Читать онлайн Дойду ахтылҕана бесплатно

Дойду ахтылҕана

ААҔААЧЧЫЛАРГА

Семен Данилов 1977 сыллаахха талыллыбыт айымньыларын бэйэтэ икки томҥа таҥмыта. Бастакы томугар 1966–1976 сс. суруйбут айымньылара, иккис томҥа 1937–1965 сс. суруллубуттара киирбиттэрэ. Оттон 2005 сыллаахха олохтоммут «Саха народнай суруйааччылара» диэн сериянан тахсыбыт бастакы томугар кини огдообото Анна Данилова уонна народнай поэт Михаил Тимофеев бэлэмнээбит талыллыбыт лириката «Айыы сыдьаайа» диэн аатынан, мин киирии тылбынан бэчээттэммитэ. Оттон субу иккис томҥа, хронологияны тутуһан, 1937 сылтан 1965 сылга диэри суруллубут хоһоонноро уонна поэмалара киирдилэр.

Салаалар поэт урут тахсыбыт кинигэлэрин ааттарынан «Мин дойдум», «Аймах дьонум», «Эйэлээх куорат», «Хотой дьоло», «Күн таммаҕа», «Алаас сулустара» диэн ааттаннылар. Манна Семен Данилов поэт быһыытынан үүнэн-сайдан испит суола ырылыччы көстөр. Ол курдук, бэйэтэ суруйбутунуу, маҥнай норуот ырыаларын олуктарыгар чугаһатардыы олоххо чахчы буолбут түгэннэри хоһуйбут эбит буоллаҕына, 60-с сылларга поэт айымньылара дириҥээн, олоҕу бөлүһүөктүү көрүүтэ ситэн сириэдийбит. Ордук «Алаас сулустара» диэн кинигэтигэр киирбит хоһоонноро чахчы да поэт аатын ааттатар айымньылар. Итиннэ «Олоҥхо кэнниттэн», «Сайыҥҥы Сиинэ», «Сайылык», «Саха үҥкүүтэ», «Ырыа туһунан», «Бастакы хаар» диэн чулуу хоһоонноро киирбиттэр. Дэлэҕэ да итилэртэн үгүстэрэ ырыа буолан күн бүгүҥҥэ диэри ыллана сылдьыахтара дуо?

60-с сыллар, уопсайынан, саха поэзията саҥа кэрдиис кэмҥэ тахсыбыт бэлиэ сыллара этилэр. Ити саҕана Леонид Попов, Рафаэль Баҕатаайыскай, Моисей Ефимов, Иван Гоголев, Савва Тарасов, Михаил Тимофеев ордук тахсыылаахтык үлэлээбиттэрэ. Кинилэр айымньылара, нууччалыы тылбаастанан, поэзияны киэҥ ыырга таһаарсыбыттара. Дьэ ити дьонтон биир бастаан иһээччинэн Семен Данилов буолан, ити сыллартан Россия бастыҥ поэттарын иһигэр аата ааттанар буолбута.

Кэлиҥҥи көлүөнэ ааҕааччыларга поэт маастарыстыбата муҥутаан испитин көрдөрөр кэрчик кэмэ бу томҥа кэрэһилэнэн киирдэ.

Н. Винокуров-Урсун,

поэт, кириитик,

П.А. Ойуунускай аатынан

Государственнай бириэмийэ лауреата

МИН ДОЙДУМ

(1937–1948)

    ЫРЫА

  • Көмүс күнүм санньыйа
  • Киирэр сирин былдьаста,
  • Маайа ынах хамыйа
  • Барар кэмэ уолдьаста.
  • Ыллыыр чыычаах утуйан,
  • Айылҕабыт чуумпурда,
  • Оттуур колхоз уурайан,
  • Отуу уота умайда.
  • Паарка ыллаан эрдэҕэ
  • Маннык намыын киэһэҕэ,
  • Эдэр ыччат биэрэккэ
  • Эһиэкэйин эттэҕэ…
  • Намыын киэһэ дьаарбайа
  • Тахсыах эрэ, Даарыйа,
  • Сээкэй туһун аттара
  • Сэһэргэһиэх таарыйа.

    * * *

  • Ый сырдыгар сүүрүгүм
  • Ырылыйа дьулуста.
  • Ырыам аргыһа чыычааҕым
  • Ыраах кытылга ыҥырда,
  • Күүгэн аллыбыт бакаалым
  • Күллэ-салла, дьалкыйда,
  • Көтөр көҥүлүм дабаана
  • Көҕөрүмтүйэн көһүннэ.
  • КЭЛЭР ҮЙЭ КИҺИТИГЭР
  • Мин төрөөн төлөһүйбүт алааспар
  • Эн үөскүөҥ, олоруоҥ – билэбин.
  • Эйиэхэ, ол ыраах бырааппар,
  • Бу ыллыыр ырыабын аныыбын.
  • Дьиибэргии, сонньуйа, эн ааҕыаҥ
  • Дирбийэр мин ырыам хоһоонун:
  • Биһиги үйэбит халлаанын,
  • Эн көрүөҥ охсуһуу толоонун.
  • Биһиги, эн убай дьонноруҥ,
  • Дүрбүөннээх үйэҕэ олоорпут,
  • Олохпут бу сырдык хоһоонун
  • Охсуһуу уотугар айарбыт.
  • Күн аайы куттанан турбакка,
  • Өлүүнү утары барарбыт,
  • Таптыырбыт, ыллыырбыт дьыбарга,
  • Буурҕаҕа муммуту сирдиирбит.
  • Мэһэйи, өлүүнү эһэрбит
  • Эн үөскүүр күөх мичил алааскар.
  • Күн аайы суол солуур этибит
  • Өспөт дьол айанын аартыгар.
  • Көмүскээн чэлгиппит алааспар
  • Эн үөскүөҥ, мичээриэҥ – билэбин…
  • «Быраатым, кэлэн мин үрдүбэр
  • Ахтаар!» – диэн кэриэспин этэбин.
  • КИЭҺЭ АЛААСКА
  • Ырааҕынан-чугаһынан
  • Ынахтар маҥырастылар,
  • Хаһыҥ курус тыалынан
  • Эккин-хааҥҥын сайа тыынар.
  • Бу дойду хас томторун,
  • Чугастааҕы дулҕаларын
  • Барытын мин билэрим,
  • Барытын тэпсибитим.
  • Үчүгэйиэн дойдум тыала
  • Сүрэхпин угуттуура,
  • Умнуллубут ырыа тыла
  • Уруккулуу сатарыыра.
  • Ханан эрэ ырааҕынан
  • Хаҥыл аттар тыбыырдылар,
  • Харалаабыт хатыҥнарым
  • Хараҥанан таҥыннылар.
  • Манна олох, манна тойук,
  • Манна атын сигили,
  • Сүрэхпинэн маны куруук
  • Ахтар, саныыр да этим.
  • Дьоллоох тойук, дьогдьоот киэһэ,
  • Дьолу булбут мин дойдум.
  • …Оҕо буолан ааспыт сааспын
  • Ордук саныы олордум.
  • ОЛОХ УОННА ОЛОҤХО
  • (А. Сурковтуу)
  • Этиҥ астыа. Сыллар ааһыахтара,
  • Биһиги кырдьан олоруохпут.
  • Бүгүҥҥү герой – олоҥхо бухатыыра,
  • Остуоруйа буолуо биһиги олохпут.
  • Этиэхтэрэ онно
  • айыы бухатыыра
  • Оччолоох-баччалаах
  • күүстээҕэ диэн,
  • Өлөр чааһыгар
  • өлбөт тыыннаах
  • Ырыа тылларын
  • эппитэ диэн.
  • Олоҥхо буолуо
  • улуу кыргыс туһунан,
  • Кырдьаҕастар уйадыйа истиэхпит:
  • Ол олоҥхо ойуулаах номоҕуттан
  • Амарахтык мичээрдиэхпит.
  • Оо, доҕоттоор,
  • Ол бухатыырдардыын
  • Биһиги буолбаппыат
  • арыаллаһан үөскээбиттэр,
  • Кинилэри кытта сайылык сыһыытыгар,
  • Оскуола олбуоругар
  • ойуоххалыы оонньообуттар,
  • Кинилэри кытта
  • Дьоллоох кэмҥэ
  • Дьолу үллэстэ
  • доҕордоспуттар,
  • Төрөөбүт дойдубут ыар дьылыгар
  • Хоһуок килиэби
  • үллэстибиттэр.
  • Билбэт этибит
  • Бүтүн күүстээхтэрин,
  • Киһиттэн ордук
  • киэптээхтэрин,
  • Саҥарар саҥалара
  • ырыа буолар
  • Сахаттан сабыйа
  • өйдөөхтөрүн.
  • Кинилэр сүгэллэрэ
  • киһи сүгэрин
  • Сылайан нүксүйбүт көҕүстэригэр,
  • Үөхсэр буолаллара, өлүү кэллэҕинэ,
  • Өлүүттэн
  • сиргэнэр
  • үгэстэринэн.
  • Биһиги билэбит:
  • Үрдүк баҕа,
  • Дойдуну таптыыр көнө сүрэх,
  • Көҥүлү таптыыр
  • модун санаа
  • Дьон курдук дьоҥҥо
  • олоортун.
  • Биһиги билэбит:
  • Дьон курдук дьон
  • Ийэ сирдэрин,
  • бар дьоннорун,
  • Алдьархайдаах
  • аат айаҕыттан
  • Араҥаччылаан ылбыттарын.
  • Этиҥ астыа,
  • Сыллар ааһыахтара.
  • Биһиги кырдьан олоруохпут,
  • Бүгүҥҥү герой –
  • олоҥхо бухатыыра,
  • Остуоруйа буолуо биһиги олохпут.
  • КЫАЙЫЫ КҮНЭ
  • Оҕонньорум биһикки
  • улуу сурахтан
  • Ойон туран
  • оҕолуу
  • уурастыбыт,
  • Оскуолабыт үрдүгэр
  • умайар былааҕы,
  • Оонньуу турдун
  • диэн,
  • ойутан таһаардыбыт.
  • Бүгүн биһиги,
  • Орто дойду билбэтэх
  • ороспуойун бииһин
  • Улуу
  • охсуһуу уотугар
  • уолугуттан ылан,
  • умса анньан,
  • урусхаллаабыттар,
  • Бүгүн биһиги,
  • илиибит көлөһүнүн
  • сүүспүтүгэр аҕаан,
  • Түөрт
  • күчүмэҕэй сылы
  • төлө түспүттэр,
  • Сардаҥа тыктаҕына,
  • күн көһүннэҕинэ –
  • Аан дайдым,
  • айылҕа ийэм,
  • Айгырыы
  • хамсыы
  • Айманарын курдук,
  • Аан дойдуну
  • сатарытар
  • Айхал бөҕөнү
  • айдаардахпыт
  • буоллун!
  • Улуу дойдуну
  • уһугуннарар,
  • Уруй бөҕөнү
  • уйгууртахпыт
  • буоллун.
  • Оҕонньорум барахсан
  • Оҕотугар түстэ:
  • Уулуссаҕа ойон тахсан
  • Уйадыйан турда,
  • Күрэх дьонун көрдө:
  • Кэлии,
  • Барыы,
  • Күлүү,
  • үөрүү!
  • Солко таҥас суугуна,
  • Хаарыс таҥас харсыыта,
  • Кыыс үөрбүт дьэдьэн имэ,
  • Уол оҕо ойуолуута.
  • Эмэн дьахтар эдэрсийбит,
  • Эмээхсин эккирээбит,
  • Сукуй тыа суугунаабыт,
  • Сулбут үрэх тыаһаабыт.
  • Уулусса,
  • дойду тыла
  • Уҕарыйбат музыка:
  • – Кыайыы!!!
  • – Кыайыы аатынан
  • кыайаргынан
  • үөр,
  • көт,
  • туой!
  • Уулуссаҕа
  • күйгүөр.
  • Көтөҕүллүү.
  • үгүс сиртэн,
  • суут дьиэттэн
  • Үрдүк сиргэ,
  • хонууга
  • Үмүөрүһэ
  • үөрдүстүлэр
  • Үөрүү былаахтара.
  • Трибунаҕа –
  • дьоллоох тыллар,
  • Дьон сүрэҕэр –
  • өспөт кыымнар…
  • Өрөгөйдүү
  • турбуппут онно
  • олох оҕолоро,
  • Оо, онтон
  • ырыа баарта
  • Ойуур,
  • толоон,
  • тыа аайы:
  • Айхаллан,
  • көҥүл кыраай!
  • Айхаллан,
  • улуу норуот!
  • Оҕонньорум булбут этэ
  • Уон көмүс остуопканы,
  • Оҕонньорум муспут этэ
  • Уон чулуу ыалдьыттары…
  • Оо! Дьэ, оҕонньорум,
  • Оҕонньор да буолбатах,
  • Уол оҕо – эдэр ырыа,
  • Ырыа – Кыайыы ырыата –
  • Ыҥырбыта остуолга.
  • МИН ДОЙДУМ
  • (Садофьевтыы)
  • Бу далай, бу халлаан сарыала,
  • Сүрэҕи угуттуур көй салгын,
  • Бу уйгу ыһыаҕын чараҥа,
  • Үлүскэн үөрүүбүт, бу дьолбут –
  • Барыта эн эбээт, мин дойдум!
  • Бу өлгөм үүнүүлээх алаастар,
  • Бу саһыл сыһыылар, толооннор,
  • Бу көмүс үктэллээх хайалар,
  • Угуттаан таһымныыр үрэхтэр –
  • Барыта эн эбээт, мин дойдум!
  • Бу мичил күн түһэн саатаабыт
  • Киэҥтэн киэҥ уорҕалаах сир-дойду,
  • Бу «кэхтэр» диэн тылы сатаабат
  • Кэрэммэт кэккэлээх ыччатым –
  • Барыта эн эбээт, мин дойдум!
  • Ньиргиэрдээх бу үрүҥ куораттар,
  • Киэҥтэн киэҥ куйаарар аартыктар,
  • Бу айар үлэбит этиҥэ,
  • Бу ыллыыр ырыабыт көмүһэ –
  • Барыта эн эбээт, мин дойдум!
  • МУУС УСТАРДААҔЫ САНАА
  • С.А. Местниковка
  • Таптыыбын эйигин, Сахам сирин,
  • Хаар хайыҥнаах төрөөбүт дойдубун,
  • Буурҕа сатыылыыр киэҥ сыһыыларын,
  • Үрдүк күннээх сааскы халлаанын.
  • Алҕас ааттаммыт муус устарга
  • Мин дойдубар муус устубат,
  • Тоҥоттуу барбыт кыстык хаарга
  • Халыйар хайыһар суолун хаалларбат.
  • Көтөр кэлэрин көһүтэр санаабар
  • Үлэм быыһыгар үрэҕи кэтэһэбин,
  • Кини тоҥ хара харалдьытыгар
  • Ньургуһун сибэкки ньургуйа үүнэрин.
  • Онно, мин санаабар, туманы курдат
  • Көстөргө дылылар көҕөрөр садтар,
  • Үрүҥ былытынан үллүммүт курдук
  • Үчүгэй бэйэлээх отонноох мастар.
  • Баҕар, кырдьык… (биһиги итэҕэйэбит)
  • Кыһын кыпчыарын биһиги кыайыахпыт –
  • Кулун тутар буурҕа кубулҕатын
  • Муустаах муораҕа кыйдаан ыытыахпыт.
  • Оччоҕо мин дойдум хаар хайыҥын
  • Кэмин иннинэ киэр гыныаҕа,
  • Сыыһа ааттаммыт муус устарым,
  • Ыам ыйыныы, балыгын ыытыаҕа.
  • Нарын бэйэлээх таҥара кийииттэрэ
  • Таҥнан туруохтара, сайынынан тыына.
  • Күннээх дойдум отонноох мастара
  • Кийииттии кэлиэхтэрэ чаллах тииппэр.
  • Алаас арыытыгар, отонноох садка
  • Дьоллоох оҕолор көрүлүү сырсыахтара.
  • Абрикос отону аҕалара дьоҥҥо
  • Айдаара сырса аҕалан биэриэхтэрэ.
  • Оччоҕо биһиги, кыһыны кыайбыттар,
  • Оҕобутугар түһэн олоруохпут,
  • Көҕөрө барбыт алаас куулатыгар
  • Кулун тутарга кус маныахпыт.
  • ХОДУҺА
  • Турда колхоз алааһыгар
  • Уоттаах куйаас өҥүрүгэ,
  • Үрдүк күҥҥэ талаһар
  • Сиҥнэ үүммүт бэттиэмэ.
  • Силлиэ тыал өлөҥ оту
  • Сирилэччи ытыйбата,
  • Үлэ күүрэн эбэ хотун
  • Үүммүт ото долгуннурда.
  • Кырбый кыыл кынатынан
  • Кыптыыйдана оонньообото,
  • Эмдэй-сэмдэй түһүстүлэр
  • Элитиэпкэ бэртэрэ.
  • Быыстала суох хабыгырыы
  • Бүлүмүөттэр күрсүбэттэр,
  • Xапсаҕайдык татыгырыы
  • Косилкалар сырыстылар.
  • Күөх уйгунан көмүллэн,
  • Сытта колхоз алааһа,
  • Сүрэххэ, быарга билиннэ
  • Самаан сайын сылааһа.
  • СААС
  • Уһуга суох ыллыы-туойа,
  • сааскы халлаан турда,
  • Чэбдик дойдум, мичил үөрэ,
  • тыына, уһугунна.
  • Совет дьиэтин былааҕын
  • күнүм үөрэ тиирэр,
  • Пионер оҕо ырыатын
  • тыалым ыраах илдьэр.
  • Сииктээх буорга түһэн тиллэр
  • төрөл көмүс сиэмэ,
  • Ыраас, сырдык ача үүнэр,
  • атар лабаа бүөрэ.
  • Уонна сырдык үрүйэлэр
  • киһи аймах дьолун
  • Ырыа гынан туойбуттар
  • сүүрүк көмүс тылынан.
  • Сирбитин симии, оҥоро,
  • тоҥсуйдулар уустар…
  • Советскай дойдум олоҕо
  • күнү көрсө устар.
  • Уһуга суох
  • ыллыы-туойа,
  • сааскы халлаан турда.
  • Уһуга суох
  • үөрүү тыына
  • сүрэххэ кутулунна.
  • САРСЫАРДА
  • Көр эрэ: сырдык дьол
  • Мичээригэр маарынныыр,
  • Көр эрэ: сардаҥа
  • саҕахха сыдьаайда.
  • Аан дойдум уһуктан,
  • Сырдыкка сыламныыр,
  • Аан дойдум саҥанан
  • сандаарда.
  • Саҥа күөх солкоҕо
  • Сууланан турдулар
  • Саҥа күөх
  • унаарар мырааннар,
  • Эн курдук мөлүйүөн
  • Дьон турар,
  • уһуктан,
  • Эн курдук,
  • хомунар,
  • тараанар.
  • Советскай киһи, эн,
  • дьиэ тута
  • тахсаҕын
  • Советскай Союзка –
  • мөлүйүөн.
  • Сүгэҕин эн маска батары охсоҕун,
  • Охсуллар сүгэлэр –
  • мөлүйүөн…
  • Дирбийэн-дарбыйан
  • үлэлии тураҕын;
  • Ыраатта
  • эн үлэҥ ырыата.
  • Дирбийэн-дарбыйан
  • сатарыы турдаҕа
  • Советскай сир ийэ
  • барыта.
  • Мас суоран, таҥастаан
  • Истиэнэ уураҕын –
  • Мөлүйүөн
  • истиэнэ ууруллар.
  • Эн түргэн
  • тутуунан
  • Сарайдаан бүтэҕин –
  • Мөлүйүөн
  • саҥа дьиэ
  • сандаарар.
  • Эн ыллыыр
  • ырыаҕар
  • Сардаҥа сыдьаайар,
  • Эн ырыаҥ иһиллэр
  • сир аайы.
  • Эн өлбөт ааккыныы
  • саҥа дьиэҥ сандаарар…
  • Сарсыарда
  • сайаҕас, ылааҥы.
  • КҮһҮН
  • Бурдук сириттэн улардар көттүлэр,
  • Буруо уһуннук тура унаарар,
  • Алаас аһыллан ынахтар маҥырастылар,
  • Амтаннаах кэнчээри сыта тунуйар.
  • Уонна дуо, доҕоттоор, сайдам салгыным,
  • Убуруу-сыллыы, уолукпар эриллэр,
  • Утаппыт сүрэххэ сүдүрүүн нууралым
  • Уһуннук-уһуннук угуттуу диэлийэр.
  • Оттообут хотуурун отунан баайан
  • Оҕонньор киһи хоспоҕор уурар,
  • Дьиктилээх күнүм, санньыйа ылааран,
  • Тииттэргэ саһаары тыаһа суох устар.
  • Ол дьиэҕэ киһи суох: оҕонньор дал тутар,
  • Хобороос хотону сыбаһа барбыта.
  • Маҥхааһай таһыгар бурдук астыыллар,
  • Уйбаан эһиилги сонуогу хорутар.
  • Көҥүл сир дьонноро олоҕу оҥостор
  • Күүрээннээх үлэнэн күһүнү көрсөбүт.
  • Үлэни үмүрүтэн муҥхаҕа, булка
  • Кыһыны кытта тэҥҥэ туруохпут.

