичилийэ,
• Күн-түүн улам ыраатар
• Күндү сэгэттэйин.
• Ол уол үгүс үрэхтэри,
• Киэҥ Сибиири тэлэр,
• Булт сойуотугар кини
• Сир сиксигэр тиийэр.
• Алдаҥҥа тахсан тииҥниир,
• Сиинэҕэ саһыллыыр,
• Сур бөрөнү сойуолуур,
• Токоҕо саарбалыыр.
• Ханна да күндү киһи –
• Бар дьон үөрэ көрсөр.
• Кырдьаҕас дьоҥҥо кини
• Оҕолоро буолар.
• Оттон кэрэ кыргыттар,
• Илиилэрин биэрэннэр,
• Эҕэрдэлии көрсөллөр
• Минньигэс мичээринэн
• Уонна уһун суолугар,
• Уйадыйа ыллыы,
• Сайыһа хаалаахтыыллар,
• Саҥата суох алгыы.

• АЛААСКА, МИН ЫАЛЛЫЫ КОЛХОЗПАР
• Алааска, мин ыаллыы колхозпар,
• Аатырбыт сылгыһыт киһи баар,
• Ол киһи хотойдуу хараҕар
• Дууһабын туттардым быһыылаах.
• Кынаттаах туус маҥан атынан
• Кытылбар көтүтэн ааһарын,
• Санааргыы, бүтэйдии сайыһа,
• Саҥата суох көрөн хаалабын.
• Оһуокай саҕалаан чоргуйан,
• Оҕуйа-доҕуйа дугунан,
• Үҥкүүлээн битийэн барарын
• Үөрэ дуу, сөҕө дуу көрөбүн.
• Кинини мин илэ көрдүүбүн,
• Кинини мин түһээн көрөбүн,
• Суоҕугар бүтэйдии ахтабын,
• Баарыгар тылбыттан матабын.
• Үчүгэй хараҕын алыба,
• Үчүгэй түүл курдук, манньытар,
• Тапталы мин билэ илигим…
• Тапталым ама эн инигин?!

• ЫЛЛАА, ЫЛЛАА, ДОҔОчЧУГУОМ
• Ыллаа, ыллаа, доҕоччугуом,
• Ыйдаҥа киэһэ буолла,
• Өрүс нарын долгуннарын
• Уҥуоргу тыаҕа үүрдэ.
• Ыллаа хайдах кэрэ кыыһы
• Булчут уол таптаабытын,
• Тапталын кыыс таайымына
• Булчуту муҥнаабытын.
• Ыллаа уол кыыс билиниитин
• Өр да өр кэтэспитин
• Уонна сэрии силлиэтигэр
• Тапталын илдьибитин.
• Ыллаа онно буойун киһи
• Эрдээхтик кыргыспытын.
• Ол кыыс сырдык мөссүөнэ
• Сэриигэ сылдьыспытын.
• Ыллаа сэрии хонуутуттан
• Эргийэн уолбут кээлтин,
• Кинини кыыс көрсүбүтүн
• Минньигэс мичээринэн.
• Ыллаа, ыллаа, доҕоччугуом,
• Ыйдаҥа киэһэ буолла,
• Нарын таптал тойугунан
• Таптыыр сүрэҕим туолла.

• АТААРЫЫ
• Күн киирэн айан суолун
• Киэһээҥҥи барык сабар.
• Кыыс ыраах барар уолун
• Атаарар чааһа буолар.
• Кыыс: «Кэлээр, күндү сэгэр,
• Кэһиилээх күүтүөм», – диэтэ.
• Онуоха уол ыйытар:
• «Ол тугу ууруоҥ этэй?»
• «Мин уурсуом үлэм үрдүк
• Кыайыылаах таһаарыытын,
• Мин уурсуом үрдүк үүнүү
• Минньигэс алаадьытын».
• Сиэттиһэн аргыый аҕай
• Сөрүүҥҥэ хаамар бэрдин,
• Араарар айан суола
• Ыраата түспэт буолан…
• Кэпсэтэр түгэн кэмчи…
• Уол кыыһы аргыый кууста.
• «Көһүтээр, кэрэ киһим,
• Хайаан да кэлиэм!» – диэтэ.

