Читать онлайн Үһүйээннэр, номохтор бесплатно

Гаврил Григорьевич Полушкин. Абый улууһа, Муҥурдаах. 1979 с. 81 саастааҕа.

* * *

Саамай былыргыбыт Дьокуускайтан кэлбит үһү. Биир эмээхсин ыарыыттан күрээн кэлбит үһү. Икки уоллаах. Атынан. Аатын кыайан билбэтим. Эмээхсин эрэ диэн буолар.

ДЬАХТАРДААХ

Таас. Улахан сис оттон. Үрдүгэр оҕолоох таас олорор. Былыргылар омук дьахтара таас буолбут дииллэр. Олорон.

ЭБЭ

Дьон олорбут сирэ эмиэ. Дьэ, Эбэ диэн эһэни ааттыыллар. Харыстаан, куттанан. Эһэ диэтэхпитинэ, иэстиэҕэ диэн буоллаҕа.

Константин Петрович Стручков. Абый улууһа, Ураһалаах нэһилиэгэ. Баатылыы ууһа. 1979 с. 68 саастааҕа.

КООК ТИИЛЭЭБИТ

Биһиэхэ былыр эһэни ааттыыллар коок диэн. Тиилээһин диэн батыйанан өлөрүү. Арҕаҕыттан. Коок диэн харыстаан ааттыыр ааттара. Аньыырҕаан.

Николай Васильевич Ефимов. Абый улууһа, Абый нэһилиэгэ. 1979 с. 77 саастааҕа.

* * *

Абый күөлүн туһунан. Абый диэн киһи аата диэн. Ол гынан баран, онтукалара омук диэн ааттыыллар этэ. Эбээн. Или Айыы диэн киһи эбитэ дуу? Эбээн тыла айыы диэн үчүгэй диэн тыл. Оччоҕо айыыны Абый диэбиттэрэ буолуо диэн саҥалаахтар этэ.

Николай Николаевич Черемкин (1922). Абый улууһа, Абый нэһилиэгэ. 1986 с. суруйбутум.

* * *

Ол киһи Абый да диэн ааттааҕа биллибэт. Баҕар, Аабый да диэн буолуон сөп. Кыргыс үйэтин саҕана буоллаҕа. Сахалартан куотан иһэн, улахан алааска турар таалаҕа олорбут. Алаас илин өттүгэр. Таала үрдүгэр олорбут. Ол гынан баран: «Бу сир Абый диэн буоллун», – диэбит.

Светлана Стручкова. 1960-с сс. Бүлүүтээҕи педучилищеҕа I кууруска үөрэнэ сылдьан суруйбут.

АБЫЙ

Мин олорор сирим аата Абый. Бу аат хайдах үөскээбитэй диир буоллахха, миэхэ Чуука эмээхсин (толору аатын билбэппин) маннык кэпсиир: «Урут Абыйга онон-манан эрэ аҕыйах дьиэ баар үһү. Киһитэ-сүөһүтэ отой аҕыйах эбит. Манна аан бастаан, ким да суоҕуна, биир эбээн үктэммит. Аата Абый диэн эбит. Кини манна наһаа өр олорбут. Күн тура-тура бултуу тахсар үһү. Ол саҕана булт хара баһаам үһү. Онтон, өлбүтүн кэннэ, олорбут балаҕанын Абый Балаҕана диэн ааттаабыттар. Кэлин уһаан-тэнийэн бөһүөлэги эмиэ Абый диэн ааттаабыттар».

ХАРА МАС

Биирдэ хонуу устун маҕан аттаах киһи сиэллэрэн испит. Табахтаах эбит. Табаҕын тыа кырыытыгар элитэн кэбиспит. Чочумча буолан баран уот сыта биллибит. Буруо тахсыбыт. Сотору буолаат, уот улааттар улаатан, тыаны бүттүүн салаан барбыт. Дьон көрөн, бары умуруора сатаабыттар. Хас да күннээх түүнү быһа уоту утары охсуһан, кыайбыттар. Мастара бары хоруоран хаалбыттар. Онтон ыла бу дойдуну Хара Мас диэн ааттаабыттар.

ЫЛБАТ

Бу наһаа кыра, ол гынан баран наһаа дириҥ күөл. Бу күөл туһунан маннык кэпсииллэр. Биир киэһэ биһиэхэ элбэх ыалдьыт муһунна. Аһаатылар. Биһиги, оҕолор, утуйдубут. Арай мин сытан иһиттэхпинэ, ийэм кэпсээн унаарытар: «Биирдэ бу күөлгэ биир дьахтар, оҕотун көтөҕөн баран, ууга киирэн испит. Оҕотун күөл кытыытыгар туруорбут уонна далаһаҕа солуурчаҕар уу баһа киирбит. Төннөн тахсан иһэн көрө түспүтэ, оҕото суох эбит. Арай ууга ии тахсан кэлбит. Дьахтар, оҕото ууга түспүтүн билэн соһуйан, куттанан, эмиэ ууга киирэн, хаһыытыы-хаһыытыы үөскэ киирэн испит. Ууга түһэн хаалбыт. Бу хаһыыны истэн, ойуун сүүрэн кэлбит уонна күөлү тула сүүрэ сылдьан тугу эрэ ботугураа да ботугураа буолбут. Кини күөлү кими да ылыма, өлөрүмэ диэн көрдөспүт. Кыраабыт. Ол иһин бу күөлү Ылбат диэн ааттаабыттар.

Анна Павловна Трофимова (1928). Аллайыаха, Ойоотун нэһилиэгэ. Эбээн. 1981 с. кэпсэппитим.

ХАЙАҔАСТААХ

Бу сир урукку аата Хайаҕастаах диэн. Удаҕан аата үһү Хайаҕастаах диэн. Хайаҕас баар этэ. Хас үйэ тухары турдаҕа дии хайаҕас. Ол хайаҕаска киирэҕин, ыраах соҕус хаамаҕын иһигэр. Аан курдук хайаҕас. Ол хайаҕаска бэлэҕэ суох ыыппаттар үһү былыр. Дьон: «Иччитэх барбат буолуҥ», – дииллэр үһү. Кэппиэйкэ эҥин, саҥа таҥас кырадаһынын, оҕуруо эҥин бырахтараллар эбит.