    * * *

  • Өйдүүгүөн үүнүүлээх хонуунан
  • Күүлэйдии миигинниин испиккин,
  • Хонууга сибэкки хомуйан
  • Хоскор эн киллэриэх буолбуккун?
  • Кэмчиэрэ ыйытар саҥабар
  • Хоруйдаан биир тылы эппиккин,
  • Сөрүүҥҥэ, сииктээх түүн үөһүгэр
  • Сэмэйдик сиэттиһэн испиккин?
  • Өйдүүгүөн олох киэҥ суолунан
  • Дьоллоохтук хаамыахпыт диирбитин,
  • Эриэккэс санааттан долгуйан,
  • Эн онно мичээрдии испиккин?
  • Оччоҕо мин, хоту көтөөрү,
  • Кынаппын куурдуна сылдьарым.
  • Арахсыы ол дьоллоох чаастарын
  • Ахтаҕыан, мин күндү Анютам?
  • КЫҺЫҤҤЫ СУОЛ
  • Тугун баҕас уһунай
  • Нуоралдьыма үрэҕэ,
  • Xаһан-хаһан тиийиэмий
  • Хампа алаас ыалыгар?
  • Тиийиэм киэһэ уот өһөн,
  • Имик-самык буолуута,
  • Остуоруйа түмүктэнэн
  • Уу чуумпу уйгууруута.
  • Дьиэҕэ киирэн мин иттиэм
  • Күөдьүппүт көмүлүөкпэр
  • Уонна нуктуу нухарыйыам
  • Уотум сылаас сыламар.
  • Оччоҕо түүлбэр охсуллуо
  • Сырдык уоттаах мин хоһум,
  • Онно тэтэрээт көннөрө
  • Олороро буолуо доҕорум.
  • Көннөр, көннөр, доҕорукуом,
  • Көтүтүмэ алҕаһы.
  • Олоххо сыыһа хардыылаабат
  • Дьон буоллуннар оҕолоруҥ.
  • КИЭҺЭ ТЫАҔА
  • Сииктээх киэһэ хааман истим
  • Чараҥ тыаны тэлэн,
  • Оһуор анньан илим-ситим
  • Ыйтан сырдык түһэр.
  • Онно алаас. Дьонум-сэргэм
  • Оонньоон-күлэн эрэр…
  • Сардаҥарар сырдык имим
  • Тиийиэм үүнэр кэмэр.
  • Ыйдаҥаҕа хахыйахтар,
  • Улааппыкка дылы,
  • Нуктуу, чуумпу налыйбыттар,
  • Мөһүүрэнэн сырдыы.
  • Уолбат наҕыл үрүйэлэр,
  • Уулбут көмүс уунан
  • Толбоннурар көлүччэбэр
  • Тохтообокко устуҥ!
  • Сииктээх киэһэ хааман истим
  • Хатыҥ чараҥ устун,
  • Сардаҥарар көмүс имим,
  • Инним – күрэх дьонум.
  • БЭЭҺЭЭ КУЛУУП ДЬИЭТИГЭР
  • (Кыыс ырыата)
  • Бээһээ кулууп дьиэтигэр
  • Биэс уол кэлэн тохтообут,
  • Бэһиэн эдэр инженердэр,
  • Бэһиэн эрэт бөтөстөр.
  • Оо, тэҥнээх да доҕоттор,
  • Оо, үчүгэй да уолаттар.
  • Көмүһү, чоҕу булар
  • Күрэхтээх дьон үһүлэр:
  • – Иччитэх Сиинэ сиһин
  • Иччилиэхпит дэһэллэр.
  • Уой, үксү да кэпсииллэр,
  • Оо, өйдөөх да уолаттар.
  • Бүгүн кулууп таһыгар
  • Бэһиэн тахсан туойдулар,
  • Оҕолору мунньаннар,
  • Оһуохайдаан тэйдилэр.
  • Уой, кэрэтик да ыллыыллар,
  • Уо, көрдөөх да уолаттар.
  • – Хайыахпытый, дьүөгэлээр,
  • Хайалар көһүтэллэр.
  • Сарсын эрдэ барабыт,
  • Саныыр буолуҥ, – дэстилэр.
  • Уо, кирдик да эрэттэр,
  • Оо, тохтуу да түспэттэр.
  • ЭЙИГИН УТУТА-УТУТА
  • Данилова Верочкаҕа
  • Эйигин утута-утута,
  • Биэличчээ, мин ырыа ыллаатым.
  • Кэм түргэн хардыынан ааһыыта
  • Эн, сэмэй кыыс оҕо, улаатыаҥ.
  • Сиинэҕэ, Куорунай сиригэр,
  • Ньоҕодьук диэн улуу күөл баара,
  • Ол эбэ соҕуруу өттүгэр
  • Турар ээ эн эһэҥ ампаара.
  • Ол ампаар аттыгар бэрт былыр
  • Баар этэ куһаҕан балаҕан,
  • Ол онно үрүҥ күн сырдыгар
  • Кэлбиттэр аҕалаах абаҕаҥ.
  • Биһиги, үлэнэн суол солоон,
  • Олох киэҥ аартыгын булбуппут,
  • Олох киэҥ буоругар үлэнэн
  • Үрдүк дьол үөрүүтүн билбиппит.
  • Билигин омуктар баайдара,
  • Аатамы арааран бараннар,
  • Өһүөннээх өйдөрүн ситээри,
  • Айдааран, арбанан эрэллэр.
  • Эн дьоҥҥун кыа хааҥҥа умсаран,
  • Эйигин эн бэйэҥ дойдугар
  • Дьоло суох кулут кыыс оҥостон
  • Байары түүл гынан түһүүллэр.
  • Биһиги: нууччалар, сахалар,
  • Хаһаактар – уон араас омуктар,
  • Биһиги, советскай норуоттар,
  • Бу сири бас билэн үүммүттэр,
  • Аан дойду дьолуттан көҥүлү,
  • Көҥүллүк үлэлиир үөрүүнү
  • Туохтан да үрдүктүк туппуттар,
  • Тобуктаан туруохпут кэриэтэ
  • Охсуһан умсуохпут. Охсуһан
  • Эн көҥүл олоххун айыахпыт.
  • Биһиги муҥура суох күүспүт –
  • Муҥура суох сырдык итэҕэл,
  • Дьон аймах түүнэ суох олоҕун
  • Бу буорга олохтуур итэҕэл,
  • Ол иһин биһиги ырыабыт
  • Ыҥырар саҥаттан саҥаҕа.
  • Итэҕэй – туолуоҕа ырабыт,
  • Мин сиэним, эн ону көрүөҕүҥ.
  • Эйигин утута-утута,
  • Биэличчээ, бу ырыа ыллаатым,
  • Ырыабар мин илэ көрөбүн
  • Эн үйэҥ алаарар халлаанын.
  • БОБО ТУТАР ОҔОННЬОР
  • 1
  • Тоҕус уоннаах толунньаҥ
  • Токуйбутун көрүмэҥ:
  • Иҥиирдэрэ эрчимнээх,
  • Сындааһына сыралаах –
  • Ахсым болгуо быччыҥа
  • Ахсаабатах дэһэллэр.
  • «Алтан туура» хотуура
  • Айаннаатар эрэ дуо,
  • Дэмэ-хомо суох кэмнээх
  • Дэһээтинэ диэн кэбис.
  • Хотуур сыылба да буоллар
  • Ходуһаны хоротор,
  • Хоннохторо суойуулаах,
  • Хотоойулаах сырыылаах.
  • Ардайдаппат да эрэн,
  • Арсыын ылыы үрдүгэр
  • Үстүү бөссүөк кэриҥин
  • Өҕүрүтэр дэһэллэр.
  • Хамыырдаахтан хаалсыбат,
  • Хоннохтооххо куоттарбат,
  • Боччум илии муҥунан
  • Бобо тутар оҕонньор!
  • 2
  • Бодьойбутун көрөҥҥүт
  • Бокоойуга ааҕымаҥ:
  • Алта салаа муостардаах
  • Атаралыыр тайах кыыл
  • Аҥаарытар айаҥҥа
  • Ааһан баарта суох дииллэр.
  • Кылатара кытарбыт,
  • Кыайан көрүө дуо диэмэҥ:
  • Кытарбытын иннигэр
  • Кыраан ылар кыҥааһын.
  • Кыырай халлаан кыстыктаах,
  • Кыптыгыркаан кынаттаах,
  • Кындыа көтөр кыыл бииһин
  • Кыдыйарын сөҕөллөр.
  • Кэлим элбэх кэлгиэлээх
  • Кэтириинискэй доруобун
  • Эҥсилгэннээх эстиитэ
  • Эккэ эрэ дэһэллэр.
  • Кэмчи соҕус да буоллар,
  • Кэнтиктэрэ охтуулаах,
  • Татым соҕус да буоллар,
  • Чааркааннара тардыылаах,
  • Эндэппэккэ таба биэрэр
  • Эбиэннэрэ иҥсэлээх.
  • Боччум илии муҥунан
  • Бобо тутар оҕонньор
  • Саһыл, саарба арааһын
  • Сааһылыырын сөҕөллөр.
  • Ыһыктары билбэтэх
  • Ыга тутар ытыстаах,
  • Ылыммытын ыпсарар
  • «Ыччат» буолар дэһэллэр.
  • ЫРААХ МУОРА КУМАҕАР
  • (Поэма)
  • Муораҕа күөх күдэрик түһэн,
  • Чуумпуттан чуумпутук доллоһуйар;
  • Хаһан эмэ хопто, арыт ытаан, арыт күлэн,
  • Аймыыр аҥааттыбыт чуҥ салгыны.
  • Хоту дойдуга көстүбэтэх күн тахсан
  • Холку хомо долгунугар оонньуур;
  • Хомо уҥуоргу хоптолоох кумаҕыттан
  • Тууһуурга[1] туоруур тыы эрдиитэ оймуур.
  • Ол оҥочоҕо дьол туһунан, олох туһунан
  • Икки киһи кэпсэтэрэ.
  • Чуумпу долгун, балык умнуллан,
  • Санаа дьоллоох кэлэргэ тиийэрэ.
  • – Эн, – диирэ эр киһи куолаһа, –
  • Эрэн биһиэхэ – доҕотторгор,
  • Олоххо баар бары куһаҕан
  • Сырдык, ыраас аргыстаах буолар…
  • Дьахтар куолаһа махтанара
  • Ыар күнүгэр кээспэтэх доҕотторугар.
  • Ол курдук уста турбуттара
  • Муора доллоһуйар долгунугар.
  • 1
  • Хатыҥ үрэх үрдүгэр
  • Баар ээ маҥан балаҕан,[2]
  • Ол дьиэ сырдык хоһугар,
  • Оо, эн кими көрөҕүн?
  • Сэрии суоҕар ол дьиэҕэ
  • Эдэр кэргэн олоорто,
  • Эдэр кэргэн ол дьиэҕэ
  • Элбэх дьолу билбитэ.
  • Онно баара эдэркээн
  • Бу дьиэ кэргэн аҕата,
  • Ааҕааччыа, эн кэрэхсиир
  • Театрыҥ артыыһа.
  • Онно баара оһуордаах
  • Түннүктэрин муҥунан
  • Сибэккини кэккэлиир
  • Мин эдэр героиням.
  • Онно баара дьиэ сэргиир
  • Эдэр кэргэн чыычааҕа,
  • Мэник киһи, кыра кэргэн –
  • Хара харах Валентина.
  • Онно баара үөрэ кырдьар,
  • Дьон таптыыр эмээхсинэ –
  • Дьиэни дьиэлиир, сиэнин иитэр
  • Маанылаах эбэлэрэ.
  • Хатыҥ үрэх үрдүгэр
  • Турар маҥан балаҕан…
  • Бур-бур буруо бургуйар:
  • Көр суох, чуҥкук, куһаҕан.
  • Бу дьиэ сырдык хоһугар
  • Хаалбыт сиэннээх эмээхсин.
  • Аһыы баттыыр, саас ылар…
  • Ол да буоллар ыал ээ син.
  • Кини кэпсиир бар дьоҥҥо:
  • – Күн-дьыл атын… айака!..
  • Баарта уолум боруоҥҥа,
  • Кийиит – хоту, балыкка.
  • Уонна уоста имэрийэр
  • Бу ыар сааһын сааталын –
  • Сиэнэ кыыс, хара харах
  • Валентина баттаҕын.
  • Оччоҕуна көмүс таммах
  • Иэдэһэр илибириир,
  • Валентина намчы санна
  • Аргыый ибигириир…
  • Эбэ кыайыы күнүгэр
  • Эрэн тиийиэ эриһэн,
  • Хатыҥ үрэх үрдүгэр
  • Хааллын маҥан балаҕан.
  • Ааҕааччыам, тиийиэх биһиги
  • Муустаах муора биэрэгэр,
  • Кыайыы иһин силлиэлиин
  • Бар дьон тустар сиригэр.
  • 2
  • Уордаах муора милкийэр
  • Ардах, силлиэ сиригэр
  • Куба курдук балааккалар
  • Туртаҥнаһа тураллар.
  • Фронт сакааһын толоро,
  • Онно тиийэн олохсуйар
  • Кыайыы иһин охсуһар
  • Эдэр биригээдэ.
  • Онно тиийдэ саха кыыһа
  • Маня Готовцева,
  • Туустаах ууну, тыалы кэһэн,
  • Бэчимэни сосуһа.
  • Онно тиийдэ саха кыыһа,
  • Өстөөҕү өһүөмдьүлүү,
  • Суох эр дьону солбуйан,
  • Дьоллоох сирин көмүскүү…
  • Онно күн-дьыл аастар ааһар,
  • Дүрбүөннээх олох көтөҕөн.
  • Балык суоҕар кыһыы буолар,
  • Түүҥҥүн-күҥҥүн умнаҕын.
  • Оттон муҥха ийэтин тиирэр
  • Байым балык кэллэҕинэ,
  • Санааҥ көнөр, кынат буолар,
  • Үлүмнэһэр күрэххэр
  • Күнүҥ эмиэ көстө куотар.
  • Үлэ быыһар, күрэх быыһар
  • Эмиэ санаа сабардыыр:
  • «Оҕоҥ ытыыр ыраах дьиэҕэр,
  • Оттон Кешаҥ ханнаный?!»
  • Суох ээ сурук. Сыл буолла…
  • Ымыылыырыҥ туох баарый?
  • Ырыа этэр: «Көһүт».
  • Күүтэр.
  • Ырыа суоҕар мунчаарар.
  • Онуоха эбии быстах тылы
  • Дьон сэлбиэр тарҕаппыттар:
  • «Сураҕа, Кеша өлбүт үһү,
  • Ону кыыстан кистэтэллэр…»
  • Уонна харыастар сүрэҕэр
  • Өрүү ким эрэ сипсийэр:
  • «Үөр-көт, оонньоо эдэргэр,
  • Өлбүтү кытта өлбөттөр».
  • 3
  • Кулуһун курдук уҥуохтаах,
  • Куппут курдук таһаалаах,
  • Биригээдэ килбиэннээҕэ
  • Мирон Сивцев диэн баара.
  • Кини уран кэпсээнинэн
  • Тыалы намыратар,
  • Ытаабыты күллэрэр,
  • Аһыылааҕы саататар.
  • Кыайбатахха көмөлөһөр,
  • Ыалдьыбыты эмтэһэр…
  • Эмэн дьоҥҥо – таптыыр оҕо,
  • Эдэр киһи доҕоро.
  • Санаа баттыыр муҥкук кэмэр
  • Маняҕа убай киһи,
  • Санааны сайар доҕор буолар,
  • Эрэйи үллэстиһэр.
  • Бииргэ үөрэ, хомойо
  • Ол курдук олоорторо.
  • Бииргэ эрдии эрдэллэрэ,
  • Бииргэ бэчимэлииллэрэ.
  • 4
  • Биирдэ онно үөрүү буолта:
  • «Киев куорат – биһиэнэ!..»
  • Дьон-сэргэ тоҕуоруста,
  • Сынньалаҥ кэмэ этэ.
  • Бастаан уоттаах уруй тыллар,
  • Онтон оонньуу, оһуокай,
  • Үөрэр түгэн: сүрэх тиллэр
  • Кыайыы, кырдьык аатыгар.
  • Буурҕалардыын күрсэн-харсан
  • Бу буору чиҥэппиттэр,
  • Өрөгөйдөөҥ, ыллааҥ-туойуҥ,
  • Хоһуун дьон, балыксыттар!
  • Симик уоттар умайбыттар
  • Имик-самык балааккаҕа,
  • Арыгылар аччаабыттар
  • Былтаҕар бытыылкаҕа.
  • Ахсааннарын ситэрэ,
  • Ырыалар ылламмыттар.
  • Ис сүрэх кистэллэрэ
  • Элэккэ быламмыттар.
  • Оттон Мирон Маняттан
  • Ол киэһэ арахпатах,
  • Аптаах таптал ырыатын
  • Уоһуттан түһэрбэтэх.
  • Кини эппит:
  • – Эйигин
  • Олус да таптаахтаатым…
  • – Тоҕо миигин таптыыгын?
  • – Бу өйдөөх харахтаргын…
  • Уонна ол уол андаҕаммыт
  • Үйэлээх таптал аатыгар,
  • Хоруй күүтэ сүгүрүйбүт
  • Тапталлааҕын атаҕар.
  • Маня көрөр, Маня истэр,
  • Маня саныыр:
  • «Кеша суоҕар… маннык кэмҥэ…
  • Бу туохпут уҕалдьытай!..
  • Мирон?! Иирбит биитэр
  • Холуочуйан араас буолар…»
  • – Тур! – диир, кэрэ бэйэтинэн
  • Туруору көрөн туран. –
  • Айдаарыма! Аргыый буолуй…
  • Өйдөөххө кэпсэтиллиэ. –
  • Туруору тарта таалбыт уолу,
  • Оттон Мирон тэмтэриҥнэс.
  • 5
  • Үлэ буолла. Ый түмүгэ.
  • Буурҕа сатыылаата.
  • Арыт дьону түүн бүрүйэр,
  • Арыт күнүс сардаҥарар.
  • Киэҥ муора кубулҕаттаах,
  • Балык да охсор кэмнээх.
  • Хас хонно?
  • Суох да суох…
  • Кураанаҕы соһор күннэр.