• ЭДЬИИЙДЭРИЭМ, КЭРЭ КЫЫС…
• Эдьиийдэриэм, кэрэ кыыс
• кими көһүтэрий?
• Суолга күдэн көтөрүн
• тоҕо кэтэһэрий?
• Күүтэр дуу таптыыр сүрэх
• сэмэй биллэриитин,
• Биитэр ыраах сиртэн иһэр
• эдэр сэрииһитин?
• Тоҕо кини үлэҕэ
• өрүү инникиний?
• Тоҕо «эйэ» диэн тылы
• ордук биһириирий?
• Эдьиийдэриэм, кэрэ кыыс
• кими көһүтэрий?
• Тоҕо эйэ ырыатын
• уоһуттан түһэрбэтий?

• ЫРЫА
• Алдан көмүһүн килбиэнэ
• Аралыйдаҕа диэбитим,
• Арыылаах алаас киэҥ иэнэ
• Алтан отунан симэммит.
• Нарын бэйэлээх хатыҥым
• Намылыйдаҕа диэбитим,
• Тапталлааҕым, наскыйа
• Таспар турбут эбиккин.
• Тумат кырсатын уорҕата
• Туналыйдаҕа диэбитим,
• Туус маҥан туман былаатыҥ
• Туртас гыммыт эбит дии.
• Сиинэ кэрэмэс саһылын
• Бочугураһа дуу диэбитим,
• Долгуйар уһун суһуоҕуҥ
• Толбоннурара эбит дии.
• Тумара үрүҥ туллуга
• Чуоҕустаҕа дуу диэбитим,
• Кэчигир чараҥ тиистэриҥ
• Мичилийбиттэр эбит дии.
• Күөх тыам тыллаах чыычааҕа
• Күйгүөрдэҕэ диэбитим,
• Хомус холоонноох куолаһыҥ
• Кутуллан эрэр эбит дии.

• УОЙ, ОҔОЛООР, ИСТИҤ ЭРЭ
• Омурҕаҥҥа тахсан иһэн
• Уол бээһээ миигин ситтэ.
• Эмискэччи: «Иһит эрэ,
• Этэрдээх этим…» – диэтэ.
• Онуоха мин кыбыһынным.
• – Ол тугуй? – эрэ диэтим.
• Уонна бэйэм улаханнык
• Уйадыйа иһиттим.

• – Уой, оҕолоор, истиҥ эрэ
• Уол миэхэ тугу диирин:
• Үрүмэчиис, дьикти кэрэ
• Үрүмэччи үһүбүн.

• Хапсаҕайбар хараҥаран
• Харыаста сылдьар үһү,
• Уран ньуурбар умсугуйан
• Утуйбат буолбут үһү.

• – Үлэһитиҥ бэрдинэн
• Өйбүн сүүйдүҥ, – диэхтээтэ. –
• Амарахчай сүрэххинэн
• Абылаатыҥ! – диэхтээтэ.

• – Уой, оҕолоор, истиҥ эрэ
• Уол миэхэ тугу диирин:
• Күн сиригэр миигин эрэ
• Күүстээхтик таптыыр үһү.

• «ҮҮНҮҮ» КОЛХОЗ КЫЫһАБЫН
• Үүттээх сүөгэй далбардаах
• «Үүнүү» колхоз кыыһабын.
• Тэтэгэркээн имнэрдээх
• Дьэбдьиэйдэрэ буолабын.

• Ынахтаабыт ынаҕым
• Ыаҕаһынан үүттэнэр,
• Ньирэйдээбит ньирэйим
• Төлөһүйэ мөлбөйөр.

• Умсугуйбут уолчааным
• Удаарынньык буолаахтыыр,
• Таптаабыччай уолчааным
• Наҕараада ылаахтыыр.
• Саҥарбыччай саҥакам
• Санньыйбыты саататар,
• Ыллаабыччай ырыакам
• Ытаабыты ыматар.
• Үүттээх сүөгэй далбардаах
• «Үүнүү» колхоз кыыһабын.
• Тэтэгэркээн имнэрдээх
• Дьэбдьиэйдэрэ буолабын.