Ол удаҕан ити хайаҕаһы оҥорбут үһү. Мөккүспүттэр үһү икки ойуун. Удаҕанын биллэрээри хайаҕас оҥорбут. Мин күүстээх ойууммун диэн. Билиилээхпин диэн. Ону биирдэрэ: «Эн сириҥ алдьаныа, үйэтэ суох сир», – диир үһү. Иккиһэ: «Мин сирим үчүгэй, үйэ-саас туруо», – диир үһү. Удаҕана хайаҕаһы оҥорбут уонна хайаҕас иһигэр сүтэн хаалбыт уонна Халыманан тахсыбыт дииллэр.

Былыргылар кэпсииллэр.

Савва Алексеевич Слепцов (1920). Аллараа Халыма улууһа, Походскай сельскэй Сэбиэт. 1984 с. суруйбутум.

КОТЕЛЬНАЙ

Походскай сиэнэ тиийэр сирэ. Былыргыттан тыл. Ону Котельнай диэн ааттаабыттара. Урут, хаһан эрэ былыр чуукча сэриитэ баар үһү. Иһити-хомуоһу талаан илдьээрилэр ол сэриини тэрийэн кэлэ сылдьыбыттар. Дьэ, онно биир оҕонньор олорбут. Сирэ аата суох эбит оччоҕо. Ол оҕонньор биир эрэ алтан салыырдаах эбит. Аччыгый. Иһэр-аһыыр иһитэ. Ону былдьаарылар ол оҕонньору сырсыбыттар буоллаҕа. Онтон ол сиэн туран, дыгдыйа буолан, тоҥон турдаҕына, ортото, биэрэгэ халыҥ соҕус буолан, киһини уйаруйбат буолан турдаҕына. Онно ситэн истэхтэринэ. Хас эмэ киһи батыйалаах. Ону халытан ыыппыт. Ол килэҥ устун. Салыырын. Оттон ол дьоннор диэтэр оҕонньору кэбиспиттэр. Салыырга киирбиттэр. Сүүрэн. Килэҥ устун. Онно бары тимирбиттэр. Онтон ааттаммыт үһү диэн кэпсииллэр этэ оҕонньоттор.

Ирина Сирдитова. Амма улууһа, Абаҕа нэһилиэгэ. 1960-с сс. Бүлүүтээҕи педучилищеҕа үөрэнэ сылдьан суруйбут курсовой үлэтиттэн.

КЫЫС ДЬААРБАЙБЫТ

Былыыр-былыр биир баай олорбут. Кини кыыстаах эбит. Ол кыыс эргэ барар сааһа буолбут. Аҕалаах ийэтэ кинини баай уолаттарыгар күүстэринэн биэрээри гыммыттар. Кыыс буоллаҕына биир дьадаҥы киһи уолунуун олус таптаспыттар. Аҕатыттан, ийэтиттэн көрдөһө сатаабыт: «Миигин бэйэм сөбүлүүр киһибэр биэриҥ. Мин дьолбун быһа түһүмэҥ. Мин баай уолаттарыттан кими да сөбүлээбэппин. Кинилэргэ биэрдэххитинэ, кумахха быраҕыллыбыт ньургуһуннуу кууруом-хатыам. Ийэлээтэр ийэм, аҕалаатар аҕам, мин көрдөһүүбүн истиҥ даа!» – диэн иэйбит-туойбут, көрдөспүт-ааттаспыт. Ону ийэлээх аҕата истиэх бэйэлээхтэр дуо?! Олох сөпсөспөтөхтөр. Аҕата: «Ол-бу буолума! Ол дьадаҥы уолугар тахсаҥҥын тугу сиэн-аһаан уойар-тотор үһүгүн? Өссө бачча кыратыттан сөбүлүүрдээх-сөбүлээбэттээх. Көрдөһө да сорунума. Мин эйигин төрөппүтүм, онон мин бас билэбин. Кимҥэ биэрэрим-биэрбэтим бэйэм дьыалам».

Кыыс эрэйдээх хайаахтыай. Муммут кус оҕотун курдук хаалаахтыыр. Ийэтэ, кыыһын аһынан, кэргэниттэн көрдөһөн көрөр да, биирдэрэ ылыммат. Аҕата, эппитин курдук, тэйиччи олорор биир баай уолугар кыыһын биэрээри тэринэр. Кыыстан тугу да ыйыппаттар. Бэргэһэлээн холбооттуур күннэрэ тиийэн кэлэр. Кыыс бэргэһэлэнэр. Уонна киэһэ, утуйар кэмнэрэ кэлиитин саҕана, сүтэн хаалбыт. Кини, таптыыр киһититтэн арааран, таптаабат уолугар биэрэн эрэллэриттэн хомойон-хоргутан, дьиэтин кэннигэр турар тииккэ тахсан моҥнон өлбүт.

Ол кэнниттэн хас да сыл ааспыт. Арай биирдэ били баай олорбут сириттэн чугас хас да киһи оттуу сылдьыбыттар. Түөртүүр чэйдэрэ буолбут. Биир киһи оһох отто, чэй өрө хаалбыт. Дьонноро чугас сорохторо от көрө, сорохторо сөтүөлүү барбыттар. Ол киһи, соҕотоҕун хаалан, уотун умата олорбут. Арай туран, солуурчаҕын ыла баран иһэн көрдөҕүнэ, суол устун биир бэргэһэлэнэр курдук таҥастаах кыыс хааман кустуктанан иһэр эбит. Киһи муодарҕаан да, соһуйан да ол кыыһы көрө турбут. Кыыс чугаһаан истэҕинэ көрбүтэ, били аҕыйах сыллааҕыта моҥнон өлбүт баай кыыһа иһэр эбит. Киһи, куттанан, сырдык-хараҥа быыһыгар киирбит. Арай биирдэ өйдөммүтэ, дьоно кэлэн, кинини уоскута сылдьаллар эбит. Ол киһи тураат, били суол диэки көрбүт да – туох да, ким да суох. Киһи дьонугар кэпсээбит. Дьоно олус муодарҕаабыттар. Ол дьонтон сорохторо кэнники эмиэ ити кыыһы көрбүттэр. Кыыс, кинилэргэ чугаһаан иһэн, сүтэн хаалар эбит. Дьон онтон ыла ити сири Кыыс Дьаарбайбыт диэн ааттаабыттар.