  • Ый толбонугар муора оонньуур,
  • Майаак күөрэлдьийэр.
  • Саҥата суох тыйыс тулуур
  • Бэчимэни чиккэҥнэтэр.
  • Ол түүн балхаан күүстээх этэ,
  • Ый ньуура симириҥниир.
  • Биирдэ муҥха ийэтэ кээлтэ,
  • Бысхалдьыйа, дьирибинии.
  • Оо, онно «ураа» буолта…
  • – Аҕыс туонна!
  • – Тоҕус туонна!
  • Дьон үөрдэ, ньамаласта,
  • Түргэнник тутта-хапта.
  • 6
  • Күн санньыйан, кумахха
  • Күнүскү симиэнэ сынньанар,
  • Күрүс-күрүс балаакка
  • Тыалга тыаһыы сапсынар.
  • Эрэһэ тыалтан долгуннар
  • Эрэлиһэ сырсаллар,
  • Кумах тумулга охсулла,
  • Курулуу тохто уосталлар.
  • Дэҥҥэ көстөр күн ылааран
  • Сылаастык сылаанньытар,
  • Эрдии, бэчимэ сылаатын
  • Умнан, Маня ах барар.
  • Кини олорор күн көрөр
  • Уордаах муора култуугар,
  • Баттаҕынан тыал оонньуур:
  • Тарыыр, ыһар, бурайар.
  • Санаан ыраах дойдутугар
  • Кини тиийбит курдуга:
  • Хатыҥ үрэх үрдүгэр
  • Көстөр маҥан балаҕан…
  • Сибэккини силэйэн,
  • Кыһыл киистэ хамсыыра,
  • Илэ турар, мичилийэ,
  • Хара харах Валентина.
  • Сындаа-сылба сылайан быстан,
  • Ыар үлэ чаҕыттаҕына
  • Биитэр минньигэс түүл быыһыгар
  • Үлэ чааһа оҕустаҕына,
  • Ким эрэ кистэлэҥ, истиҥ куолаһа
  • Кини сүрэҕэр сипсийэрэ:
  • – Тулуй, кытаат, доҕорум сыыһа!
  • Хайыахпытый – сэрии сиэрэ…
  • Оо, бу муҥнаах сэрии туран
  • Бурайталыан иннинэ,
  • Саҥа ыал-сэргэ буолан
  • Олордубут да этэ!
  • Аһыылаах өйүгэр туох киирбэтэй:
  • Киирэр дьоллоох сырдык санаа,
  • Сырдыгы сабар хараҥа, дьүлэй,
  • Дууһаны тууйар ыар санаа.
  • Кини саныыра: аҥардас сылдьан
  • Оҕотун иитэр эрэйин,
  • Эдэр сааһыгар огдообо хаалан
  • Олох дьолуттан матыах муҥун.
  • Оччоҕо түөрт өттө бүүрүллэн,
  • Ыарыы, тууйа хараҥарар.
  • Хараҕа, хамсыы, симириҥнии,
  • Харыаста туманнырар.
  • 7
  • Хатыҥ үрэх үрдүгэр
  • Турар маҥан балаҕан,
  • Ол дьиэ сырдык түннүгэр –
  • Валентина барахсан.
  • Уордаах сэрии сиригэр
  • Түптэ түрүлүөн, хараҥа…
  • Кеша тыыннаах, баар этэ
  • Партизанскай тайҕаҕа.
  • Эн соҕотох хааллаҕыҥ
  • Муустаах муора биэрэгэр,
  • Нарын бэйэҥ олороҕун
  • Санаа муҥар, саарал муҥар.
  • 8
  • Биир киһи кэнниттэн кэлэн:
  • – Тоойуом, Маня, туох буоллуҥ? – диэтэ,
  • Баттаҕын көннөрдө, уйадыйа,
  • Эгэлгэлээх тыллары кини эттэ.
  • Онтон оонньуу, элэк умнуллан,
  • Олохтоох кэпсэтиигэ киирдилэр.
  • Сүппүт киһини умнар туһунан
  • Сүүйэр тыллар этилиннилэр.
  • – Хаһан да хайыаҥый, тулуй, – диэтэ,
  • Аргыый аҕай, амарахтык кууһа. –
  • Тыыннаах киһи тыыннаахтары кытта
  • Дьолло көрдөс, доҕорум сыыһаа!
  • – …Итинтэн аралдьыта сатыыр дуу
  • Биитэр тугу этээри гынар?! –
  • Санньыар бэйэтэ таалан олордо,
  • Таабырын таайа, үөһэ тыына.
  • – Өлбүтү кытта өлбүт суох… –
  • Уонна уол турда. –
  • Тоҕойуом, холбоһуох…
  • Маня дьик гынна.
  • Дьыбарсыйда…
  • – Тохтоо, бэйи!.. Суобаһа суох!.. –
  • Кынтас гынна, киэр аста
  • Уонна сөҥө таастыйда…
  • Уу-хаар баспыт хараҕар
  • Уор уота симириҥнээтэ,
  • Туох эрэ түөһүн тылыгар
  • Бүөлүү биэрдэ,
  • Тыынын хаайда.
  • Харыастан дуу, киэр хаамта
  • Эргийбэттик, тиэтэйэ.
  • «Көр эрэ маны!.. Тугун абатай!..
  • Муҥунан туһанан эрдэхтэрэ!..»
  • Соһуччу этэ – күүппэтэх суол,
  • Мирон саатта, тууйулунна.
  • Күн ылааран, былыт быыһынан
  • Көстө-көстө туналыйда.
  • Ыраах кумахха муҥхаһыттар
  • Бэчимэ ырыатын ылластылар,
  • Муора тураахтара хаадьылааннар
  • Мирон үрдүгэр сапсыннылар.
  • Ким эрэ дьолун угуйаннар,
  • Куоҕастар аҥаатталлар.
  • Эргийбэт эрэллии кылбаҥнаһа,
  • Кубалар ырааталлар.
  • Илимньит салбах эрдиитинэн
  • Салгыбыттыы эрдинэр…
  • Муора уҥуор киирэр күнтэн
  • Көмүс суол ырылыйар.
  • 9
  • Пароходтар күн аайы,
  • Маня суругун ылаары,
  • Манна тиксэр эбиттэр.
  • Хаһыытаһан бырастыылаһа,
  • Сайыһыннара, ыраата
  • Суругу илдьэ сүтэллэр.
  • Ыытта үксү.
  • Хоруй суох.
  • Өссө ыытта – суох да суох.
  • Күн-дьыл ууна уһунна
  • Улугурдар көһүтүүгэ.
  • Олох, үлэ, куолутунан,
  • Өрө күүрэ турбута.
  • Харсаах тыллар умнуллан,
  • Хоргутуһуу да ааста.
  • Доҕордоһуу эмиэ тиллэн,
  • Аньыылаах санаа арахта.
  • Ол курдук аргыстаһан
  • Олох суолунан истилэр…
  • Биирдэ күһүн Тууһуурга
  • Үгүс баарса тигистэ.
  • Фроҥҥа ыытар балыгын
  • Биригээдэ таһыста.
  • Онно күнү, түүнү быһа
  • Буочука хачайданар,
  • Тыраап устун тыаһаан киирэн,
  • Кырыытынан кыстанар.
  • Маня эмиэ куруустаһар
  • Мироннуун сэргэ, бииргэ.
  • – Баҕар, Кеша быстар саҕар
  • Бу балык тиийиэ, – диирэ.
  • Улуу муора кудулутун
  • Арҕаран муспут балыгын
  • Биригээдэ таһан, кыстаан
  • Бүтэриитин саҕана
  • Эмискэччи айдаан буолар
  • Ол куруустаммыт баржаҕа:
  • – Уу киирэр!..
  • – Дьүүк туолла!..
  • Носуостаан туһа суоҕа.
  • – Ханан дьөлө ыстанна?..
  • Баржевойдар айманаллар:
  • – Куотуҥ, баржа былдьанна!
  • Уу дэбилийэр, уһаат устар.
  • Тыраабы иэмэхтии тэпсэн
  • Куотар дьон ньамаласта:
  • – Быраһаай, элбэх дьон эрэйэ,
  • Сүүс туонна хатыыс бэрдэ.
  • Биэрэккэ тахсан көрбүттэрэ:
  • Баржа ыарыы дьаакырданар.
  • Арай будулуйар дьүүккэ
  • Икки киһи чалбааттанар.
  • – Таҕыс, Маня!.. Субу туолуо!..
  • – Ханан?.. Манан!.. Бу тугуй?!
  • – Куота тарт!.. Бэйэм булуом!..
  • – Мирон! Мирон!!! Бу… Буллум…
  • – Куулла!
  • Кумахтаах куулунан
  • Дьөлөҕөһү бүөлүү кыстыыллар,
  • Ууну хачайдаан, төттөрү таһан,
  • Балыктарын быыһыыллар.
  • 10
  • Киэһэ Маня, сылайбыттыы,
  • Куру-һары дьиэлээн истэ,
  • Хантан эрэ түргэн тыы
  • Буор биэрэккэ тигистэ:
  • – Готовцева… Тохтоо… Үөр-көт… –
  • Почтальон ойон турар.
  • Суумкатыттан үс муннук
  • Суругу ылан уунар.
  • «Кешаттан!..»
  • Маня саарбаҕалаан,
  • Ах бара, хатылаата.
  • Хатылаата, салгыы аахта:
  • – «Госпитальтан…»
  • Сүрэх-быар
  • Нүөлүйэ тэбиэлээтэ…
  • Онтон биирдэ баар буолта
  • Тулаайах оронугар.
  • Сүрэҕинэн кини аахта
  • Туох баарын ол суругар.
  • Арыт ытаан, арыт күлэн,
  • Оо, үөрүүтүн хайдах этиэй?!
  • – Тыыннаах! – диэтэ куолаһын муҥунан. –
  • Кеша! – диэтэ сибигинэйэн.
  • Уонна уунна баар дьоҥҥо
  • Дьолун эргиппит суругун.
  • Үрдүк үөрүү буолла онно,
  • Доҕор дьон мунньуһунна.
  • Үлэ, эрэй аргыстара
  • Маняны уруйдаатылар.
  • Кыбыстыбыт Мирон туран
  • Саҥарарга тыл ылар:
  • – Биһиги герой доҕорбутугар
  • Үөрүүбүтүн биллэриэҕиҥ!
  • Былаан икки сүүс бырыһыан туолуутунан
  • Эҕэрдэлээн сурук суруйуоҕуҥ!
  • – Суруйуоҕуҥ, өстөөх самнан,
  • Бар дьоммут эргийдиннэр!
  • Биһиги эмиэ балыкпытынан
  • Өстөөҕү охсуохпут! – дэстилэр.
  • 11
  • Маня ылааҥы хараҕар
  • Дьол кыымнара түстүлэр,
  • Били маҥан балаҕан,
  • Санааҕа, үөрэ көстөр.
  • 12
  • Дьоллоох кыыс, хара баттах,
  • Дьоллоох кыыс Валентина.
  • Сибэкки үүнэ турда
  • Холуода уйарынан…
  • Саалаҕа ытыс тыаһа
  • Артыыһы уруйдаата:
  • Норуот таптыыр артыыһа –
  • Маня тапталлааҕа.
  • Ол түүн Хоптолоох кумаҕар
  • Уоттара умуллубатаҕа:
  • Ыраах муора биэрэгэр
  • Кыайыы андаҕара…
  • ТУМАРА ТУЛЛУКТАРА
  • (Поэма)
  • Бырааппар Софроҥҥа
  • 1
  • Чыычаахтар, кырдьары умнаары,
  • Чырыптыы, күн көрүн туойдулар,
  • Түгэҕэ суох ыраас халлааным
  • Көнньүөрэ, дьэҥкэрэ уйгуурар.
  • Мин уһун айантан эргийэн
  • Үөскээбит өтөхпөр турабын.
  • Ким да суох. Тэлгэһэм чэлгийэн
  • Сэтиэнэх анныттан көҕөрбүт.
  • Эдэркээн сэбирдэх быыһыгар,
  • Оо, хомус, эн тугу туойаҕын?
  • Оҕо саас үөрүүтүн буолаарай
  • Эбэтэр ыраах баар алааскын?
  • Оҕо саас тэбэнэт иэйиитэ
  • Эмиэ күн суолларын арыйар,
  • Ол кэмҥэ угуйбут айыылар
  • Эмиэ дьэ иннибэр турдулар.
  • Ол сытар килэҥҥэ тэлээрбит
  • Хаҥкы диэн дьулусхан кынатым,
  • Ол сытар оҕобор оонньообут
  • Соҕотох мин үөрүүм – чаачар саам.
  • Ол кэмнээх санаалар, баҕалар!
  • Оо, оҕо саас бардам дьайыыта.
  • Оччоҕо ымсыылаах буолара
  • Этиҥнээх чаҕылҕан сырыыта.
  • Ол ааспыт. Ол үөрүү, ол дьулуур,
  • Бу хаҥкы, чаачар саа ардыгар
  • Үлэҕэ, үөрэххэ устубут
  • Атын суол, сэттэ сыл турдаҕа.
  • 2
  • Доҕоттор. Оо, ханна баартарай
  • Көрүлээн улааппыт дьоннорум?
  • Оннугар уруйдуу турбута
  • Ол кэмҥэ ыллаабыт хатыҥым.
  • Хатыҥым кыратык кырдьыбыт:
  • Лабаалар тоһуттан түспүттэр.
  • Кэбис, ол эрээри көҕөрбүт:
  • Лабаалар нуоҕаһа турбуттар.
  • – Хатыҥыам, эн миигин өйдүүгүөн,
  • Мэниктээн симээбит уолчааҥҥын?
  • Туох-ханнык буурҕалар аастылар
  • Аастыйбыт эн төбөҥ үрдүнэн?
  • Хатыҥым, бокулуон уурардыы,
  • Солконон суугунуу хамсаата.
  • Күн, халлаан, айылҕа тылынан
  • Күн сирин дьиктитин ыллаата.
  • Бу хатыҥ төрдүгэр турбутум,
  • Бастакы тапталбын ыҥыра.
  • Бу хатыҥ төрдүгэр билбитим
  • Бастакы көрсүһүү ырыатын.
  • Ол үөрүүм ырыабар киирбэтэх,
  • Ырыата суох умнан кээспиппин.
  • Ол үөрүүм туһунан билигин
  • Биир тылтан үөрүөх да эбиппин.
  • Онтум суох. Атыннар сиппиттэр…
  • Оо, сиккиэр, хатыҥмын табаҥҥын,
  • Сир улуу тапталын туһугар
  • Ыллаарыый ол сайын туһунан.
  • 3
  • Иччитэх ампаарым иһигэр
  • Мин дьоллоох түүл түһээн хоммутум:
  • Сүрэҕим бастакы ырыатын,
  • Бастакы тапталым чаҕылын.
  • Кыыс оҕо саһарчы көрбүтэ,
  • Өрүүлээх чачархай төбөтө,
  • Кулуһун курдук үөл бэйэтэ
  • Туохтан да, туохтан да кэрэтэ.
  • Сымнаҕас унаархай хараҕын,
  • Сыллыырдыы, мин диэки санньытан,
  • Ытыахча ытаабат куолаһа
  • Аймана, ааттаһа турбута:
  • – Оо, Сэмэн, барыма, манна хаал…
  • Манна хаал тапталым туһугар.
  • Умнубут дьолбутун булуохпут
  • Эмиэ дьэ хатыҥмыт анныгар.
  • Ол албын. Кини суох билигин:
  • Ол оҕо бэйэтэ оҕолоох…
  • Ырыаһыт, эн ситэр силигин,
  • Этэрим итинтэн ордук суох.
  • Дүрбүөннээх олоххо баар буолар
  • Дьылҕа уон элэктээх тойуга,
  • Сүрэхпит тапталын суолугар
  • Сүүс аптаах тумара туллуга.
  • Ардыгар кинилэр ыллыыллар
  • Сир дьикти тапталын туһунан,
  • Ардыгар умсары кырыыллар
  • Иккиһин мичиппэт муҥунан.
  • Бастакы тапталбыт ырыата,
  • Оо, син биир сүрэххэ хаалааччы,
  • Саппахтаах саарабыл кэмигэр
  • Эн үҥэр таҥараҥ буолааччы.
  • Сибэкки ньургуйар тойуга,
  • Сибэкки ыалдьыбыт ыарыыта
  • Төһөтүн да иһин хаалыаҕа,
  • Үрдүк күүс айыытын кэриэтэ.
  • 4
  • Дьол диэни, тумара туллугун
  • Мин буллум төрөөбүт дойдубар.
  • Сырыттым иккиһин уол буолан,
  • Баһыыба мин дьоммор-сэргэбэр.
  • Дьэлликтии үөрэммит сүрэҕи
  • Бэл ииппит биһигэ тохтоппот:
  • Мин эмиэ миҥэбин миинэбин,
  • Мин эмиэ айаҥҥа турабын.
  • Иннигэр элбэхтэр тураллар
  • Дууһаҕын абылыыр санаалар,
  • Олох уон охсуулаах суолугар
  • Араастаан ыҥырар халлааннар.
  • Эн санньы долгуйа көрөҕүн
  • Кэннигэр хаалларар дойдугун,
  • Ол эрэн көппүччэ көтөҕүн,
  • Санааҕын ырыанан дуйдуугун…
  • Ол ырыа – эн дойдуҥ симэҕэ,
  • Кининэн эн дьолгун кэпсиигин.
  • Ол иһин хойукку эн сиэниҥ
  • Өйдүөҕэ ол ырыаҥ кэрэтин.
  • Өйдөөтүн. Олоорпут биһиги
  • Сарсыҥҥы дьол иһин охсуһа,
  • Өлөртөн, тиллэртэн кырдьыгы
  • Ордорон оҕолуур туһугар.