• ДОҔОРУОМ, ДАБАЙ КҮӨХ СЫЫРДАРГЫН
• Доҕоруом, дабай күөх сыырдаргын,
• Мырааҥҥа көрүс күн тахсыытын.
• Эн өрүү инники сырдыыгын,
• Эн өрүү сүрэхпэр ыллыыгын.
• Хараҥа кэрэ да киэһэлэр…
• Халлааҥҥа сулустар хойдоллор:
• Эйигин, эйигин кинилэр
• Этэргэ, кэпсииргэ дылылар.
• Сылаас тыал иэдэспин бигиирин
• Эн тыыныҥ кэлэр дии саныыбын,
• Өрүллэр сүүрүктэр тыастарын
• Эн көмүс куоласкар холуубун.
• Доҕоруом, дабай күөх сыырдаргын,
• Мырааҥҥа көрүс күн тахсыытын.
• Эн өрүү инники сырдыыгын,
• Ол иһин, ол иһин таптыыбын.

• МИН ЫЛЛЫАХПЫН БАҔАРАБЫН
• Мин ыллыахпын баҕарабын,
• Үлэҕэ, охсуһууга киирсэр күҥҥэр
• Ыҥырар ырыам илгэлээх тыла
• Көтөҕөр чэбдик сэниэ буолан,
• Эккин-хааҥҥын сайар гына.
• Мин ыллыахпын баҕарабын,
• Арыт санньыйар курус күҥҥэр
• Ыллыыр ырыам сырдык тыла,
• Ахтар алааһыҥ чараҥа буолан,
• Айгырыы хамсыы түһэр гына.

• Мин ыллыахпын баҕарабын,
• Мунаахсыйар күннээх буоллаххына,
• Сырдыы сыдьаайар кыымнаах тылбын
• Үрдүккэ ыҥырар, кырдьыкка дьайар
• Ыраас сырдык эркээйи гына.

• Мин ыллыахпын баҕарабын,
• Күлэр-үөрэр көрдөөх кэмҥэр
• Сайаҕас санаам дьэллэм тыла
• Дьолу толорор, санааны сайар,
• Үрдүк үөрүү чолбоно гына.

• Мин ыллыахпын баҕарабын,
• Ыллыыр ырыам хас биир тыла
• Өйгөр иҥэн, сүрэххэр сөҥөн,
• Үйэлээх сааскар өйөбүл буолар
• Өлбөт үйэлээх уобарас гына.

* * *

• Эн дууһаҕар биир хара мэҥ,
• Эн өйгөр биир өлбөөркөй санаа
• Хаһан да хонон ааспатаҕын,
• Хаһан даҕаны сыстыбатаҕын
• Кэпсииллэр эн сырдык харахтарыҥ.

• Оттон эн күн уота саһарпыт
• Сайаҕас сирэйиҥ, имигэс илииҥ
• Эн чиэһинэй улахан олоххун,
• Эн кимҥэ, эн туохха холооннооххун
• Эҥкилэ суох ситэри кэпсииллэр.

* * *

• Нарын да нарын, дириҥ санаалаах
• Хаһан да умнуллубат ырыаны
• Аахпыт курдук мин саныыбын
• Эйигин,
• эйигин көрсүөхпүттэн ыла.
• Ол ырыа номоҕон,
• умсулҕаннаах тыла
• Күнтэн күн тупсарга,
• сырдыырга дылы.

* * *

• Эйигин мин өйдөөтөрбүн эрэ
• Лермонтов баарыһын саныыбын:
• Будулуйар муора күөх күдэнигэр
• Ырааттар ыраатан туртаҥныырын.
• Мин ахтылҕаным атына диэн
• Лермонтов курдук мунчаарбаппын:
• Эн тугу хаалларан, тугу эккирэтэн
• Туох туһугар ыраах айанныыргын
• Барытын билэбин, барытын сэрэйэбин.
• Эйигин миигиттэн тэйитэр айаныҥ
• Эйиэхэ миигин ордук чугаһатар,
• Ол иһин эн хоһуун уобараһыҥ
• Лермонтов баарыһын санатар.