Маша Нестерова. Амма улууһа, Амма-Наахара нэһилиэгэ.

1960-с сс. Бүлүүтээҕи педучилищеҕа II кууруска үөрэнэ сылдьан суруйбут курсовой үлэтиттэн.

БҮӨЧЭ ОТУУЛААХ

Бу сиргэ биир ыал Петр диэн уоллара, онуһу бүтэрэригэр, экзамен саҕана, бырааттарын кытта баран, кыракый сарай туппут. Онно уруогун аахтара үһү. Ол уол армияҕа сылдьан, кэлиэн ый аҥара хаалтын кэннэ, хайаттан суоруна таас төбөтүгэр түһэн өлбүт. Ол иһин бу сири Бүөчэ Отуулаах диэн ааттаабыттар.

БОССООЙКО ОРОНО

Боссоойко бандьыыт күрээн иһэн, биир хайаҕа диван курдукка, иһирик ойуур иһигэр, үрэх кытыытыгар турар сиргэ, хонон ааспыт үһү. Ол сир ол иһин итинник ааттаммыт дииллэр.

Парасковья Кутукова. Амма улууһа, Элэһин нэһилиэгэ. 1960-с сс. Бүлүүтээҕи педучилищеҕа II кууруска үөрэнэ сылдьан суруйбут курсовой үлэтиттэн.

ТОҤУС КЫЫҺЫН КҮӨЛЭ

Кырдьаҕастар кэпсээннэринэн маннык. Бу күөл сүрдээх улахан күөл. Кини адьас таас хайа анныгар сытар. Ити хайа эмиэ сүрдээх үрдүк баҕайы, туруору. Манна урут биир тоҥус дьахтара олоро сылдьыбыт. Дьахтар сүрдээх хорсун эбит. Куруук тыаҕа сылдьан бултанара үһү уонна хайаттан куруук хайыһардыыра үһү. Хаһан да охтон, сүһүөҕүн сүтэрбэт эбит. Арай бу дьахтар биирдэ сүрдээҕин ыалдьыбыт. Кыһын эбит. Урукку куолутунан хайаттан хайыһарынан түһэргэ быһаарыммыт. Кини ити санаатынан хайа үрдүттэн хайыһарынан түспүт. Ол гынан баран, Эбэтин аттыгар кэлэн, охтон тобуктуу түспүт. Олус диэн ытаабыт-соҥообут. Бэйэтин наһаа кэмсиммит. Дьэ, ол курдук олорон эрэн өлбүт. Онтон ыла бу күөл, кинини кэриэстээн, күн бүгүҥҥэ диэри Тоҥус Кыыһа диэн ааттанар.

КЫРГЫТТАР УҤУОХТАРА

Бу сири маннык кэпсииллэр. Түөрт удаҕан кыргыттар олоро сылдьыбыттар. Төрдүөн ини-бии эбиттэр. Сүрдээх эйэлээхтик олорон иһэн, ыалдьан утуу-субуу өлбүттэр. Өлбүттэрин кэннэ төрдүөннэрин бииргэ көмпүттэрэ үһү. Ол сылдьыбыт сирдэригэр уҥуохтарын туппуттар. Ол иһин бу сири Кыргыттар Уҥуохтара дииллэр.

ҮӨННЭЭХ КҮӨЛ

Урут, былыыр-былыр дьон аһаан олорбут сүрдээх улахан күөлэ баар эбитэ үһү. Дьон бу күөлү сөбүлээн, ытыктаан Алаана диэн ааттыыллар эбит. Бу күөлтэн аһыыр эрэ ууларын баһаллар эбит. Уонна күһүн муҥхалыыллар үһү. Балыга туох да наһаа сүүнэ улахан эбит. Биирдэ чугас-чугас олорор икки ойуун, тыл-тылларыгар киирсибэккэ, кыыһырсыбыттар уонна, куоталаһан, үс түүннээх күнү быһа кыырбыттар. Ойууттар кыыран бүтүүлэрин саҕана абааһыларын уонна иччилэрин аҕалан охсуһуннарбыттар. Малаан ойуун Онтоко ойууну, кыыран бүтэн иһэн, хараҕын дьөлө түһэн кэбиспит. Онон Малаан ойуун кыайбыт. Бу күнтэн ылата Алаана күөл кылгаатар кылгаан испит. Устунан уолан барбыт. Бу күөл онно ньамаҕынан, бадараанынан көрө сыппыт. Онон бу күөл уута барыта үөн-көйүүр буолбут. Онтон ылата күөлү Алаана диэн ааттаабакка, Үөннээх диэн ааттаабыттар.

Ульяна Иванова. Амма улууһа, Солобуода дэриэбинэтэ. 1960-с сс. Бүлүүтээҕи педучилищеҕа II кууруска үөрэнэ сылдьан суруйбут курсовой үлэтиттэн.

АРЫЫЛААХ

Манна биир Арыылаах диэн хаһан да уолбат тураҥ баар. Ол тураҥ туһунан дьоннор маннык үһүйээни кэпсииллэр. Былыр тоҕус ынахтаах биир эмээхсин олорбут үһү. Бу тураҥ аттыгар. Ол эмээхсин ол ынахтарыттан арыы-сыа бөҕөтүн астыыр үһү. Арыы оҥорор үһү уонна сүөһүтүн өлөрөн, сыатын ылан буһаран баран, ол сыаны уулларан, сүөгэйи кытта булкуйан, эмиэ арыылыыр үһү. Кини ол арыыны оҥорооччунан биир баайга үлэлиир үһү. Эмээхсин сарсыарда эрдэттэн киэһэ хойукка диэри сүөһүлэрин кытта астаһар үһү. Эмээхсин ийэ-хара көлөһүнэ тахсан, таҥаһа-саба арыы буолан, туох баар туттар ыаҕайалара, иһитэ-хомуоһа куруутун арыылаах буолар үһү. Эмээхсин ууну арыы оҥорор ыаҕайаларынан бастар эбит. Кини күҥҥэ биирдэ да бастар эбит буоллаҕына, иһититтэн, кыра да буоллар, арыы сыата хаалбыт тобоҕо бу тураҥ уутугар түһэр эбит. Ол курдук мунньуллан, уу үрдэ бүттүүнэ араҕас арыы буолбут. Эмээхсин ол арыыттан, сомсон ылан, эмиэ туһанар эбит. Кини, ынахтара бааһырдаҕына, онон эмтиир эбит уонна түүлэрин эмиэ ол арыынан сотор эбит. Ол иһин ол тураҥы Арыылаах диэн ааттаабыттар. Ол да буоллар, атын да тураҥнар эмиэ арыылаах буолааччылар да, ааттара атын.