АЙМАХ ДЬОНУМ

(1949–1954)

  • ПАРТИЯ ТУһУНАН ЫРЫА
  • Күөх мыраан күлүгэ аларга түһүүтэ
  • Өлүөнэ чэлгийэр биэрэгэр,
  • Колхозтаах хочоҕо, бу дьоллоох дойдуга
  • Өрүүтүн биир ырыа дьиэрэйэр.
  • Сүрэхтэн тахсаллар ол ырыа тыллара,
  • Ырыаҕа партия туойуллар.
  • Аан дойду билбэтэх махтала, таптала
  • Этиллэр ол ырыа тылыгар:
  • – Уйгулаах олоххо, бу дьолго, көҥүлгэ
  • Коммунист партия тиэрпитэ,
  • Баттанан олорбут сахаҕа, эбээҥҥэ
  • Кэхтибэт кэскили биэрбитэ.
  • – Туойуоҕуҥ, сахалар, кыайыыттан кыайыыга
  • Тиэрдээччи партия сирдьити,
  • Мэһэйтэн иҥнибэт, ыардартан чаҕыйбат
  • Коммунист дуулаҕа кэккэтин.
  • Кылбаарар кыыс кэрэ Өлүөнэм биэрэгэр
  • Ол ырыа сатарыы дуорайар.
  • Колхозтаах хочобор ол көҥүл сахалар
  • Партия сирдьити туойаллар.
  • НУУЧЧАЛЫЫ МИН БИЛИИМ
  • Я русский бы выучил только за то,
  • что им разговаривал Ленин.
  • В. Маяковский
  • Мин сахабын.
  • Мин ырыам
  • Сахалыы
  • Сатарыыр,
  • Баай тыл – мин тылым,
  • Ол эрээри ардыгар…
  • (Ардыгар, атастар)
  • Дьадайар,
  • Тардыастыыр.
  • Оччоҕо дууһабар
  • Оргуйар санаабын
  • Нууччалыы тобулан,
  • Толорон туойабын,
  • Нууччалыы
  • Баай тыллаах буоламмын.
  • Долгуйбут дууһабар
  • Нууччалыы чочуллан
  • Номоҕон дорҕооттор
  • Тохтоллор,
  • Сахалыы
  • Сатарыыр туһугар!
  • Мин ырыам
  • Сахалыы
  • Сатарыыр,
  • Нууччалыы
  • Мин тыллаах буоламмын,
  • Аан дойду үөрэҕин,
  • Аан дойду талаһар баҕатын
  • Барытын истэбин,
  • Барытын билэбин,
  • Нууччалыы
  • Тыл баайдаах буоламмын.
  • Нууччалыы
  • Саҥарар буоламмын,
  • Доҕордуу дьоннордуун,
  • Негрдиин, маврдыын –
  • Сүүс араас омуктуун
  • Сүбэбин холбуубун,
  • Сүрэхпин холбуубун.
  • Нууччалыы
  • Саҥарар буоламмын,
  • Аан дойду көй үгүс
  • Эйэни көмүскүүр дьонунуун
  • – МИР! – диэммин билсэбин. –
  • – Миру – мир! – дэһэбин.
  • Нууччалыы
  • Мин тыллаах буоламмын,
  • Аан дойду эйэлээх дьонноро
  • Өйдүүллэр мин тылбын.
  • Нууччалыы мин тылым –
  • Мин улуу Ийэ дойдум
  • Сүүс быраат холбоспут,
  • Сүүс омук кэргэнэ
  • Охсуһар, үлэлиир,
  • Кэпсэтэр баай тыла,
  • Партия норуоттуун,
  • Аан дойду дьонунуун
  • Кэпсэтэр күн тыла –
  • Нууччалыы мин тылым!
  • Күн Ленин нууччалыы
  • Үөрэтэр, ыҥырар,
  • Саҥарар баай тылын
  • Көҥүлгэ тардыһар,
  • Күн диэки талаһар
  • Аан дойду биһирии,
  • Долгуйа иһиллиир.
  • Нууччалыы мин тылым –
  • Мин иккис эрчимим,
  • Мин баайым,
  • Мин кыаҕым,
  • Мин өргөс кылааным,
  • Мин көтөр кынатым –
  • Нууччалыы мин тылым!
  • Мин ырыам ардыгар
  • Нууччалыы чочуллар
  • Сахалыы
  • күүстээхтик,
  • Саҥатык,
  • эрдээхтик
  • Сатарыыр туһугар.
  • ЫРЫАЛАР НААДАЛАР
  • Поэкка
  • Оо, поэт, эн ыллаа хабарҕаҥ муҥунан,
  • Ийэ дойду саҥарар набаата буолаҥҥын,
  • Биһиги үйэбит аар аатын арбыйан,
  • Аан дойду сиксигэр тарҕанар хаһыынан!
  • Уһуга биллибэт уйгулаах дойдубар
  • Күөрэгэй чыычаахтыы көҥүллүк туйаарар,
  • Биһиги олохпут мичилэ буоланнар,
  • Буурҕаны мэҥэстэр ырыалар наадалар!
  • Трактор көлөлөөх эдэркээн колхозтаах
  • Күөмэйин муҥунан көтөҕөр ырыата,
  • Сөрүүн киэһэҕэ сынньанар бөһүөлэк
  • Уоһуттан түһэрбэт дорҕоонноох ырыата!
  • Ыанньыксыт дьахтарым чараҥым быыһыгар
  • Санаатын долгутар сайаҕас ырыата,
  • Эр-хорсун киһибит охсуһуу уотугар
  • Күдэҕин көтөҕөр чаҕылҕан ырыата!
  • Хаарчахтан хаайтарбат, мэһэйтэн иҥнибэт,
  • Аан дойду сиксигин тыал курдук арҕарар,
  • Хаһан да эргэрбэт, сир курдук чэлгийэр
  • Хотойдуу куорсуннаах хоһооннор наадалар!
  • Кыргыска кырыктыыр, үлэҕэ көҕүтэр,
  • Кыайыыга кынаттыыр, олоҕу киэргэтэр,
  • Этиҥтэн эрчимнээх, көмүөлтэн күдэхтээх
  • Бойобуой ырыалар биһиэхэ наадалар!
  • Бу ырыа сүрэҕэ, бу ырыа кыната –
  • Тапталлаах партия норуокка саҥата!
  • Ырыабыт хас тыла, төлөннөөх эрчимэ
  • Сылаастык сатардын норуотун сүрэҕэр!
  • ДЕПУТАТЫ АТААРЫЫ
  • Долгууса сыарҕаҕа көлүллэн
  • Турдулар торуойка дьоруолар.
  • Ыанньыксыт кыратык долгуйар…
  • Ыанньыксыт айаҥҥа хомунар.
  • Дьонноро кинини таллылар,
  • – Депутат буол, оҕобут, – диэтилэр.
  • Дьокуускай куоракка атаара,
  • Дьонноро бүтүннүү кэллилэр.
  • Дьүөгэлэр, ыанньыксыт кыргыттар,
  • Кинини тулалыы көтөллөр,
  • Доҕоттор, сылгыһыт уолаттар,
  • Долгуйа сэмэйдик көрөллөр.
  • Алаапый эмээхсин алаадьы,
  • Ас астаан, ыһык диэн аҕалла.
  • Доропуун «быһытын былаанын»
  • Туруорсан көрөөр диэн туттарда.
  • – Оҕобут, этэҥҥэ сырыт, – диэн
  • Охоноос оҕонньор сүбэлиир:
  • – Бар дьонуҥ баҕатын билэҕин,
  • Барытын мунньахха кэпсээр, – диир.
  • Намыйаан, кыыһынан киэмсийэ,
  • Наҕыллык, намыыннык мичээрдиир:
  • – Намчы да сарыннаах киһиэхэ
  • Үлэхпит үгүһүн баҕас, – диир.
  • Долгууса сыарҕалаах дьоруолар
  • Дьоруонан түһэрэн бардылар.
  • Депутат бэйэтэ салайар,
  • Депутат кыратык долгуйар.
  • Өйүгэр үгүс да былааннар,
  • Сүүс киһи сүбэтэ түмүллэр…
  • Дьэргэһэ, тэлимнии хааллылар
  • Тэтиҥнэр, чэпчэки тэтиҥнэр.
  • ТУУНДАРАҕА
  • Тугу да тулуппат
  • муҥутуур буурҕа
  • Туундара ньуурун
  • сууйар,
  • ыраастыыр.
  • Тыынар тыыннаах
  • тыын былдьаһыгар куотар,
  • Ханна эмэ
  • хаспаҕы булан саһар.
  • Силлиэлээх туундара оҕолоро бэл
  • Кылбары маҥан кырсалар кирийбиттэр…
  • Буурҕаһыт курдук,
  • буурҕаны быыһынан
  • Арай ыт көлөлөр
  • харбаһан истилэр.
  • Хоһуун айаҥҥа
  • кинилэри ким ыытта?
  • Ханна сүүрдүлэр
  • бу айылаах?
  • Буурҕаҕа муммакка
  • ыт көлөлөр
  • Тиийиэхтэрэ дуо
  • ол аналлаах,
  • Кумах куйаарга чокуур тооромоһо
  • Сүтэрин курдук,
  • киэҥ туундараҕа
  • Соҕотох турар тордох ураһаҕа?!
  • Ким,
  • ханнык хоодуот сүрэхтээх
  • Хоһуун хотойдуу айаҥҥа турда?
  • Кини бу туох
  • модун күрэхтээх
  • Тугу эккирэттэ,
  • туохха дьулуста?
  • Түргэн сыарҕаҕа бухатыыр буолбатах,
  • Ыттары тиэтэтэр
  • кыыс оҕо саҥата.
  • Намчы бэйэлээх,
  • наҕыл быһыылаах
  • Доктор иһэр,
  • Мария Ивановна,
  • Нуучча кыыһын талыы нарына.
  • Кини Москваҕа үөскээбитэ,
  • Москваҕа үөрэҕин бүтэрбитэ.
  • Кини
  • Саха сиригэр кэлэн
  • Бухатыырдар айаннарын айаннаата,
  • Сахалары кытары кэргэнниһэн,
  • Сахалыы саҥарда,
  • сахалыы ыллаата.
  • Норуот тапталынан кынаттанан,
  • Норуот ытыктабылынан күүс салҕанан,
  • Куттаммат буолла кини буурҕаттан,
  • Аартыга суох
  • туундара айаныттан.
  • Кинини көрсөллөр уһун суолугар
  • Булчуттар,
  • табаһыттар,
  • балыксыттар.
  • – Табаарыс! – диэн үөрэ тоһуйаллар,
  • – Уйбаанабына! – диэн ытыктаан
  • ыҥыраллар.
  • Ханна эрэ ыраах,
  • үрэх баһыгар,
  • Булчут оҕото ыараханнык ыалдьыбыт.
  • Онно Уйбаанабынаны ыҥырбыттар.
  • – Абырыа, – дииллэр, – Уйбаанабынабыт!
  • Тугу да тулуппат муҥутуур буурҕа
  • Туундара ньуурун
  • сууйар,
  • ыраастыыр…
  • Оҕону быыһаары
  • Москва кыыһа
  • Буурҕаны быыһынан
  • эрдээхтик айанныыр.
  • СААС
  • Көмүс сардаҥам түһэн сатыылаата
  • Сөрүүнүнэн тыынар ийэ буорбар,
  • Саҥа тыллар ачам салаата
  • Хамсыы-хамсыы үүнэн барар.
  • Этиҥ тыаһынан эҥсэн таҕыстылар
  • Өҥ сонуоктарбар трактордар,
  • Харыларын ньыппарынан, эдэр дьоннор
  • Сааһы көрсүһэ салайдылар.
  • Саһыл сыһыыларга сайаҕас тыаллыын
  • Сааскы ыһыым күрэҕэ турда,
  • Күннээх халлааҥҥа үгүс да чыычаах ыллыыр,
  • Үтүө да күн үүннэ мин дойдубар!
  • ЫАМ
  • Үрдүк түннүктээх титииккэ
  • Ынахтар кэбиннилэр,
  • Ыан бүтүөххэ тиийбэккэ,
  • Ньирэйдэр мөҕүстүлэр.
  • Ньирэй ымсыырбыт хараҕар
  • Ийэтин минньигэс үүтэ
  • Ойуулаах ыаҕайа айаҕар
  • Көнньүнэн күүгэннии сүүрдэ.
  • Имигэс-имигэстик имитэн,
  • Наҕыл-наҕыллык тардыалаан,
  • Ыанньыксыт үөрүйэх илиитэ
  • Ыаммытынан хойуу үүтүнэн
  • Ыаҕас-ыаҕаһы толордо.
  • Араҕас илгэнэн туолан
  • Турдулар оһуордаах ыаҕастар,
  • Ыллаан барда аныгы тылынан
  • Быйаҥ туһунан сэппэрээтэр.
  • Үчүгэйиэн саппыйа саадьаҕай
  • Ньирэй тигиилээн ойоро
  • Ырыа аргыстаах кыргыттардаах
  • Баай колхоз сайылыгар.
  • АТ СҮҮРҮҮТЭ
  • (1948 с. күһүҥҥү сүүрдүү)
  • Тыһыынчанан одуулуур,
  • Айманар дьон хараҕар
  • Саһыл кэрэ, дьаҕыл буулуур
  • Ат сылгы мөхсө турар.
  • Ол ат үгүс сүүрдүүгэ
  • Улуус-улуус ааттаахтарын
  • Таһыыра суох инникилээн
  • Тардыылаах диэн аатырбыта.
  • Бүгүн Тардыылаах аатыгар,
  • Тардыылаахтыын сырыһыннара,
  • Оҥорон, чочуйан аҕалбыттар
  • Уон оройуон ааттаахтарын.
  • Сыгынньах болгуо быччыҥа
  • Быыра курдук быыппастыгас,
  • Сыһыыга сыспай сиэллээҕи
  • Сыыдамынан сыһыарбатах
  • Сындыыс диэн Нам ааттааҕын
  • Сыһыары тутан аҕаллылар.
  • Ньалака сиэлинэн оонньуу,
  • Түөрт туйаҕынан охсуолуу,
  • Кугас тураҕас Сардама
  • Хончоһуйан таҕыста.
  • Сылгылар мээрэйдэһэ
  • Өһөстүк көрсүһэллэр.
  • Чиччигинии мөхсө иһэн
  • Биэтэккэ тэҥнэһэллэр.
  • Былаах түстэ. Буор ытыллар…
  • Хаҥыл хамсаныылар…
  • Субурус гынан хааллылар
  • Оҥочо-куйаар кутуруктар.
  • Айа кирсинии ууннулар,
  • Ахсымнык кыырайа ойдулар.
  • Илин тиийэн иэттэстилэр,
  • Илин-кэлин түһүстүлэр.
  • Көрөөччү дьон иһийэр,
  • Онтон айдаан-ньиргиэр турар:
  • – Ойоҕолоон эрэр Сындыыс…
  • – Устатынан атта Сындыыс…
  • – Таһыыр диэни билэ илик
  • Тардыылаах таһылынна…
  • – Сардамаҕыт кимэр эбит…
  • – Сындыыс тардылынна.
  • – Бэйи, тохтооҥ, Тардыылаах
  • Муҥурдана илик… ыраах!
  • – Кимэн киирэр…
  • – Эмэн эрэр…
  • Трибуна силлиэрэр:
  • – Тиһэх уста, – дэһэллэр.
  • – Аттар атта…
  • – Сындыыс холку…
  • Биэтэк чугаһаата.
  • Эрчимнээх ураа, ыһыы-хаһыы
  • Эймэнийэ турдаҕына,
  • Кутуругунан оонньуу-оонньуу,
  • Куотан таҕыста Нам ааттааҕа.
  • Тыһыынчанан ах бара сөҕөр
  • Дьон хараҕын ортотугар
  • Республикам тимир көгөччөр
  • Ааттаах ата оонньуу турар.
  • Барыта быччыҥ, сындаа, иҥиир –
  • Мындыр маастар оҥоһуута,
  • Үрдүк мындаата – тэбэр киил,
  • Арҕаһа – халлаан кустуга.

* * *

  • Халлааны хайа суруйар,
  • Халлааҥҥа тайанан турар
  • Күлүмүрдэс үрдүк дьиэлэр
  • Күн тахсыытыгар дьиктилэр.
  • Мин хаамабын дьон бөлөҕөр,
  • Бу аарыма тутуулары сөҕө.
  • Мин дойдубар, Саха сиригэр,
  • Үүнүөхтэрэ эбээт маннык дьиэлэр.
  • Соҕуруу устар сэдэх былыттар
  • Кинилэр чыпчаалларын аалаллар.
  • Былыттар устубаттар,
  • бу дьиэлэр усталлар,
  • Хараабыл буоланнар,
  • хоту,
  • мин дойдубар!

    * * *

  • Взгляни на Кремль – и станет легче.
  • Сильва Капутикян
  • Быраатым барда…
  • Соҕотох хааллым
  • Чаҕылхай Москва биир чуумпу хоһугар.
  • Тулабар – көр,
  • уйгу,
  • таһырдьа үчүгэй,
  • Оттон мин чуумпуга соҕотох олордум.
  • Дойдубун санаатым:
  • Чысхааннаах эрээри,
  • чаҕылхай халлааннаах,
  • Тэйиччи эрээри,
  • бу турар аартыктаах
  • Дойдубун,
  • дьоннорбун,
  • көһүтэр үлэбин.
  • Ахтылҕан ырыата,
  • Тэһийбэт санаалар,
  • Нап-намыын долгуйуу дууһабын
  • куустулар…
  • Мин турдум.
  • Арыйдым сабыылаах түннүкпүн:
  • …Киэһээҥҥи Москва
  • иннибэр дьиримниир.
  • Көҕүтэр күйгүөрэ
  • муоралыы ньирилиир.
  • Кремль…
  • Ол онно улахан дыбарыас
  • Дьикти сымнаҕас сырдыга сыдьаайар,
  • Рубин сулустар
  • Москва үрдүнэн
  • Ыҥыра, уруйдуу,
  • көҕүтэ турдулар.
  • Москва…
  • Оо, дьикти…
  • Мин санаам дьэгдьийдэ,
  • Мин ырыам ыбыста,
  • ахтылҕан сайҕанна.
  • Мин биллим
  • Москва миэхэ кэрэтин,
  • Мин тоҕо өрүүтүн
  • киниэхэ кэлэрбин.
  • МЕТРО ТУТААЧЧЫТА
  • Искусство оҥоһуутун көрө-астына,
  • Норуот күүһүн сөҕө-махтайа,
  • Биһиги турабыт
  • сир түгэҕин дыбарыаһыгар,
  • Москва метротун биир станциятыгар.
  • – Ким бу бэйэлээх күрбэ мыраамары
  • Сүгэн-көтөҕөн дьаптайбыта буолуой,
  • Ким уустук хараҕа,
  • ким нарын тарбаҕа
  • Ойуулаан-оһуордаан оҥорбута буолуой,
  • Атах сылайар
  • бу киэҥ киэлийэлэрин,
  • Харах саатар
  • бу килбиэннэрин?!
  • – Биһиги, – диэтэ
  • кыһыл бэргэһэлээх,
  • Куорма таҥастаах контролер
  • кыысчаан, –
  • Биһиги оҥорбуппут – комсомольскай
  • биригээдэ…
  • Мичээрдии турда
  • метро тутааччыта.
  • ПУШКИН ПАМЯТНИГА
  • Тверской бульвар мастара
  • Дьикти кэрэлэр, ырыа курдуктар.
  • Уран тыл аптаах маастара
  • Улуу Пушкин онно турар.
  • Кини турар ньургун бэйэтэ,
  • Нуучча норуотун ытык ыччата.
  • Өрүү эдэр, өрүү эрдээх,
  • Өрүү будьурхай баттахтаах.
  • Кини кырдьыбат айымньылара
  • Мин дойдубар, Саха сиригэр,
  • Убай уруйунуу үөрэтэ, ыҥыра,
  • Сахалыы сатараан тэнийэллэр.
  • Кинини ааҕан, киниэхэ үөрэнэн
  • Сахалыы мин ырыаһыт буолбутум,
  • Ол иһин бүгүн манна кэлэммин
  • Кинини кэриэстээн сөҥөн турдум.
  • Уран тыл аптаах маастара
  • Улуу Пушкин тыыннаах турар.
  • Тверской бульвар мастара
  • Дьикти кэрэлэр, ырыа курдуктар.