* * *

• Былыр, оҕо сылдьан, мин саныырым
• Мин тапталым хайдах буолуохтааҕын.
• Эйигин санаабынан сабаҕалыырым:
• Бу маннык таһаалыырым, бу маннык харахтыырым.

• Ол эрээри оччоҕо, оҕо буоламмын,
• Эн мөссүөҥҥүн толору туойбатахпын:
• Эн субу маннык күн дууһаҕын,
• Эн субу маннык үрдүк олоххун.

* * *

• Мин эйигиттэн, көссүө да көссүө, нарын киһиттэн,
• Тоҕо эрэ олус толлобун, кыбыстабын:
• Мэник бэйэм сиргэ тимирэбин,
• Тыллаах бэйэм тылбыттан матабын.
• Тоҕо итинник буолбуппун билбэппин…
• Бэйэҥ эмиэ эппэккин. Эппэккин
• Мин сүрбүн баттыыр кистэлэҥҥин.

* * *

• Мин эйигин «холбоһуох» диэтэхпинэ,
• Дьиибэргии көрүмэ, элэктээмэ,
• Мэнигилээн айахха киирбиччэ,
• Үтэн-анньан этэр диэмэ.
• – Холбоһуох, – диэммин мин, – тэбис-тэҥҥэ
• Илии тутуһан айанныах, – диибин. –
• Үчүгэйи-куһаҕаны тэҥҥэ үллэстэн,
• Бэйэ-бэйэбитин өйөһүөх, – диибин.
• Иккиэн үлэлиэхпит таптыыр идэбитинэн,
• Инники дьулуһуохпут күүс тиийэринэн,
• Олох хаамыытыттан харыс да хаалбаккабыт
• Олох олоруохпут, ырыа да ыллыахпыт.
• Мин эйигин «холбоһуох» диэтэхпинэ,
• Тэбэнэттээхтик күлүмэ, дьиибэргээмэ.

* * *

• Мин холус, мин сэмэй ыҥырыыбар хоруйдаан,
• – Хаһан? – диэт, төбөҕүн санньытан,
• Кыбыстан турбутуҥ бу баар санаабар,
• Эйигин ахтар мин сырдык чаастарбар.

• Күннээх Сэргэлээх алардара, сыһыылара
• Ыччат ырыатынан күйгүөрэ турбуттара.
• Биһиги эдэр сааспыт дьикти романтиката –
• Афишаҕа тэлээрэрэ Чапаев буурката.
• Эн, нарын киһи, кыбыстыбыт санааҕар
• Кытара кыыспыттара эдэркээн иэдэстэриҥ.
• Аһаҕас уолуктаах комсомольскай куоптаҕар
• «КИМ»-иҥ значога хамсыы илигириирэ.
• Умнуом дуо эн кыргыылаах баттаххар
• Дэлэгэйдик тохтор ол күн саһарҕатын,
• Маҥнайгы таптал аан бастаан уһуктан,
• Эн сүрэҕиҥ: «Хаһан?..» – диэн саҥарбытын?!

* * *

• Мин ааспыт олохпун эргитэ санаатахпына,
• Эн тураҕын мин хараҕым иннигэр.
• Мин эдэр олоҕум хас биирдии күнэ
• Мин тапталым килбиэнинэн киэркэйэр.
• Биир хомолто куруһа, биир үөрүү мичилэ
• Эн биһиэхэ иккиэммитигэр тосхойор:
• Үөрүүбүт үгүс – икки киһиэхэ тиксэрэ,
• Иккиэ буоламмыт хомолто хоппот.
• Эйигин, мин олоҕум сырдык аҥаарын,
• Илдьэ сылдьабын сүрэхпэр иҥэрэн.
• Эйигинэ суох сатаан санаабаппын
• Ааспыппын,
• бүгүҥҥүбүн,
• кэлэрбин.