Дмитрий Семенович Лонгинов (1909). Боотуруускай улуус, Дьоҥку нэһилиэгэ (билигин Абаҕа). Булгунньахтаах аҕатын ууһа, Дааҕый ийэтин ууһа. 1983 с. суруйан биэрбитэ.

АТ БАСТААХ ХОЧОТО

Амма арҕаа эҥэрэ. 200-чэкэ сыллааҕыта татаардар олоро сылдьан, уорбут аттарын баһын уҥуоҕун мунньубуттарын көрөн баран, Саҥарбат Сааба, Боотуруускай улууһун кандидат кулубата, Ат Бастаах диэбит.

МОЧЧОХОЧЧУ ХАЙАТА

Бу хайаны Моччохоччу диэн кэрэ дьүһүннээх, сүрдээх быһый кыыс дьахтар аатынан ааттаабыттар. Ол дьахтар ити хайаны таптаан, арахпакка оонньуу, өрө-таҥнары сүүрэрэ, ыллыыра-туойара үһү. Ол иһин ааттаабыттар.

ЭМЭЭХСИН ХАЙАТА

Былыр биир булчут эмээхсин сааскы тоҥокко тайаҕы эккирэтэн киирбит. Амма уҥуоргу өттүгэр куугунатан тахсан, бүдүрүйбүт уонна: «Оҕом тобукпар үөскээн бүдүрүйдэҕим», – диэбитэ үһү.

ДЬАҔАДЬЫМА ТААС ТУЙАҔА

Дьаҕадьыма – Соморсун хайата. Ол былыргы дьон оҕустарын туйаҕа тааһыран турар диэн. Олоҥхотооҕор бөдөҥ туйахтаах сүөһү баарын туһунан номох.

АБАҔА ХАЙАЛАРА

Харама. Амма сүнньүгэр баар бары хайалартан барыларыттан бастыҥнара, маанылара, кэрэлэрэ, сүдүлэрэ диэххэ сөптөөх. Таас сууллардаах, кэрэ көстүүлээх хайа. Олохтоохтор бу хайаны Мааны Хотун Хайа дииллэрэ үһү.

Уола Уол Хайа – кини уҥа өттүгэр көстүүлээх сиргэ турар.

Кийиитэ Кийиит Хайа – Дириҥ Аппа иһигэр саһан олорор килбик көстүүлээх кэрэ хайа.

Үс Бэһэллэр: Улахан Бэһэл, Орто Бэһэл, Кыччыгый Бэһэл – кырдьаҕас эмээхситтэр. Орто Бэһэл ырааҕы көрөр улуу хотуннара үһү. Бу Бэһэллэр – улуу хотуттар. Хоту диэки хайыһан, халгыыдалары көрө-истэ, саастарын тухары салгыбакка олордохторо. Бу хотуттар ойуун, удаҕан алгыһыгар ураты миэстэни ылаллара.

МИКИИДЭ

Бу эмиэ таас хайа. Былыргылар ойуун, удаҕан алгыһыгар ити хайаны Нэрилиир Нэс Үтүгэн түгэҕиттэн Нүкэн Бараан Угуһа, быган туран, Орто Дойдуну көрө турдаҕа диэн өйдүүллэр үһү. Ити хайаларын. Сүрдээҕин дьиксинэр хайалара. Абааһы угуһа быган турар диэн.

УОРАЙ

Бу Амма илин өттүгэр, Бөтүҥ нэһилиэгэр, баар хайа. Былыр кыргыс үйэтин саҕана Бөрө Бөтүҥнэргэ Уорай диэн улахан бухатыыр буолар чинчилээх наһаа бөдөҥ оҕо үөскээбит. Оҕону наахаралар, эккирэтэн аҕалан, ити хайа анныгар баар күөлгэ өлөрбүттэрэ үһү. Ол иһин Уорай уол тыыннааҕар таптаан оонньуур хайатын Уорай диэн ааттаабыттар.

* * *

Тоҕус Ыт Сотото Торуоскалаах Торокоой оҕонньор диэн Бойуот Хочотугар, Дааҕый ийэтин ууһугар олорон ааспыт. Үйэтин моҥоон өлбүт быһыылаах. Дьиҥнээх ыт сотото торуоска буолбатах. Торуоската. Удьурҕайынан, муоһунан, таба, сүөһү, кыыл муоһун салҕаталаан тайах оҥостон илдьэ сылдьыбыт. Ону, дьон ыйыттаҕына, бэйэтэ: «Тоҕус ыт сотото торуоскалаахпын», – диир эбит.

МОТОҔОҺУН АЛААҺА

Бу алааска Мотоҕоһун диэн эмээхсин олорбута. Ол эмээхсин уола, үөрэҕэ суох эрээри, наһаа өйдөөх киһи үөскүү сылдьыбыттаах. Санкт-Петербург куоракка диэри сиэрдийэ маһынан, хас маһы кэккэлэтэн, муоста оҥоһуллуохтааҕын суоттаан, Боотуруускай улууска сөхтөрбүтэ үһү. Ону ааһан, этэрбэс тигэр суон иннэнэн кэккэлэттэххэ, төһө иннэ тук буоларын суоттуурга соруммут. Ол киһи Мотоҕоһун уола Ньукулай Гончоров диэн биллэрэ. Өйүнэн, тылынан наһаа сураҕырбыта.