    * * *

  • Бэҕэһээ улахан үөрэх дьиэтиттэн
  • Биир студены атаардыбыт
  • Саха сиригэр.
  • Москва, ийэ кэриэтэ,
  • Итиитик да атаарар эбит
  • Ииппит дьонун:
  • туох баар
  • Мөлүйүөн сырдык уоттарынан
  • Умнуллубаттык сандаарар,
  • Баҕарбыкка дылы
  • ол уол бу сырдыгы
  • Дууһатыгар иҥэрэн
  • илдьэригэр
  • Ол ыраах
  • Саха сиригэр.
  • Ол уол турда
  • уон этээс үрдүгэр
  • Улуу Москвалыын бырастыылаһа:
  • – Бырастыы, – диэтэ, – иитиллибит
  • биһигим… –
  • Киэн туттар долгуйбут куолаһынан,
  • Уруйдуур курдук, андаҕайар курдук.
  • Оттон Москва
  • алгыстаах сырдыгынан
  • Атаара хаалла
  • ол саханы.
  • ЛЕНИН ХАЙАТЫГАР
  • …Күн төрүүр көмүс хайата…
  • Саха олоҥхотуттан
  • Москваҕа Ленин хайатыгар тутуллар
  • Аан дойду бастыҥ үөрэҕин дьиэтигэр
  • Мин көрсүбүтүм бу дьиэни тутуһар
  • Кырдьаҕас маастары үлэ үгэнигэр.
  • Бу дьиэни тутуһар дьолломмутун туһунан
  • Миэхэ кэпсээбитэ кырдьаҕас маастар:
  • – Тутабыт, – диэбитэ, – партия ыйыытынан!
  • Киэн туттуу баара кини куолаһыгар.
  • – Манна дуо, доҕоор? Атом араас диэн кыра.
  • Манна иккис күнү төрөтүөхтэрэ,
  • Эн дойдуҥ дьыбар-чысхаан, муус кырыа,
  • Тымныы айылҕатын ириэриэхтэрэ.
  • Манна кэлэн дьоллоохтук үөрэниэхтэрэ
  • Эн хара харахтаах ыччаттарыҥ.
  • Күнү төрөтөргө, айылҕаны кыайан,
  • Муустаах муора мууһун ириэрэргэ.
  • Кэлэр үйэлэр кэскиллэрин тэрийэ,
  • Кини турара кирпииччэ быыһыгар,
  • Үрүҥ бытык быыһынан мичилийэ,
  • Күөх хараҕа эдэрдии чаҕылыйа.
  • Москваҕа Ленин хайатыгар тутуллар
  • Улахан университекка тураммын,
  • Өйдүү түстүм
  • Саха норуотун номоҕор ахтыллар
  • Күн төрүүр көмүс хайатын.

    * * *

  • Бухара эмирэ аатыран
  • Олорбут дыбарыас дьиэтигэр:
  • – Табаарыс, биһиэхэ таарыйан,
  • Сөрүүкээн, тохтоон аас, – диэтилэр
  • Ол эмир сөрүүкүүр сиригэр.
  • Кэлтэгэй ыйдары бысталаан
  • Киэргэппит хосторун аайытын,
  • Гаремҥа көрбүтүм баай талаан
  • Уус-уран илиитин айыытын:
  • Илиҥҥи истиэнэ ойуутун.
  • Ол ыйдар бүтүннүү көмүстэр,
  • Үксүн да илиҥҥи сибэкки…
  • Ол онно уруйдуу көрүстэ
  • Саханы сынньанар эбэҥки,
  • Грузин, белорус, кореянка.
  • Баттанан олорбут хараҥа
  • Уон омук дьолломмут дьонноро
  • Көмүһү ыһыахтыыр фонтаҥҥа,
  • Күлүккэ сөрүүкээн олорон,
  • Туойбуппут дойдубут туһунан.
  • Мин дьиэбэр хойутаан барабын.
  • Бу үөрүү өрөгөй үөһүгэр
  • Кэм-кэрдии ааһарын умнаҕын:
  • Кавказка уу нуурал киэһэлэр
  • Сөрүүннэр, этиэхтэн кэрэлэр.
  • Бухара эмирэ аатыран
  • Олорбут дыбарыас дьиэтигэр
  • Саханы атастыы атааран,
  • Уон омук маанытын сиэринэн,
  • Уруйдуу, ыҥыра истилэр.
  • ЛЕРМОНТОВ ОЧУОһА
  • Дьон булан ааттыыллар:
  • Биир тылга дириҥ суолтаны,
  • Бүтүн хартыынаны биэрэри сатыыллар.
  • Көр бу очуос аарыманы:
  • Ама суох диэҥ дуо поэты санатар
  • Туох эрэ үрдүк, туох эрэ дириҥ?!
  • Халлааҥҥа харбаһар,
  • Халлаанныын хатыһар
  • Модун күүс баар буолбаат
  • Бу турар таас бухатыырга?!
  • РИЦА КҮӨЛГЭ
  • Кырдьаҕас Кавказ хаардаах арҕаһыгар,
  • Сир дьикти муннугар ытынным.
  • Бу күөл сүрэҕи сөрүүкэтэр
  • Тымныы салгынынан тыынным,
  • Дьэҥкир ыраас уутунан сууннум.
  • Бу ырайы, бу күөлү Рица диэн
  • Кыыс нарын аатынан ааттаабыттар
  • Уонна ол кыыс уобараһа өлбөтүн диэн
  • Норуот номоҕо, ырыа оҥорбуттар.
  • Рица кимин, кини мөссүөнүн
  • Үйэлэр саба халыйбыттар…
  • Ол эрээри бу күөлгэ көрөбүн
  • Кини бу хайалары сырдатар
  • Кэрэ бэйэтин, хаарыан хараҕын,
  • Бу күөллээҕэр дириҥ, бу халлааннааҕар үрдүк
  • Кини өлбөт үйэлээх тапталын
  • Эдэр сүрэхпинэн таайабын.

    * * *

  • Кэпсээ, кэпсээ, мин саҥа доҕорум,
  • Таптыыр дойдуҥ – Грузия туһунан.
  • Эн тылгын барытын билбэт да буолуум,
  • Син биир сэҥээрэн, истэн олоруом.
  • Таас үрэх дохсун күүрээнин тыаһа,
  • Соловей тойуга, хайа тыала,
  • Кыыс ырыата ардыгар дуорайар –
  • Барытын истэбин эн куоласкар.
  • Оттон хараххар муустаах чыпчааллар
  • Көмүстүү килбиэннэрэ чаҕыллар,
  • Арыт көстөллөр роза сыһыылар,
  • Күн уоттаах садтар, үрүҥ куораттар.
  • Көстөн кэлэллэр сэргиир санаабар
  • Куба кыргыттар, хотой уолаттар.
  • Кэпсээ, кэпсээ, мин саҥа доҕорум,
  • Син биир өйдүөм – грузинныы да буоллун.
  • ӨЛҮӨНЭ ЭБЭКЭМ
  • Мин күнү көрбүтүм,
  • Мин манна үүммүтүм –
  • Бу налыы сыһыыбар,
  • Бу чараҥ аларбар.
  • Үөрэниэххэ, үүнүөххэ
  • Үчүгэй да дойду,
  • Үчүгэй да дойду –
  • Өлүөнэ эбэкэм.
  • Мин үлэ үөрүүтүн,
  • Мин олох күндүтүн
  • Билбитим чэлгийэр
  • Бу кытыл сирдэрбэр.
  • Үлэлиэххэ, үөрүөххэ
  • Үчүгэй да дойду,
  • Үчүгэй да дойду –
  • Өлүөнэ эбэкэм.
  • Мин сырдык тапталбын,
  • Мин хоһуун хотойбун
  • Булбутум, сэгэрдэр,
  • Бу өрүс биэрэгэр.
  • Үрдүк таптал биһигэ,
  • Үчүгэй да дойду,
  • Үчүгэй да дойду –
  • Өлүөнэ эбэкэм.
  • Дьолунан толору,
  • Үөрүүнэн ситэри –
  • Ким маннык дойдуну
  • Таптаабат буолуоҕай?!
  • Үтүөкэн дьоннордоох
  • Үчүгэй да дойду,
  • Үчүгэй да дойду –
  • Өлүөнэ эбэкэм.
  • ЫһЫАХХА ЫҤЫРЫЫ
  • Сибэккинэн симээммит,
  • Сэлэ чэчир астыбыт,
  • Үрүҥ астаах сири иһит
  • Түһүлгэтин тартыбыт.
  • Саамал кымыс ыһыаҕар
  • «Сайдыы» колхоз ыҥырар.
  • Кэлиҥ, күндү ыалдьыттар,
  • Көрдөһөбүт, ыалдьыттааҥ!
  • Оонньуулаахтыын оонньоһор
  • Уолан дьоннор үгүстэр,
  • Кыраһыабай оҕолор,
  • Кыргыттар да дэлэйдэр.
  • Көрдөөх эдэр киһиэхэ
  • Көр-нар дэлэй биһиэхэ.
  • Кэлиҥ, күндү ыалдьыттар,
  • Көрдөһөбүт, ыалдьыттааҥ!
  • Олоҥхоһут оҕонньор
  • Олбох булан олорор,
  • Сэлэһэргэ бэлэмнэр
  • Сэргэх сээркээн сэһэннэр.
  • Сайдам-дьэллэм киһиэхэ
  • Солун элбэх биһиэхэ.
  • Кэлиҥ, күндү ыалдьыттар,
  • Көрдөһөбүт, ыалдьыттааҥ!
  • Кытыт сылгы кымыһа
  • Кырылаччы кутуллар.
  • Субай, харта сокууска
  • Сойон, тупсан тураллар.
  • Аҕам аһас киһиэхэ
  • Ас-үөл дэлэй биһиэхэ.
  • Кэлиҥ, күндү ыалдьыттар,
  • Көрдөһөбүт, ыалдьыттааҥ!
  • Асчыт талыы кыргыттар
  • Айах тутан күүтэллэр,
  • Тустуук, быһый уолаттар
  • Доҕоттору кэтииллэр.
  • Уйгу-быйаҥ ыһыаҕар
  • Улуу колхоз ыҥырар.
  • Кэлиҥ, күндү ыалдьыттар,
  • Көрдөһөбүт, ыалдьыттааҥ!
  • ТУТУУ ЫРЫАТА
  • Саҥа тутуу таһыгар
  • Сардаҥаны көрсүһэ,
  • Ыллаан-туойан бараллар
  • Эрбии, сүгэ, өтүйэ.
  • Салгын, саҥа бэс сыта
  • Сайан киирэр сүрэххэр,
  • Үчүгэйин тутуу тута
  • Үлүмнэһэ туруохха.
  • Устурууһум көөбүлэ
  • Тохтобула суох көтөр.
  • Айар-тутар көх үлэ
  • Ырыа буолан дьиэрэйэр.
  • Эмэҕирбит дьиэ сууллун –
  • Эргэни аһыммаппыт,
  • Бэтилиэткэ толоонун
  • Саҥанан сандаардыахпыт.
  • Суоруллубут тииттэрим
  • Солотуулаах курдуктар,
  • Ыпсарыллан, килбэйэн,
  • Истиэнэлэр үүнэллэр.
  • ХОДУһАҕА
  • Охсуллубут күөх от сыта
  • Ходуһаҕа тарҕанар.
  • Отчут дьүөгэ кыргыттар
  • Үрүҥ туллук курдуктар:
  • Үөмэр-чүөмэр хаамсаллар,
  • Өгүрүк-төгүрүк көрөллөр.
  • Уһун субуу, сыыр курдук,
  • Утуу-субуу тардыллар.
  • Массыынаһыт кыргыттар
  • Маҥан туллук курдуктар:
  • Элэҥнэстэр, түргэттэр,
  • Имигэстик тутталлар.
  • Үчүгэйин күөх сайын
  • Үүнүүбүтүн хомуйар!
  • Үлэлии сылдьар кыргыттар
  • Үрүҥ туллук курдуктар:
  • Үөрэ-көтө туойбуттар,
  • Өгүрүк-төгүрүк көрбүттэр.
  • КИНИ ДИИЛЛЭР