• СААСКЫ КИЭһЭ
• Чэлгийэн эрэр чараҥ лабаатыгар
• Киирэр күн килбиэнэ түстэ.
• Сыһыы саҕатыгар күөх от сыта халыйар.
• Кэрэ да киэһэ.
• Өрүскэ
• Хойутаабыт хаастар хаһыытастылар.
• Кэрии тыаҕа кэҕэ саҥата
• Чугаһаан кэлэр, ыраатар.
• Кулууп таһыгар кыргыттар ылластылар
• Сайын туһунан, таптал туһунан.
• …Хонууга тураммын, хомойо санаатым
• Уон аҕыстаах уолан буолбатахпыттан.

* * *

• Урут төрөөбүттэр поэзия кэрэтин,
• Биһиги, билиминэ улааппыппыт,
• Ойуулуур идэҕэ эмиэ үөрэммэтэхпит,
• Музыкаттан төрүт да маппыппыт.

• Оттон бүгүн түөрт саастаах саха киһитэ
• Пушкин поэматын өйүттэн аахта,
• Бетховен сонататын сэттэлээх эдьиийэ
• Уон тарбаҕынан оонньоон сыналытта.

• Итини истэ-истэ, ким саарбаҕалыаҕай
• Биһиги ыччаппыт үрдүк аналлааҕар?

• УЛУУ НОРУОТ СҮРЭҔИН СЫЛААһА[3]
• Советскай норуоттар кэргэннэригэр
• Сахам тыла барҕара сайынна:
• Сахалардыын сахалыы кэпсэттэ
• Евгений Онегин – Нева ньургуна.
• Татьяналыын комсомолка кыргыттар
• Чараҥҥа нарыннык ылластылар,
• Алаас аайы Ленскэй арията
• Сахалары уйадыта дуораһыйар.
• Улуу Пушкин лыҥкынас ырыата
• Сахалыы сатараан тарҕанна.
• …Толстой Анната ыар трагедиятын
• Мин төрүт тылбынан муҥатынна.
• Революция өргөстөөх тыллааҕа
• Маяковскай сахалыы саҥарар.
• …Улуу норуот сүрэҕин сылааһа,
• Күн санаата сахаларга сыдьаайар.

• БИһИГИ НЬУКУЛАЙБЫТ
• (Оҕонньор олоҕуттан үс түбэлтэ)

• Аҕыс уон сыл кыстык хаарын
• Ким кыайан күрдьүө баарай!
• Чахчы бааччы кырдьыбыт
• Биһиги Ньукулайбыт.
• 1
• Былыт саппыт былыргытын
• Оҕонньоттор кэпсииллэр.
• – Ыраахтааҕы, баай былааһын
• Ыар кэмигэр, – дэһэллэр,
• – Тыаны, ууну мамырыйан,
• Талбытынан дьаһайан,
• Бу сир бастаах сиһэ буолан,
• Аҥаардастыы аатыран
• Улуу кулуба оҕото
• Уордаах тойон олоорто.

• Кини диэтэх уу ньуурун,
• Уоттаах хараҕын утаран,
• Туруулаһан кэпсэтэр,
• Дьохсооттоһон мөккүһэр
• Биһиги сирбитигэр
• Икки атах суоҕа, – дииллэр.
• Ханнык диэбит хардааччылар
• Уоттуун-күөстүүн умуллаллар,
• Бэл-бэл диэтэр иһээччилэр
• Толлор, куотар үһүлэр.

• Оччолорго бу Ньукулай
• Отут уолан саастааҕа,
• Сытыы, модьу, кус быһый
• Сылгыһыт уола ааттааҕа.
• Арай биирдэ уордаах, улуу
• Тойон аатын ааттааннар,
• Күөн көрсө диэн арҕаа улуус
• Ааттаахтара мустаннар,
• Ат сүүрпүттэр,
• Онно туран
• Биһиги Ньукулайбыт
• Сүүрдүбүт ата кыайтаран,
• Быдан хаалан тахсыбыт.

• Кыһыытыгар уордаах тойон
• Таптыыр атын кырбаабыт,
• Оннооҕор ордук уордайан
• Ньукулайга хайыспыт.

• Өксөкү курдук үөгүлээн,
• Хахай курдук хаһыытаан,
• – Сыакаар! – диэн үөҕэн, сэмэлээн,
• Сынньан барбыт, куолутунан.