ҮҤКҮР АБААҺЫ ААРТЫГА

100-чэкэ сыллааҕыта бу сир күөл эбитэ үһү. Биир кыһын күөл мууһа хайыта ыстанан күөрэлэммит. Ол сыл күөл, оҥоччу уолан, алаас буолбут. Үҥкүр мууһа алдьанарыгар Хаҥха уола Уоһук диэн киһи киэһэлик от тиэйэн ааһан истэҕинэ, күөл түгэҕиттэн ынырык улахан тыас иһиллибит. Киһи угуһа наһаа куттанан, нэһиилэ кытыыны булуутугар күөл ортотуттан кэбиһиилээх от саҕа хара тахсыбытын көрдүм диэн кэпсээбит. Бэрт өргө диэри: «Нэрилиир Нэс Үтүгэн түгэҕиттэн уу угуһа, муоһунан хайа солоон, Орто дойдуну быган көрдөҕө», – диэн бас-көс дьон уонна ойууннар быһаараллара үһү. Ол ийэ ууһа Дьячковскайдар быстыахтарын иһин көһүннэҕэ дииллэрэ. Дьон бэрт өр кэмҥэ Үҥкүрү, алаас буолбутун да кэннэ, абааһы аллараа дойдуттан тахсар аартыгынан сыаналыыллара. Билигин үрдүк сыырдаах кыараҕас алаас, кыра көлүйэ күөллээх.

1922 сыл ахсынньы 29 күнүгэр Данил Заборовскай диэн Абаҕа үөрэхтээх комсомолун Коробейников В. К. баандата ытан өлөрбүт. Бу оҕону, өлбүтүн да кэннэ өһөөн, Абааһы Аартыгар көмпүттэрэ.

АЛТАН ЫМЫЙА

Кымыс иһитин аатынан. Былыр манна Ымыйа диэн хотун олорбута үһү. Абаҕалар төрүттэрэ.

ЧУОМУНАЙ ДЬӨГҮӨР

Булгунньахтаах аҕатын ууһугар, Саһыл Сыһыы учаастагар улахан баай суоҕа. Онно-манна тиийбит-түгэммит сытыы дьон бааллара биллэр. Кэкэ Дьабыл, Дьэргэстэй, Табылы диэннэр түҥ былыр бааллара үһү. Онтон нуучча кэлбитин кэннэ Чуомунай Дьөгүөр Маҥнайгы Камчаткатааҕы экспедицияҕа бэдэрээттэһэн, 100 атынан көтөхпүт. Экспедиция начальнига «Темный Егор» диэн сурунаалыгар киллэрбит этэ. Ити киһи Аммосов Егор диэн эбитэ үһү. Булгунньахтаахха 40 сэргэни туруорбутуттан 19 ордубутун биһиги 1920 сылларга ааҕарбыт.

Советскай былаас сылларыгар Саһыл Сыһыыга И. Я. Строд этэрээтин Мөөкөөнөп Ньукулай, Чуомунай Дьөгүөр ытыта (хоһун хос сиэнэ) булларан, өстөөх тоһууруттан мүччү түһэрэн, сыаната биллибэт сүдү үтүөнү оҥорбута биллэр.

ӨЛҮӨС МАКААРАП ОЙУУН ӨЛҮҮТЭ

Мэҥэ улууһугар, Алтан нэһилиэгэр Макаараптар диэн төрүт уус дьон олорбуттар. Оччут ойуун уола, Ньоҕорулла ойуун сиэнэ Өлүөс Макаарап диэн ойуун киһи ыраахтааҕы былааһын саҕана аарайа кырдьан өлбүтэ үһү. Ол киһи кыһын, арыт сайын Дьокуускай куоракка киирэн, олохтоох сахаларга уонна сахатыйбыт нууччаларга сахалыы ыарыылары дьалбыйан ойууннуур идэлээҕэ үһү. Үксүгэр иирэн ыарыы, босхоҥ буолуу, уҥар ыарыы ойуун кыыран абырыыр ыарыылара эбиттэр.

Кырдьар сааһыгар, өлөр үйэтигэр Дьокуускайга киирэн биир баай ыалга кыыраары холуочуйан олордоҕуна, эдэр дьахтар киирэн: «Мэҥэ кырдьаҕаһа киирбиккин. Кытаҕыҥ уһугар олорон аһыыһыкпыт-сииһикпит дии», – диэн оонньуу-күлүү курдук эппит. Онуоха холуочуйбут оҕонньор: «Эдэрим буоллар, аһатыам, күндүлүөм, көрүлүөм этэ», – диэн дьахтары өһүргэтэр кына, аанньа ахтыбаттык саҥарбыт-иҥэрбит. Онуоха ол дьахтар тахсарыгар: «Уһаатахпына, тоҕус хонугунан дьиэҕэр-уоккар тиийиэҕим. Дьэ онно көрүлүөхпүт, кэтэһээр», – диэн баран, тахсан баран хаалбыт.

Дьахтар таххыбытын кэннэ дьиэлээхтэр: «Кырдьаҕас, алҕаһаатыҥ. Ыҥыран көрдөһүөххэ. Ити аатыран эрэр Алыһардаах удаҕан», – диэн эппиттэр. Ону оҕонньор ылымматах. Дөксө эбии, киэбирэ быһыылаан: «Атаҕын үрдүгэр ииктиир атах сыгынньах кыыс оҕоттон көрдөһүөм дуо?» – диэн буолумматах. Ол эрээри кини санаатыттан арахпатах бу дьахтар. Сотору дойдутугар төннүбүт. Өр-өтөр буолбатах. Тоҕус хонуга эбитэ дуу. Арҕаа диэкиттэн этиҥнээх най хара былыт тахсан кэлбит. Этиҥ этэн, чаҕылҕан чаҕылыйан, тыаллаах, силлиэлээх самыыр түһэн барбыт. Ону утары Өлүөс Макаарап, кыырар таҥаһын кэтэн, кэргэттэрэ төһө да буойбуттарын иһин, силлиэни, тыалы утары күрүлүүр күнүс утары кыыран тиҥийэ турбут. Ол тыал ааһа турбут. Оҕонньор дьиэтигэр киирэн сыппыт. Ыарытыйа быһыытыйбыт уонна эппит: «Алыһардаах удаҕан ийэ кыыла тыҥырахтаах көтөр эбит», – диэн. «Мин ийэ кыылым, күөх эбириэн оҕус, кыайан утарсыбакка, куота турда. Ону ханна тиийэн ситэн сиирэ буолла?» – диэбит.