  • Оһуокайга оҕо дьоннор
  • Оонньуулара тахсыбат,
  • Сырдык дьиэттэн эдэр дьоннор
  • Харахтара арахпат.
  • – Кимий? – диибин,
  • – Кини! – дииллэр,
  • Кими эрэ кэтииллэр.
  • – Тугуй? – диибин,
  • – Тулуй! – дииллэр,
  • Тугу эрэ кистииллэр.
  • Дьоннор бары бэркиһииллэр,
  • Бары үөрэ кэпсииллэр:
  • – Кини манна кэлиэ, – дииллэр,
  • Кими эрэ кэтииллэр.
  • – Кимий? – диибин,
  • – Кини! – дииллэр,
  • Кини аатын эппэттэр.
  • – Тугуй? – диибин,
  • – Тулуй! – дииллэр,
  • Тугу эрэ кистииллэр.
  • Ферма дьиэтин сырдык аана
  • Аһылларын кытары:
  • – Иһэр, – дииллэр талыы-мааны
  • Эдэр кыыһы дьон бары.
  • – Кимий? – диибин,
  • – Кини! – дииллэр, –
  • Кэрэхсэллээх киһибит;
  • – Тугуй? – диибин,
  • – Герой! – дииллэр, –
  • Туйгун киһи, ыанньыксыт.
  • БУЛЧУТ
  • Хара бараан кыыс ахтар,
  • Хараҕа мичилийэ,
  • Күн-түүн улам ыраатар
  • Күндү сэгэттэйин.
  • Ол уол үгүс үрэхтэри,
  • Киэҥ Сибиири тэлэр,
  • Булт сойуотугар кини
  • Сир сиксигэр тиийэр.
  • Алдаҥҥа тахсан тииҥниир,
  • Сиинэҕэ саһыллыыр,
  • Сур бөрөнү сойуолуур,
  • Токоҕо саарбалыыр.
  • Ханна да күндү киһи –
  • Бар дьон үөрэ көрсөр.
  • Кырдьаҕас дьоҥҥо кини
  • Оҕолоро буолар.
  • Оттон кэрэ кыргыттар,
  • Илиилэрин биэрэннэр,
  • Эҕэрдэлии көрсөллөр
  • Минньигэс мичээринэн
  • Уонна уһун суолугар,
  • Уйадыйа ыллыы,
  • Сайыһа хаалаахтыыллар,
  • Саҥата суох алгыы.
  • АЛААСКА, МИН ЫАЛЛЫЫ КОЛХОЗПАР
  • Алааска, мин ыаллыы колхозпар,
  • Аатырбыт сылгыһыт киһи баар,
  • Ол киһи хотойдуу хараҕар
  • Дууһабын туттардым быһыылаах.
  • Кынаттаах туус маҥан атынан
  • Кытылбар көтүтэн ааһарын,
  • Санааргыы, бүтэйдии сайыһа,
  • Саҥата суох көрөн хаалабын.
  • Оһуокай саҕалаан чоргуйан,
  • Оҕуйа-доҕуйа дугунан,
  • Үҥкүүлээн битийэн барарын
  • Үөрэ дуу, сөҕө дуу көрөбүн.
  • Кинини мин илэ көрдүүбүн,
  • Кинини мин түһээн көрөбүн,
  • Суоҕугар бүтэйдии ахтабын,
  • Баарыгар тылбыттан матабын.
  • Үчүгэй хараҕын алыба,
  • Үчүгэй түүл курдук, манньытар,
  • Тапталы мин билэ илигим…
  • Тапталым ама эн инигин?!
  • ЫЛЛАА, ЫЛЛАА, ДОҔОчЧУГУОМ
  • Ыллаа, ыллаа, доҕоччугуом,
  • Ыйдаҥа киэһэ буолла,
  • Өрүс нарын долгуннарын
  • Уҥуоргу тыаҕа үүрдэ.
  • Ыллаа хайдах кэрэ кыыһы
  • Булчут уол таптаабытын,
  • Тапталын кыыс таайымына
  • Булчуту муҥнаабытын.
  • Ыллаа уол кыыс билиниитин
  • Өр да өр кэтэспитин
  • Уонна сэрии силлиэтигэр
  • Тапталын илдьибитин.
  • Ыллаа онно буойун киһи
  • Эрдээхтик кыргыспытын.
  • Ол кыыс сырдык мөссүөнэ
  • Сэриигэ сылдьыспытын.
  • Ыллаа сэрии хонуутуттан
  • Эргийэн уолбут кээлтин,
  • Кинини кыыс көрсүбүтүн
  • Минньигэс мичээринэн.
  • Ыллаа, ыллаа, доҕоччугуом,
  • Ыйдаҥа киэһэ буолла,
  • Нарын таптал тойугунан
  • Таптыыр сүрэҕим туолла.
  • АТААРЫЫ
  • Күн киирэн айан суолун
  • Киэһээҥҥи барык сабар.
  • Кыыс ыраах барар уолун
  • Атаарар чааһа буолар.
  • Кыыс: «Кэлээр, күндү сэгэр,
  • Кэһиилээх күүтүөм», – диэтэ.
  • Онуоха уол ыйытар:
  • «Ол тугу ууруоҥ этэй?»
  • «Мин уурсуом үлэм үрдүк
  • Кыайыылаах таһаарыытын,
  • Мин уурсуом үрдүк үүнүү
  • Минньигэс алаадьытын».
  • Сиэттиһэн аргыый аҕай
  • Сөрүүҥҥэ хаамар бэрдин,
  • Араарар айан суола
  • Ыраата түспэт буолан…
  • Кэпсэтэр түгэн кэмчи…
  • Уол кыыһы аргыый кууста.
  • «Көһүтээр, кэрэ киһим,
  • Хайаан да кэлиэм!» – диэтэ.
  • ЭДЬИИЙДЭРИЭМ, КЭРЭ КЫЫС…
  • Эдьиийдэриэм, кэрэ кыыс
  • кими көһүтэрий?
  • Суолга күдэн көтөрүн
  • тоҕо кэтэһэрий?
  • Күүтэр дуу таптыыр сүрэх
  • сэмэй биллэриитин,
  • Биитэр ыраах сиртэн иһэр
  • эдэр сэрииһитин?
  • Тоҕо кини үлэҕэ
  • өрүү инникиний?
  • Тоҕо «эйэ» диэн тылы
  • ордук биһириирий?
  • Эдьиийдэриэм, кэрэ кыыс
  • кими көһүтэрий?
  • Тоҕо эйэ ырыатын
  • уоһуттан түһэрбэтий?
  • ЫРЫА
  • Алдан көмүһүн килбиэнэ
  • Аралыйдаҕа диэбитим,
  • Арыылаах алаас киэҥ иэнэ
  • Алтан отунан симэммит.
  • Нарын бэйэлээх хатыҥым
  • Намылыйдаҕа диэбитим,
  • Тапталлааҕым, наскыйа
  • Таспар турбут эбиккин.
  • Тумат кырсатын уорҕата
  • Туналыйдаҕа диэбитим,
  • Туус маҥан туман былаатыҥ
  • Туртас гыммыт эбит дии.
  • Сиинэ кэрэмэс саһылын
  • Бочугураһа дуу диэбитим,
  • Долгуйар уһун суһуоҕуҥ
  • Толбоннурара эбит дии.
  • Тумара үрүҥ туллуга
  • Чуоҕустаҕа дуу диэбитим,
  • Кэчигир чараҥ тиистэриҥ
  • Мичилийбиттэр эбит дии.
  • Күөх тыам тыллаах чыычааҕа
  • Күйгүөрдэҕэ диэбитим,
  • Хомус холоонноох куолаһыҥ
  • Кутуллан эрэр эбит дии.
  • УОЙ, ОҔОЛООР, ИСТИҤ ЭРЭ
  • Омурҕаҥҥа тахсан иһэн
  • Уол бээһээ миигин ситтэ.
  • Эмискэччи: «Иһит эрэ,
  • Этэрдээх этим…» – диэтэ.
  • Онуоха мин кыбыһынным.
  • – Ол тугуй? – эрэ диэтим.
  • Уонна бэйэм улаханнык
  • Уйадыйа иһиттим.
  • – Уой, оҕолоор, истиҥ эрэ
  • Уол миэхэ тугу диирин:
  • Үрүмэчиис, дьикти кэрэ
  • Үрүмэччи үһүбүн.
  • Хапсаҕайбар хараҥаран
  • Харыаста сылдьар үһү,
  • Уран ньуурбар умсугуйан
  • Утуйбат буолбут үһү.
  • – Үлэһитиҥ бэрдинэн
  • Өйбүн сүүйдүҥ, – диэхтээтэ. –
  • Амарахчай сүрэххинэн
  • Абылаатыҥ! – диэхтээтэ.
  • – Уой, оҕолоор, истиҥ эрэ
  • Уол миэхэ тугу диирин:
  • Күн сиригэр миигин эрэ
  • Күүстээхтик таптыыр үһү.
  • «ҮҮНҮҮ» КОЛХОЗ КЫЫһАБЫН
  • Үүттээх сүөгэй далбардаах
  • «Үүнүү» колхоз кыыһабын.
  • Тэтэгэркээн имнэрдээх
  • Дьэбдьиэйдэрэ буолабын.
  • Ынахтаабыт ынаҕым
  • Ыаҕаһынан үүттэнэр,
  • Ньирэйдээбит ньирэйим
  • Төлөһүйэ мөлбөйөр.
  • Умсугуйбут уолчааным
  • Удаарынньык буолаахтыыр,
  • Таптаабыччай уолчааным
  • Наҕараада ылаахтыыр.
  • Саҥарбыччай саҥакам
  • Санньыйбыты саататар,
  • Ыллаабыччай ырыакам
  • Ытаабыты ыматар.
  • Үүттээх сүөгэй далбардаах
  • «Үүнүү» колхоз кыыһабын.
  • Тэтэгэркээн имнэрдээх
  • Дьэбдьиэйдэрэ буолабын.
  • ДОҔОРУОМ, ДАБАЙ КҮӨХ СЫЫРДАРГЫН
  • Доҕоруом, дабай күөх сыырдаргын,
  • Мырааҥҥа көрүс күн тахсыытын.
  • Эн өрүү инники сырдыыгын,
  • Эн өрүү сүрэхпэр ыллыыгын.
  • Хараҥа кэрэ да киэһэлэр…
  • Халлааҥҥа сулустар хойдоллор:
  • Эйигин, эйигин кинилэр
  • Этэргэ, кэпсииргэ дылылар.
  • Сылаас тыал иэдэспин бигиирин
  • Эн тыыныҥ кэлэр дии саныыбын,
  • Өрүллэр сүүрүктэр тыастарын
  • Эн көмүс куоласкар холуубун.
  • Доҕоруом, дабай күөх сыырдаргын,
  • Мырааҥҥа көрүс күн тахсыытын.
  • Эн өрүү инники сырдыыгын,
  • Ол иһин, ол иһин таптыыбын.
  • МИН ЫЛЛЫАХПЫН БАҔАРАБЫН
  • Мин ыллыахпын баҕарабын,
  • Үлэҕэ, охсуһууга киирсэр күҥҥэр
  • Ыҥырар ырыам илгэлээх тыла
  • Көтөҕөр чэбдик сэниэ буолан,
  • Эккин-хааҥҥын сайар гына.
  • Мин ыллыахпын баҕарабын,
  • Арыт санньыйар курус күҥҥэр
  • Ыллыыр ырыам сырдык тыла,
  • Ахтар алааһыҥ чараҥа буолан,
  • Айгырыы хамсыы түһэр гына.
  • Мин ыллыахпын баҕарабын,
  • Мунаахсыйар күннээх буоллаххына,
  • Сырдыы сыдьаайар кыымнаах тылбын
  • Үрдүккэ ыҥырар, кырдьыкка дьайар
  • Ыраас сырдык эркээйи гына.
  • Мин ыллыахпын баҕарабын,
  • Күлэр-үөрэр көрдөөх кэмҥэр
  • Сайаҕас санаам дьэллэм тыла
  • Дьолу толорор, санааны сайар,
  • Үрдүк үөрүү чолбоно гына.
  • Мин ыллыахпын баҕарабын,
  • Ыллыыр ырыам хас биир тыла
  • Өйгөр иҥэн, сүрэххэр сөҥөн,
  • Үйэлээх сааскар өйөбүл буолар
  • Өлбөт үйэлээх уобарас гына.