• – Онуоха, – дииллэр, – Ньукулай
• Олох диэн уолуйбатах.
• – Оргууй! – диэбит. – Тохтоо, туолуй!
• Мин атаҕым кыайтарбата.

• – Тыллаах-өстөөх… Абаккабын
• Көрдүгүөт-көрбөтүгүөт… –
• Харса суох кулаан барбыт…
• Ньукулай холку үһү.

• Тайаҕынан сырбаппытын
• Тайаҕын тосту саайбыт,
• Куортугунан далайбытын
• Куортугун былдьаан ылбыт.

• Күрдьүөттэһэн туран баран
• Тойон хат санамматах,
• Киһи эрэ буоллар кыайан
• Кини иннин ылбатах.
• Ол иһин харса хааныттан
• Уон улуус дьулайбыта,
• Албан аатын ойуун ааттаах
• Кырыыска туруорбута.
• Уолан дьоннор үөскээбиттэр
• Онтон ыла улууска,
• Баайдар да син дьон эбиттэр,
• Туруулаһан турдахха.
• Оччолорго отут саастаах
• Уолан киһи эр бэрдэ –
• Ньукулайбыт хандалыттан
• Тайҕаҕа күрээбитэ.
• Ол бэйэтэ, сыл-хаар моҥоон,
• Оҕонньор аатырдаҕа,
• Олорбут дохсун олоҕо
• Остуоруйа буоллаҕа.
• 2
• Аҕыс уон сыл кыстык хаарын
• Ким кыайан күрдьүө баарай!
• Чахчы бааччы кырдьыбыт
• Биһиги Ньукулайбыт.
• Бодойбо хааннаах күннэрин
• Көҥүл норуот умнубат,
• Ол күннэр киэҥ күүрээннэрин
• Өтөр-өтөр ахтыбат.
• Баһан ылар көмүһүнэн
• Аатырбыт Өлүөнэҕэ
• Соҕотох Барон[4] тойон этэ
• Уонунан бириискэҕэ.
• Уһуга суох кыһалҕаҕа
• Саллар сааһын баратан,
• Угаардаах, сииктээх шахтаҕа
• Барон баайын хаҥатан,
• Отут тыһыынча үлэһит
• Көлөһүнүн тоҕоро,
• Аччыктаан, үлэ ыарыттан
• Муннук аайы тоҥоро.
• Сууйар баһыы көмүстэрэ
• Соҕотох барон сиэбигэр
• (Оччотооҕу сокуон сиэрэ!)
• Кэпсэтиитэ суох киирэр.
• Сиҥнэн эрэр симиэбийэ,
• Бадарааннаах бараактар,
• Тыһыынчанан аҕа, ийэ
• Тыыннаах эрэ олоортор.
• Үлэһит муҥун, эрэйин
• Аймах дьоннуу үллэстэн,
• Үлэһит норуот сиэринэн,
• Биир санаанан, сүбэнэн,
• Нуучча, саха, эбээн бары
• Олоорторо буккуһан.
• «Эн-мин» дэһии, омуктаһыы,
• Атааннаһыы диэн суоҕа.
• Онно баара бараак аайы
• Ленин сырдык кырдьыга,
• Ол кырдьык сылаас сыдьаайа
• Сүрэх аайы тиийэрэ.
• Улуу кырдьык баттал төрдүн
• Ыйар, дьоҥҥо өйдөтөр,
• Батталы кыайар, дьол көрдүүр
• Охсуһууга үөрэтэр.
• Өлүөнэ хааннаах күннэрин
• Көҥүл норуот умнубат.
• Саас этэ. Тайҕа үрдүнэн
• Дьыбар түһэн турбута.
• Уонунан тыһыынча бар дьон –
• Оҕо, дьахтар, оҕонньор
• Эрэйдэрин этэн туран,
• Чэпчэтиини модьуйар
• Эйэлээх демонстрация
• Надеждинскайга тиийэр.
• …Саа тыаһа… этиҥнии сааллар…
• Ыһыы-хаһыы… Дьон сиҥнэр.
• Сир, халлаан –
• барыта хаан!
• Хаантан тоҥ муус ирбитэ.
• …Ол күн, хаанынан суруллан,
• Остуоруйаҕа киирбитэ.