Ити кэмҥэ Аммаҕа, Соморсун нэһилиэгэр, Мээндиги чараҥар нэһилиэк мунньаҕа буола турар эбит. Онно арҕаа диэкиттэн Хонору үрэҕи таҥнары силлиэлээх, этиҥнээх ардах тиҥинээн кэлбит, мунньах дьонун үрэйбит. Онно саас ортолоох Чөппүүк уола Мэхээлэ диэн ойуун, икки илиитин тыҥыраҕын кумуччу тутан баран, эрбэһин быыһыгар умса түһэн сыппыт. Ардах ааспытын кэннэ туран эппитэ үһү: «Өлүөс Макаарап ийэ кыылын, күөх эбириэн оҕуһу, улахан тыҥырахтаах кыыл, үрдүгэр олорон иһэн, тоҥсуйа иһэр. Сиир буолбут, быһыыта. Быһа кымньыылаан, быһа хабан ааһыахтара диэн ити сыттым».

Былыргы дьон өйүгэр-санаатыгар ойууттар, удаҕаттар күрэстэстэхтэринэ, маһы-оту барчалыыр силлиэ, тыал, холорук буолан ааһаллара диэн өйдөбүл баара эбитэ үһү. Ону хойуккааҥҥа диэри Өлүөс Макаарабы Алыһардаах удаҕан эккирэтэн, күрсэн барбыт, суулларбыт маһа диэн кэпсиир буолаллара.

Ол курдук оҕонньор өр суорҕаҥҥа-тэллэххэ сыппыт. Күһүн хотоҥҥо сүөһүнү быалыыр кэмҥэ биир киэһэ хотон иһигэр сүөһү бөҕө үргэн тигинэһэллэр. Ону туох буоллулар диэн киирэн көрбүттэрэ, сүрдээҕин ырбыт, дьүдьэйбит күөх эбириэн оҕус хотоҥҥо киирэн, күр гына сууллан түспүт. Ону сүрдээх суостаах көтөр киирэн тоҥсуйа олорорун көрөн, дьиэҕэ куотан тахсыбыттар дьахталлар. «Оҕонньоор, туох эрэ абааһылара киирдилэр хотоммутугар. Туран алҕаан көрүөххүн», – диэбиттэр. Оҕонньор: «Алыһардаах удаҕан ийэ кыылбын аҕалан, ити суулларда. Өллүм. Алааһым булгунньаҕар көмөөрүҥ», – диэн кэриэһин эппит уонна өлөн хаалбыт. Ол курдук илэ-бодо Өлүөс Макаарап ийэ кыылын Алыһардаах удаҕан ийэ кыыла эккирэтэн кэлэн, бэйэтин дьиэтигэр суулларбыта үһү диэн үһүйээн кэпсээн өргө диэри баара. Бука, билигин даҕаны Алтан кырдьаҕастара ити үһүйээни билэллэрэ буолуо.

БӨТҮҤ ЭМЭЭХСИН

Кырдьаҕастар этэллэринэн, Кэнньэ биис ууһугар Бөтүҥ диэн эмээхсин үөскээн, элбэх оҕоломмут. Эмээхсин дииллэрэ оруннаах быһыылаах. Улахан уола Маһарах. Өссө Тиэтэйбит Боотур, Ураанай Бэргэн эҥин диэн эбиттэрэ үһү.

Дөксө Кураандаҕа наахаралар олордохторуна Бөтүҥ уолаттарын сөҕөн, сирэн, Бөрө Бөтүҥнэр дииллэрэ үһү. Наахаралары сэриилэһэн самнарыахтарыттан ыла үөскээн, дэлэйэн, Кэнньэ нэһилиэгэр Ураанай аҕатын ууһа Хотуйаҕа олохсуйбут, ити Ураанай Бэргэн удьуордара; Маһарах оҕолоро Молуода Кэнньэтинэн ааттанара; Күөттээн аҕатын ууһа Күөттээн алааһынан Амма эҥэригэр олороллоро; Соморсун хоту өттүгэр Бадараан Кэнньэтэ биир аҕа ууһа олорбута.

ЭМИС ХОТУН

Эмистэр төрдүлэригэр Эмис Хотун баара үһү, киниттэн эмистэр үөскээн үөдүйбүттэрэ үһү диэн Афанасий Васильевич Жирков бартыһаан кэпсиирэ. Онон эмистэр сахалары нууччалар Россияҕа холбуохтарын быдан инниттэн бааллара биллэр.

СҮҺҮӨХТЭЭХ ААТТААХТАР

Былыргы сахалар, киһи улаатан, ситэн-хотон иһиититтэн көрөн, ааты уларытан иһэр үгэстээхтэрин туһунан номох, кэпсээн дэлэй этэ. Уһулуччу биллэр-көстөр, уратылаах дьон хас да сүһүөх ааттаах буолаллара биллэр. Холобурга Бороҕон улууһун өбүгэтэ Бэрт Хара маннык ааттардааҕа: Майаҕатта, Борогутта, Бэрт Хара.

Тойон Мүрү соҕуруу өттүгэр биир тыаны туораатахха, Кыыс Хаҥа диэн күөллээх алааска олохтоох ыалга уол оҕо төрөөбүтүн Майаҕатта диэн ааттаабыттар. Уол уонуттан тахсыар диэри Майаҕатта буола сылдьыбыт. Ол тухары уол даҕаны, төрөппүттэрэ даҕаны ити ааты бэркэ сөбүлүүллэрэ.

Биирдэ Төҥүлүгэ олохтоох Доллу диэн ойуун оҕонньор Майаҕатта аҕалаах ийэтигэр ыалдьыттаабыт. Дьиэлээхтэр Доллу кырдьаҕаска сүөһү миэстэтин арааттаабакка эрэ буһаран күндүлээбиттэр. Оҕонньор аһыы олордоҕуна, ураһаҕа Майаҕатта киирэн, аһыы олорор Доллу ойууну ымсыырбыт хараҕынан тонолуппакка одуулаабыт. Онуоха Доллу оҕонньор сүөһү биир мүһэтин: «Айаххын хамнат!» – диэн быраҕан биэрбитин, Майаҕатта уол хабан ылан, быһахтаммакка эрэ, тииһинэн хадьырыйан, сии охсубут уонна уллук уҥуоҕун төбөлөрүн тоһута ыстаан, силиитин «сооп» гына оборбут. Ол кэннэ уҥуох көҥдөйүнэн оҕонньору көрө турбут. Доллу ойуун уолу сөҕөн-махтайан: «Оҕом Борогутта, аһаатаҕыҥ баҕас бэрдикэтин!» – диэбитэ үһү. Онтон ыла Майаҕаттаны Борогутта диир буолбуттар. Уол даҕаны, кини төрөппүттэрэ даҕаны ити ааты сирбэтэхтэр. Бары дьон Борогутта диэбиттэрэ үһү. Уол Борогутта диэн аатынан улааппыт, күүстээх-уохтаах булчут эр бэрдэ буолбут.