    * * *

  • Эн дууһаҕар биир хара мэҥ,
  • Эн өйгөр биир өлбөөркөй санаа
  • Хаһан да хонон ааспатаҕын,
  • Хаһан даҕаны сыстыбатаҕын
  • Кэпсииллэр эн сырдык харахтарыҥ.
  • Оттон эн күн уота саһарпыт
  • Сайаҕас сирэйиҥ, имигэс илииҥ
  • Эн чиэһинэй улахан олоххун,
  • Эн кимҥэ, эн туохха холооннооххун
  • Эҥкилэ суох ситэри кэпсииллэр.

    * * *

  • Нарын да нарын, дириҥ санаалаах
  • Хаһан да умнуллубат ырыаны
  • Аахпыт курдук мин саныыбын
  • Эйигин,
  • эйигин көрсүөхпүттэн ыла.
  • Ол ырыа номоҕон,
  • умсулҕаннаах тыла
  • Күнтэн күн тупсарга,
  • сырдыырга дылы.

    * * *

  • Эйигин мин өйдөөтөрбүн эрэ
  • Лермонтов баарыһын саныыбын:
  • Будулуйар муора күөх күдэнигэр
  • Ырааттар ыраатан туртаҥныырын.
  • Мин ахтылҕаным атына диэн
  • Лермонтов курдук мунчаарбаппын:
  • Эн тугу хаалларан, тугу эккирэтэн
  • Туох туһугар ыраах айанныыргын
  • Барытын билэбин, барытын сэрэйэбин.
  • Эйигин миигиттэн тэйитэр айаныҥ
  • Эйиэхэ миигин ордук чугаһатар,
  • Ол иһин эн хоһуун уобараһыҥ
  • Лермонтов баарыһын санатар.

    * * *

  • Былыр, оҕо сылдьан, мин саныырым
  • Мин тапталым хайдах буолуохтааҕын.
  • Эйигин санаабынан сабаҕалыырым:
  • Бу маннык таһаалыырым, бу маннык харахтыырым.
  • Ол эрээри оччоҕо, оҕо буоламмын,
  • Эн мөссүөҥҥүн толору туойбатахпын:
  • Эн субу маннык күн дууһаҕын,
  • Эн субу маннык үрдүк олоххун.

    * * *

  • Мин эйигиттэн, көссүө да көссүө, нарын киһиттэн,
  • Тоҕо эрэ олус толлобун, кыбыстабын:
  • Мэник бэйэм сиргэ тимирэбин,
  • Тыллаах бэйэм тылбыттан матабын.
  • Тоҕо итинник буолбуппун билбэппин…
  • Бэйэҥ эмиэ эппэккин. Эппэккин
  • Мин сүрбүн баттыыр кистэлэҥҥин.

    * * *

  • Мин эйигин «холбоһуох» диэтэхпинэ,
  • Дьиибэргии көрүмэ, элэктээмэ,
  • Мэнигилээн айахха киирбиччэ,
  • Үтэн-анньан этэр диэмэ.
  • – Холбоһуох, – диэммин мин, – тэбис-тэҥҥэ
  • Илии тутуһан айанныах, – диибин. –
  • Үчүгэйи-куһаҕаны тэҥҥэ үллэстэн,
  • Бэйэ-бэйэбитин өйөһүөх, – диибин.
  • Иккиэн үлэлиэхпит таптыыр идэбитинэн,
  • Инники дьулуһуохпут күүс тиийэринэн,
  • Олох хаамыытыттан харыс да хаалбаккабыт
  • Олох олоруохпут, ырыа да ыллыахпыт.
  • Мин эйигин «холбоһуох» диэтэхпинэ,
  • Тэбэнэттээхтик күлүмэ, дьиибэргээмэ.

    * * *

  • Мин холус, мин сэмэй ыҥырыыбар хоруйдаан,
  • – Хаһан? – диэт, төбөҕүн санньытан,
  • Кыбыстан турбутуҥ бу баар санаабар,
  • Эйигин ахтар мин сырдык чаастарбар.
  • Күннээх Сэргэлээх алардара, сыһыылара
  • Ыччат ырыатынан күйгүөрэ турбуттара.
  • Биһиги эдэр сааспыт дьикти романтиката –
  • Афишаҕа тэлээрэрэ Чапаев буурката.
  • Эн, нарын киһи, кыбыстыбыт санааҕар
  • Кытара кыыспыттара эдэркээн иэдэстэриҥ.
  • Аһаҕас уолуктаах комсомольскай куоптаҕар
  • «КИМ»-иҥ значога хамсыы илигириирэ.
  • Умнуом дуо эн кыргыылаах баттаххар
  • Дэлэгэйдик тохтор ол күн саһарҕатын,
  • Маҥнайгы таптал аан бастаан уһуктан,
  • Эн сүрэҕиҥ: «Хаһан?..» – диэн саҥарбытын?!

    * * *

  • Мин ааспыт олохпун эргитэ санаатахпына,
  • Эн тураҕын мин хараҕым иннигэр.
  • Мин эдэр олоҕум хас биирдии күнэ
  • Мин тапталым килбиэнинэн киэркэйэр.
  • Биир хомолто куруһа, биир үөрүү мичилэ
  • Эн биһиэхэ иккиэммитигэр тосхойор:
  • Үөрүүбүт үгүс – икки киһиэхэ тиксэрэ,
  • Иккиэ буоламмыт хомолто хоппот.
  • Эйигин, мин олоҕум сырдык аҥаарын,
  • Илдьэ сылдьабын сүрэхпэр иҥэрэн.
  • Эйигинэ суох сатаан санаабаппын
  • Ааспыппын,
  • бүгүҥҥүбүн,
  • кэлэрбин.
  • СААСКЫ КИЭһЭ
  • Чэлгийэн эрэр чараҥ лабаатыгар
  • Киирэр күн килбиэнэ түстэ.
  • Сыһыы саҕатыгар күөх от сыта халыйар.
  • Кэрэ да киэһэ.
  • Өрүскэ
  • Хойутаабыт хаастар хаһыытастылар.
  • Кэрии тыаҕа кэҕэ саҥата
  • Чугаһаан кэлэр, ыраатар.
  • Кулууп таһыгар кыргыттар ылластылар
  • Сайын туһунан, таптал туһунан.
  • …Хонууга тураммын, хомойо санаатым
  • Уон аҕыстаах уолан буолбатахпыттан.