• Ол Бодойбо тоҥ буоругар,
• Хахсаат халлаан анныгар
• Биэс сүүс ньургун доҕор дьоно
• Хааҥҥа устан сыттаҕына,
• Хааннаах уолан сөҥөн туран
• Хабырдык хабырыммыт,
• Өлбүт ол дьон ааттарынан
• Сахалыы андаҕаммыт.
• – Өс-саас! – диэбит, – обот соллоҥ
• Батталлаах баай үөрүгэр!..
• Ол киһини көрбүт дьоннор:
• – Ньукулай этэ, – дииллэр.

• Бар дьон сүрэҕин сойуолуур
• Ыраахтааҕы буулдьата
• Тыҥаан турбут улуу тулуур
• Сыабын дьэ алдьаппыта.

• Хаайан турбут халыҥ мууһу
• Ол күн сүллэр этиҥэ
• Хамнаппыта, сайта үһү
• Бүтүн дойду үрдүнэн.

• Атын буолан төннүбүтэ
• Ньукулай ийэ сиригэр:
• Кинини кытта кэлбитэ
• Ленин модун кырдьыга.
• Ол бэйэтэ, сыл-хаар моҥоон,
• Оҕонньор аатырдаҕа,
• Олорбут дохсун олоҕо
• Остуоруйа буоллаҕа.
• 3
• Аҕыс уон сыл кыстык хаарын
• Ким кыайан күрдьүө баарай!
• Чахчы бааччы кырдьыбыт
• Биһиги Ньукулайбыт.
• Бассабыык Ньукулай аата
• Гражданскай сылларыгар
• Кыһыл сэрии тыалын кытта
• Уон улууска тарҕанар.
• Билиҥҥэ диэри өйдүүллэр
• Буденовка хортууһун
• Үрүҥнэри титирэтэр
• Кыһыл уоттаах сулуһун.
• Советскай былаас бастакы
• Ыар, тыйыс сылларыгар
• Хоһуун ревком сут дьыллары,
• Өстөөх өһүөнүн кыайар.
• Махтанар дьон кэпсээнигэр
• Эн сир аайы истиэҕиҥ
• Өстөөхтөрү киэр сиппийэр
• Кини тимир миинньигин.
• Ол иһин отут сыллаахха
• Бандьыыттар, баайдар мустан,
• Атыыр бассабыык ааттааҕын
• Сайылыырга быһаартар.
• – Өлөрөн баран өлүөххэ…
• Синэ биир! – Кыыллыы санаа.
• Киэҥиэн халааннаах Өлүөнэ –
• Көстүбэт нөҥүө мыраан.
• Ким да суох кытылга.
• Арай
• Үөскэ долгун айманар…
• Колхоз тэрийэ Ньукулай
• Тыынан уҥуор анньынар.
• Эмискэ саа тыаһа… иккис…
• Ньукулай өйдүүр:
• «Кытаат,
• Партизан, күүскэ эрдэн ис.
• Өстөөх өһүөннүүр буолбаат?»
• Эрдиитин булгу ыттылар,
• Илиитин бааһыртылар,
• Дорҕоонноох сүнньүөх буулдьалар
• Тыыны да алдьаттылар…
• Эрдиитэ суох тыы долгуҥҥа
• Батыллар… Ууну баһар…
• Ньукулай тымныы далайга
• Аҥаар илиилээх хаалар.
• Иҥсэлээх буулдьа дьэ арай
• Өр кинини батыһар…
• Долгун быыһыгар Ньукулай
• Көстүбэт буолар…
• – Аһаай!
• Өлөрдүбүт! – диэн өстөөхтөр
• Өрөгөйдүү куоталлар…
• Киэһэ кистээн өтөхтөрүгэр
• Көрдөөх остуол тардаллар.
• Ким да билбэт ол киһи
• Хайтах уҥуор тиийбитин,
• Арай билэллэр ол киэһэ
• Колхоһун тэрийбитин.
• «Өлүөнэ бэйэтэ чахчы
• Ньукулайы сүкпүтэ,
• Уҥуор таһааран кумахха
• Уурта!» – диэн номох этэр.