Аммаҕа, Соморсун сиригэр Борогутта Хайата диэн таас хайа баар. Ол хайа баарын уонна Бэрт Хара олоҕор сыһыаннааҕын туһунан 1935 сыллаахха Тандаҕа олохтоох Вензель диэн оҕонньор кэпсээбитин истибитим.

Борогутта, ситэн-хотон баран, Дыгын дуу, онтон атын дуу баай киһи ыһыаҕар илии-атах оонньуутугар кыайан-хотон, Бэрт Хара диэн ааттаммыта биллэр.

Итинтэн көстөрүнэн, Майаҕатта, Бэрт Хара диэн ааттарынан саха норуотун биир сүдьү киһитэ, үүнэн-сайдан иһиитинэн, тус-туспа ааттарынан олбу-солбу ааттаммыт эбит.

Онтон да атын былыргы сахалар хастыы да сүһүөхтээх саҥаттан саҥа ааттаналлара биллэллэр. Адьас да саҥардыы дьон сүһүөхтээх ааттаахтарын мин билэрим. Туллай, Малаһаак, Дорбоох диэн таптал, хос, өһүргэнэр ааттары илдьэ сылдьыбыта Борисов Николай Николаевич – Соморсун олохтооҕо. Кыбыах, Мээлгээр, Хатырык диэн ааттары сүгэ сылдьыбыта Гоголев Василий Алексеевич – Абаҕа олохтооҕо. Мин санаабар, мөлтөхтөр биир аатынан муҥурданар быһыылаахтар.

БОЙУОТ

Амма улууһугар Дьоҥку нэһилиэк баара. Үс аҕа уустааҕа: Үөгэй (сир аатынан), Булгунньахтаах (алаас аатынан), Бойуот (киһи аатынан). Хаһааҥҥыта биллибэт, бэрт өрдөөҥҥүтэ Амма өрүс сааскы халаанын уута наһаа улаханнык кэлбит. Мас атахтаах уу дииллэрэ үһү. Өрүс сүнньэ туолан, икки эҥэрин тыатыгар диэри киэптии устубут. Мууска олорон, биир оҕо өрүс баһыттан устан кэлэн, Амма өрүс илин эҥэригэр мууһа сыстан, онно уол тахсан, олохсуйан, хантан эрэ быстах дьон кыыстарын кэргэннэнэн, ыал буолбут. Оҕоломмут-урууламмыт. Ол мууһу кытары устан кэлбит киһи аатынан Бойуот хочото ааттаммыт. Кини оҕолоро биллэр-көстөр дьон буоланнар, Бойуот аҕатын ууһугар Ураҕастар, Саһыл Бытыктар, Быакаактар уонна Дааҕыйдар диэн ийэ уустара бааллара. Билигин бу дьон ыччаттара Абаҕа нэһилиэгэр Строд аатынан совхозка олороллор.

МААМЫРА КЫТАҔА

Абаҕаҕа, Арбаҕас ийэтин ууһугар Радион Старостин диэн өйдөөх, сытыы-хотуу баай киһи олорбута. Баай, өйдөөх буолан, Боотуруускай улууһугар кулуба буола сылдьыбыт киһи. Балта Маамыра диэн кыыһы Дьоҥку нэһилиэгин баайа, Тупсаан ийэтин ууһун оҕото Аммос Емельянов диэн киһи кэргэн ылбыт. Улахан уруу буолбут. Бу кыыс, Маамыра, элбэх ынах, сылгы сүөһү энньэтигэр оттоон, сүөһүтүн ииттин диэн, убайа, Арбаҕас баайын уола Радион Старостин Абаҕа дэриэбинэтин анныгар баар кытаҕы (намыһах ходуһаны) энньэ диэн анаан биэрбитэ. Ол кытах билигин да Маамыра Кытаҕа диэн аатынан ааттана сылдьар. 31 гектардаах үтүө ходуһа.

СЭМСЭ

Абаҕа нэһилиэгэр, Лыба диэн үрэххэ Сэмсэ диэн кыра ходуһа баар. Былыр, 1857–1958 сыл диэки, Аммаҕа, Саха сиригэр барытыгар даҕаны, халыҥ хаар дьыл буолан ааспыт. Ол хаар дьыл Лыбаҕа олохтоох Хонтой Хабырылла диэн 600 сылгы сүөһүлээҕиттэн, ото суох буолан, 400 сылгыта сутаан өлбүт. Онон улаханнык дьадайбыт. «Ходуһам кыараҕас, кыра буолан, сүөһүм сутаата», – диэн нэһилиэгин мунньаҕыттан көрдөһүү сурук түһэрбитигэр, ылынаннар, Лыбаҕа, Маралыкы төрдүн алын өттүгэр, икки элгээн икки ардын, өллүгэтин тас өттүнэн, аһынан, сэмсэ диэн ааттаан, эбии бэрсэн биэрбиттэрэ билиҥҥэ диэри Сэмсэ диэн аатынан ааттанар.

Иван Давыдович Терентьев (1926). I Чакыр. Билигин Соморсуҥҥа олорор, пенсионер. 1985 с. суруйбутум.

ЭЛЭЭН КЫТЫЛА

I Чакыр анныгар, Амма өрүс арҕаа кытыла Элээн Кытыла диэн. 50–60 га сир. Кыыс энньэтэ эбитэ үһү. Ол Элээн, бэрт мааны кыыс, Аммаҕа үөскээбит. Кини Бабаҕаҕа олохтоох Ефимовтар төрдүлэригэр эргэ тахсан, сүктүбүт. Ити кыыс энньэ сирин, Аммаҕа киирэн, бас билэн, өр кэмҥэ оттоон сииллэрэ үһү. Ону советскай былаас тохтоппут. Советскай былаас буолуутугар Василий Ефимов диэн баай баһылыыра үһү.