    * * *

  • Урут төрөөбүттэр поэзия кэрэтин,
  • Биһиги, билиминэ улааппыппыт,
  • Ойуулуур идэҕэ эмиэ үөрэммэтэхпит,
  • Музыкаттан төрүт да маппыппыт.
  • Оттон бүгүн түөрт саастаах саха киһитэ
  • Пушкин поэматын өйүттэн аахта,
  • Бетховен сонататын сэттэлээх эдьиийэ
  • Уон тарбаҕынан оонньоон сыналытта.
  • Итини истэ-истэ, ким саарбаҕалыаҕай
  • Биһиги ыччаппыт үрдүк аналлааҕар?
  • УЛУУ НОРУОТ СҮРЭҔИН СЫЛААһА[3]
  • Советскай норуоттар кэргэннэригэр
  • Сахам тыла барҕара сайынна:
  • Сахалардыын сахалыы кэпсэттэ
  • Евгений Онегин – Нева ньургуна.
  • Татьяналыын комсомолка кыргыттар
  • Чараҥҥа нарыннык ылластылар,
  • Алаас аайы Ленскэй арията
  • Сахалары уйадыта дуораһыйар.
  • Улуу Пушкин лыҥкынас ырыата
  • Сахалыы сатараан тарҕанна.
  • …Толстой Анната ыар трагедиятын
  • Мин төрүт тылбынан муҥатынна.
  • Революция өргөстөөх тыллааҕа
  • Маяковскай сахалыы саҥарар.
  • …Улуу норуот сүрэҕин сылааһа,
  • Күн санаата сахаларга сыдьаайар.
  • БИһИГИ НЬУКУЛАЙБЫТ
  • (Оҕонньор олоҕуттан үс түбэлтэ)
  • Аҕыс уон сыл кыстык хаарын
  • Ким кыайан күрдьүө баарай!
  • Чахчы бааччы кырдьыбыт
  • Биһиги Ньукулайбыт.
  • 1
  • Былыт саппыт былыргытын
  • Оҕонньоттор кэпсииллэр.
  • – Ыраахтааҕы, баай былааһын
  • Ыар кэмигэр, – дэһэллэр,
  • – Тыаны, ууну мамырыйан,
  • Талбытынан дьаһайан,
  • Бу сир бастаах сиһэ буолан,
  • Аҥаардастыы аатыран
  • Улуу кулуба оҕото
  • Уордаах тойон олоорто.
  • Кини диэтэх уу ньуурун,
  • Уоттаах хараҕын утаран,
  • Туруулаһан кэпсэтэр,
  • Дьохсооттоһон мөккүһэр
  • Биһиги сирбитигэр
  • Икки атах суоҕа, – дииллэр.
  • Ханнык диэбит хардааччылар
  • Уоттуун-күөстүүн умуллаллар,
  • Бэл-бэл диэтэр иһээччилэр
  • Толлор, куотар үһүлэр.
  • Оччолорго бу Ньукулай
  • Отут уолан саастааҕа,
  • Сытыы, модьу, кус быһый
  • Сылгыһыт уола ааттааҕа.
  • Арай биирдэ уордаах, улуу
  • Тойон аатын ааттааннар,
  • Күөн көрсө диэн арҕаа улуус
  • Ааттаахтара мустаннар,
  • Ат сүүрпүттэр,
  • Онно туран
  • Биһиги Ньукулайбыт
  • Сүүрдүбүт ата кыайтаран,
  • Быдан хаалан тахсыбыт.
  • Кыһыытыгар уордаах тойон
  • Таптыыр атын кырбаабыт,
  • Оннооҕор ордук уордайан
  • Ньукулайга хайыспыт.
  • Өксөкү курдук үөгүлээн,
  • Хахай курдук хаһыытаан,
  • – Сыакаар! – диэн үөҕэн, сэмэлээн,
  • Сынньан барбыт, куолутунан.
  • – Онуоха, – дииллэр, – Ньукулай
  • Олох диэн уолуйбатах.
  • – Оргууй! – диэбит. – Тохтоо, туолуй!
  • Мин атаҕым кыайтарбата.
  • – Тыллаах-өстөөх… Абаккабын
  • Көрдүгүөт-көрбөтүгүөт… –
  • Харса суох кулаан барбыт…
  • Ньукулай холку үһү.
  • Тайаҕынан сырбаппытын
  • Тайаҕын тосту саайбыт,
  • Куортугунан далайбытын
  • Куортугун былдьаан ылбыт.
  • Күрдьүөттэһэн туран баран
  • Тойон хат санамматах,
  • Киһи эрэ буоллар кыайан
  • Кини иннин ылбатах.
  • Ол иһин харса хааныттан
  • Уон улуус дьулайбыта,
  • Албан аатын ойуун ааттаах
  • Кырыыска туруорбута.
  • Уолан дьоннор үөскээбиттэр
  • Онтон ыла улууска,
  • Баайдар да син дьон эбиттэр,
  • Туруулаһан турдахха.
  • Оччолорго отут саастаах
  • Уолан киһи эр бэрдэ –
  • Ньукулайбыт хандалыттан
  • Тайҕаҕа күрээбитэ.
  • Ол бэйэтэ, сыл-хаар моҥоон,
  • Оҕонньор аатырдаҕа,
  • Олорбут дохсун олоҕо
  • Остуоруйа буоллаҕа.
  • 2
  • Аҕыс уон сыл кыстык хаарын
  • Ким кыайан күрдьүө баарай!
  • Чахчы бааччы кырдьыбыт
  • Биһиги Ньукулайбыт.
  • Бодойбо хааннаах күннэрин
  • Көҥүл норуот умнубат,
  • Ол күннэр киэҥ күүрээннэрин
  • Өтөр-өтөр ахтыбат.
  • Баһан ылар көмүһүнэн
  • Аатырбыт Өлүөнэҕэ
  • Соҕотох Барон[4] тойон этэ
  • Уонунан бириискэҕэ.
  • Уһуга суох кыһалҕаҕа
  • Саллар сааһын баратан,
  • Угаардаах, сииктээх шахтаҕа
  • Барон баайын хаҥатан,
  • Отут тыһыынча үлэһит
  • Көлөһүнүн тоҕоро,
  • Аччыктаан, үлэ ыарыттан
  • Муннук аайы тоҥоро.
  • Сууйар баһыы көмүстэрэ
  • Соҕотох барон сиэбигэр
  • (Оччотооҕу сокуон сиэрэ!)
  • Кэпсэтиитэ суох киирэр.
  • Сиҥнэн эрэр симиэбийэ,
  • Бадарааннаах бараактар,
  • Тыһыынчанан аҕа, ийэ
  • Тыыннаах эрэ олоортор.
  • Үлэһит муҥун, эрэйин
  • Аймах дьоннуу үллэстэн,
  • Үлэһит норуот сиэринэн,
  • Биир санаанан, сүбэнэн,
  • Нуучча, саха, эбээн бары
  • Олоорторо буккуһан.
  • «Эн-мин» дэһии, омуктаһыы,
  • Атааннаһыы диэн суоҕа.
  • Онно баара бараак аайы
  • Ленин сырдык кырдьыга,
  • Ол кырдьык сылаас сыдьаайа
  • Сүрэх аайы тиийэрэ.
  • Улуу кырдьык баттал төрдүн
  • Ыйар, дьоҥҥо өйдөтөр,
  • Батталы кыайар, дьол көрдүүр
  • Охсуһууга үөрэтэр.
  • Өлүөнэ хааннаах күннэрин
  • Көҥүл норуот умнубат.
  • Саас этэ. Тайҕа үрдүнэн
  • Дьыбар түһэн турбута.
  • Уонунан тыһыынча бар дьон –
  • Оҕо, дьахтар, оҕонньор
  • Эрэйдэрин этэн туран,
  • Чэпчэтиини модьуйар
  • Эйэлээх демонстрация
  • Надеждинскайга тиийэр.
  • …Саа тыаһа… этиҥнии сааллар…
  • Ыһыы-хаһыы… Дьон сиҥнэр.
  • Сир, халлаан –
  • барыта хаан!
  • Хаантан тоҥ муус ирбитэ.
  • …Ол күн, хаанынан суруллан,
  • Остуоруйаҕа киирбитэ.
  • Ол Бодойбо тоҥ буоругар,
  • Хахсаат халлаан анныгар
  • Биэс сүүс ньургун доҕор дьоно
  • Хааҥҥа устан сыттаҕына,
  • Хааннаах уолан сөҥөн туран
  • Хабырдык хабырыммыт,
  • Өлбүт ол дьон ааттарынан
  • Сахалыы андаҕаммыт.
  • – Өс-саас! – диэбит, – обот соллоҥ
  • Батталлаах баай үөрүгэр!..
  • Ол киһини көрбүт дьоннор:
  • – Ньукулай этэ, – дииллэр.
  • Бар дьон сүрэҕин сойуолуур
  • Ыраахтааҕы буулдьата
  • Тыҥаан турбут улуу тулуур
  • Сыабын дьэ алдьаппыта.
  • Хаайан турбут халыҥ мууһу
  • Ол күн сүллэр этиҥэ
  • Хамнаппыта, сайта үһү
  • Бүтүн дойду үрдүнэн.
  • Атын буолан төннүбүтэ
  • Ньукулай ийэ сиригэр:
  • Кинини кытта кэлбитэ
  • Ленин модун кырдьыга.
  • Ол бэйэтэ, сыл-хаар моҥоон,
  • Оҕонньор аатырдаҕа,
  • Олорбут дохсун олоҕо
  • Остуоруйа буоллаҕа.
  • 3
  • Аҕыс уон сыл кыстык хаарын
  • Ким кыайан күрдьүө баарай!
  • Чахчы бааччы кырдьыбыт
  • Биһиги Ньукулайбыт.
  • Бассабыык Ньукулай аата
  • Гражданскай сылларыгар
  • Кыһыл сэрии тыалын кытта
  • Уон улууска тарҕанар.
  • Билиҥҥэ диэри өйдүүллэр
  • Буденовка хортууһун
  • Үрүҥнэри титирэтэр
  • Кыһыл уоттаах сулуһун.
  • Советскай былаас бастакы
  • Ыар, тыйыс сылларыгар
  • Хоһуун ревком сут дьыллары,
  • Өстөөх өһүөнүн кыайар.
  • Махтанар дьон кэпсээнигэр
  • Эн сир аайы истиэҕиҥ
  • Өстөөхтөрү киэр сиппийэр
  • Кини тимир миинньигин.
  • Ол иһин отут сыллаахха
  • Бандьыыттар, баайдар мустан,
  • Атыыр бассабыык ааттааҕын
  • Сайылыырга быһаартар.
  • – Өлөрөн баран өлүөххэ…
  • Синэ биир! – Кыыллыы санаа.
  • Киэҥиэн халааннаах Өлүөнэ –
  • Көстүбэт нөҥүө мыраан.
  • Ким да суох кытылга.
  • Арай
  • Үөскэ долгун айманар…
  • Колхоз тэрийэ Ньукулай
  • Тыынан уҥуор анньынар.
  • Эмискэ саа тыаһа… иккис…
  • Ньукулай өйдүүр:
  • «Кытаат,
  • Партизан, күүскэ эрдэн ис.
  • Өстөөх өһүөннүүр буолбаат?»
  • Эрдиитин булгу ыттылар,
  • Илиитин бааһыртылар,
  • Дорҕоонноох сүнньүөх буулдьалар
  • Тыыны да алдьаттылар…
  • Эрдиитэ суох тыы долгуҥҥа
  • Батыллар… Ууну баһар…
  • Ньукулай тымныы далайга
  • Аҥаар илиилээх хаалар.
  • Иҥсэлээх буулдьа дьэ арай
  • Өр кинини батыһар…
  • Долгун быыһыгар Ньукулай
  • Көстүбэт буолар…
  • – Аһаай!
  • Өлөрдүбүт! – диэн өстөөхтөр
  • Өрөгөйдүү куоталлар…
  • Киэһэ кистээн өтөхтөрүгэр
  • Көрдөөх остуол тардаллар.
  • Ким да билбэт ол киһи
  • Хайтах уҥуор тиийбитин,
  • Арай билэллэр ол киэһэ
  • Колхоһун тэрийбитин.
  • «Өлүөнэ бэйэтэ чахчы
  • Ньукулайы сүкпүтэ,
  • Уҥуор таһааран кумахха
  • Уурта!» – диэн номох этэр.
  • «Ууга тимирбэт, уот сиэбэт
  • Уолан киһи» диэн арай
  • Норуот номоҕо үөскээбит
  • Төрдө ити буолаарай?!
  • Ол бэйэтэ, сыл-хаар моҥоон,
  • Оҕонньор аатырдаҕа,
  • Олорбут дохсун олоҕо
  • Остуоруйа буоллаҕа.
  • Сыллар да сыллар!
  • Ыар сыллар
  • Ынчыктата ардыгар
  • Ыардык тайанан аастылар
  • Кини сааһырбыт санныгар…
  • Сыллар, санаалар, түбүктэр
  • Сатамматах күүстээхтэр,
  • Оҕонньорбун дэммэт арай
  • Аҕыс уоннаах Ньукулай.
  • Аҕыс уон сыл кыстык хаарын
  • Ким кыайан күрдьүө баарай!
  • Чахчы бааччы кырдьыбыт
  • Биһиги Ньукулайбыт.

ЭЙЭЛЭЭХ КУОРАТ

(1955–1958)

  • ИЙЭ ДОЙДУМ
  • Олох охсуулаах суолугар
  • Уолум мунаара сылдьыа диэн
  • Харысхастаах санаатыгар
  • Төрөөбүт дойдум, мин ийэм,
  • Хотугу халлаан чолбонун,
  • Кремль рубин сулуһун
  • Мин аартыкпар умаппыт.
  • Төрөөбүт ыырбыттан тэйэн,
  • Арахсан аттанар суолбар
  • Ийэ дойдум миигин эрэнэ
  • Ыраах атаарар чааһыгар
  • Буспут моонньоҕон хараҕынан,
  • Таптыыр амарах хараҕынан
  • Сайыһа көрөн хаалар.
  • Оттон мин улахан суолу
  • Тобулан айанныыр күммэр
  • Улуу дойдум миигин, уолун,
  • Күчүмэҕэйи көрсөр күммэр
  • Күөгэйэр алаас хатыҥын
  • Күөх сэбирдэх былаатынан
  • Далбаатыы, алгыы хаалар.
  • Ырар, сылайар, ычахтыыр
  • Сындалҕаннаах ыар күннэрбэр,
  • Хараастар, ытыыр, ынчыктыыр
  • Мин кыһалҕалаах күннэрбэр
  • Күөрэгэй дьоллоох ырыатын
  • Көмүс чуораан кылыһаҕын
  • Күйгүөрүнэн көччүтэр.
  • Оттон мин тоҥу тобулан
  • Дойдубар туһалыыр күммэр
  • Биитэр булбатаҕы булан
  • Бар дьоммор хайҕанар күммэр
  • Халлаан сырдык кустугунан,
  • Сир симэҕин чулуутунан
  • Уолун киэн тутта уруйдуур.
  • Олох охсуулаах суолугар
  • Уолум мунаара сылдьыа диэн
  • Харысхастаах санаатыгар
  • Төрөөбүт дойдум, мин ийэм,
  • Хотугу халлаан чолбонун,
  • Кремль сырдык сулуһун
  • Мин аартыкпар уматар.
  • КЫһЫННААХ КЫРААЙБАР
  • Сайыҥҥы быйаҥнаах алааһыҥ,
  • Кыһыҥҥы ыарахан көмнөҕүҥ…
  • Төрөөбүт чысхааннаах алаһам,
  • Ыраахтан эн тупсан көстөҕүн.
  • Кырынаас сонноммут курдуктар
  • Кырыаны таҥныбыт хатыҥнар,
  • Чуумпуран, налыйан турбуттар
  • Чоҥкуйбут чараҥмар мустаннар.
  • Күөх солко таһынан бэсчээннэр
  • Үллэккэй саҥыйах кэппиттэр,
  • Халысхан хайыһар миинэннэр
  • Халдьыаны таҥнары тэппиттэр.
  • Ол ыраас, ол сылаас сыа хаарга
  • Умсаннар улардар хоноллор,
  • Кистэлэҥ симилэх сыбарга
  • Кирийбит куобахтар тоҥмоттор.
  • Көҥүскэ, тиит төргүү мутугар
  • Күөх тииҥнэр ичигэс дьиэлээхтэр.
  • Ханнатын билбэтим, дойдубар
  • Эһэлэр иһийэр сирдээхтэр.
  • Санаабар саһылы сойуолаан
1 Тууһуур – балык тууһуур собуот.
2 Эллэй тыллара.
3 А. Пушкин «Евгений Онегина» сахалыы тахсыытыгар.
4 Барон – Өлүөнэ көмүстээх бириискэлэрин бас билэн олорбут Гинзбург диэн киһи.
Читать далее