• «Ууга тимирбэт, уот сиэбэт
• Уолан киһи» диэн арай
• Норуот номоҕо үөскээбит
• Төрдө ити буолаарай?!

• Ол бэйэтэ, сыл-хаар моҥоон,
• Оҕонньор аатырдаҕа,
• Олорбут дохсун олоҕо
• Остуоруйа буоллаҕа.

• Сыллар да сыллар!
• Ыар сыллар
• Ынчыктата ардыгар
• Ыардык тайанан аастылар
• Кини сааһырбыт санныгар…

• Сыллар, санаалар, түбүктэр
• Сатамматах күүстээхтэр,
• Оҕонньорбун дэммэт арай
• Аҕыс уоннаах Ньукулай.

• Аҕыс уон сыл кыстык хаарын
• Ким кыайан күрдьүө баарай!
• Чахчы бааччы кырдьыбыт
• Биһиги Ньукулайбыт.

• ИЙЭ ДОЙДУМ
• Олох охсуулаах суолугар
• Уолум мунаара сылдьыа диэн
• Харысхастаах санаатыгар
• Төрөөбүт дойдум, мин ийэм,
• Хотугу халлаан чолбонун,
• Кремль рубин сулуһун
• Мин аартыкпар умаппыт.
• Төрөөбүт ыырбыттан тэйэн,
• Арахсан аттанар суолбар
• Ийэ дойдум миигин эрэнэ
• Ыраах атаарар чааһыгар
• Буспут моонньоҕон хараҕынан,
• Таптыыр амарах хараҕынан
• Сайыһа көрөн хаалар.
• Оттон мин улахан суолу
• Тобулан айанныыр күммэр
• Улуу дойдум миигин, уолун,
• Күчүмэҕэйи көрсөр күммэр
• Күөгэйэр алаас хатыҥын
• Күөх сэбирдэх былаатынан
• Далбаатыы, алгыы хаалар.
• Ырар, сылайар, ычахтыыр
• Сындалҕаннаах ыар күннэрбэр,
• Хараастар, ытыыр, ынчыктыыр
• Мин кыһалҕалаах күннэрбэр
• Күөрэгэй дьоллоох ырыатын
• Көмүс чуораан кылыһаҕын
• Күйгүөрүнэн көччүтэр.
• Оттон мин тоҥу тобулан
• Дойдубар туһалыыр күммэр
• Биитэр булбатаҕы булан
• Бар дьоммор хайҕанар күммэр
• Халлаан сырдык кустугунан,
• Сир симэҕин чулуутунан
• Уолун киэн тутта уруйдуур.
• Олох охсуулаах суолугар
• Уолум мунаара сылдьыа диэн
• Харысхастаах санаатыгар
• Төрөөбүт дойдум, мин ийэм,
• Хотугу халлаан чолбонун,
• Кремль сырдык сулуһун
• Мин аартыкпар уматар.

• КЫһЫННААХ КЫРААЙБАР
• Сайыҥҥы быйаҥнаах алааһыҥ,
• Кыһыҥҥы ыарахан көмнөҕүҥ…
• Төрөөбүт чысхааннаах алаһам,
• Ыраахтан эн тупсан көстөҕүн.
• Кырынаас сонноммут курдуктар
• Кырыаны таҥныбыт хатыҥнар,
• Чуумпуран, налыйан турбуттар
• Чоҥкуйбут чараҥмар мустаннар.
• Күөх солко таһынан бэсчээннэр
• Үллэккэй саҥыйах кэппиттэр,
• Халысхан хайыһар миинэннэр
• Халдьыаны таҥнары тэппиттэр.
• Ол ыраас, ол сылаас сыа хаарга
• Умсаннар улардар хоноллор,
• Кистэлэҥ симилэх сыбарга
• Кирийбит куобахтар тоҥмоттор.

• Көҥүскэ, тиит төргүү мутугар
• Күөх тииҥнэр ичигэс дьиэлээхтэр.
• Ханнатын билбэтим, дойдубар
• Эһэлэр иһийэр сирдээхтэр.

• Санаабар саһылы сойуолаан