УРДААХ

Урдаах – тумул. Ол тумул аттыгар баар үрүйэни Урдаах Үрүйэтэ диэбиттэр. Ити тумулга Тиэтэйбити бырааттара быанан оҕуурдаан туппуттар уонна куйах кэтэрдибиттэр. Куйахтанан баран, Тиэтэйбит наахаралары кыргыбыт. Оҕуурдуулларыгар биир суон тииккэ быаларын сөрүү туппуттара, тиит хатырыга үрүҥ этигэр диэри быстыбыт. Ол быстыбыта кэнники улахан ур буолбут. Онон тумулу Урдаах диэбиттэр. Ол урдаах тиит саҥардыыҥҥа диэри баара үһү.

Спиридон Спиридонович Капитонов. Амма улууһа, Сулҕаччы. 1986 с. 62 саастааҕа.

ТОҤУС КЫЫҺА

Бу Соморсуҥҥа, Халаалы Үрэх төрдүгэр Тоҥус Кыыһа диэн улахан күөл баар. Ол үрдүгэр тоҥус кыыһын уҥуоҕа баар диэн. Онон ол күөл Тоҥус Кыыһа диэн аатырбыт.

Бу күөл тоҕо аатырбыта? Тоҕо диэтэххэ, илин Уус Маайа, Нуотара диэкиттэн былыр тоҥус дьахтара, кыыл табаны эккирэтэн, хайыһарынан айаннаабыт. Ол кэлэн, саамай үрдүк таас хайа оройуттан хайаттан мүччү ыстанан кэбиһэр. Соҕотохто көтөн хаалбыт, Халаалы төрдүгэр хонууга кэлэн түспүт. Ол Тоҥус Кыыһа диэн күөлгэ тиийэ халтарыйан кэлбит. Балай да ыраах сир. Икки километр курдук хочону. Ол кэлэн, эчэйиититтэн өлбүт. Ону оччотооҕу сахалар күөл үрдүгэр кистээбиттэр. Уҥуоҕун. Онон Тоҥус Кыыһа диэн ааттаммыт дииллэр.

Семен Семенович Дьячковскай. Амма улууһа, Чакыр нэһилиэгэ. Бырдах аҕатын ууһа. 1986 с. 86 саастааҕа.

МЭКЭ ТҮСПҮТ

Эмэкэт түспүт сирэ. Үрүйэ тахсан алааһыйаланан тарҕанар сирэ. Былыр манна бастаан чакырдар үөскээн, тыыллан-хабыллан олордохторуна баайдара (киһитин аатын урут өйдүүр этим да, билигин умнан кэбиспиппин) онно былыргы күрэхтэһиигэ табык көтүппүттэр. Абааһыны дуу, айыыны дуу. Сирин аата Кураанах Алаас диэн. Ол табыктарын икки сиргэ кынаттаан көтүппүттэр эбит. Маҥнайгы кыната бу Амма уҥуор Дьэрэкээн Хайатыгар, иккиһэ бу хоту Көрдүгэн Хайатыгар илпиттэр. Онтон, дьэ, ойуун, удаҕан бөҕөнү мунньаннар кыырдаллар. Ыһыах ыһаллар. Сир аайыттан ааттаах ойууттары мунньан. Тириилэрин ыйааннар тыаһаталлар. Хаппыт тириилэрин. Ол тыаһатан аат ыыталлар, табык көтүппүттэр диэн. Тоҕус түүннээх күнү быһа кыырдаллар. Дьэ, тыаһаттараллар. Ону абааһы бииһин ууһа, сир-дойду иччитэ барыта сөбүлээтэ диэн бырааһынньык бөҕө буолар, ыһыах. Онтон аһаан-сиэн, ыһыахтаан бүтэллэр. Ол ыйаабыт көҥүллэхтэрэ тыаһаан үөрүү-көтүү буолаллар. Ол кыырар кэмнэригэр эмэкэт түһэр. Билигин Мэкэ Түспүт буолбут.

ТҮӨРТ УОН ТҮӨРТ ЧӨҤӨЧӨК

Ити Ньимиддьиэрэн диэн. «Түөрт уон түөрт чөҥөчөктөөх сиргэ олоробун», – диэн Бөтүрүөп Уйбаан кириитикэлэспит сирэ. Уолаттары кытта кириитикэлэһэн, тугу да билбэт киһибин диэн. Ол ону ити сир аатын ааттаабыттар дии.

Егор Васильевич Гоголев (1913). Амма улууһа, Абаҕа нэһилиэгэ. 1976 с. кэпсэппитим.

АЛТАН ЫМЫЙА

Сүрдээх баай эмээхсин олорбута үһү диэн сурах иһиллэр. Ол эмээхсин сүрдээх аһатымтыа, кэлбити-барбыты сырытыннарар, сэниэ, баай эмээхсин. Былыр алтан ымыйа диэн иһит баар буолбат дуо? Ол иһиккэ кутан, дьону аһатар буоллаҕа дии бу эмээхсин.

Ол дьоннор: «Били алтан ымыйалаахпытыгар аһаан ааһыахха», – диэн кэпсэтэллэрэ иҥэн, аат буолбут диэн буолара.

Иван Иванович Нестеров-Уччугуй Уйбаан (1914). Амма улууһа, Алтан нэһилиэгэ. Саҥкычах аҕатын ууһа. 1989 с. суруйбутум.

КЫРГЫСПЫТ ҮРЭҔЭ

Дьэ, итиннэ содуом буолбут сирэ. Икки ини-бии баар эбит. Онтон быраатын аата Хааһы Токунай диэн эбит. Убайын аата, арааһа, Хатачча Бөҕө диэн эбит.

Хатачча Бөҕө буоллаҕына окко киириэх иннинэ куораттаабыт.

Хааһы Токунай Одуоччу диэн сир илин бас халдьаайытыгар, тыа иһигэр олорбут. Убайа буоллаҕына, оччолорго аата-суола суох үрэх буоллаҕа, үрэх баһыгар Чохулаах Алаас утарытынан үрэх халдьаайытыгар тумуска тыаны солоон, дьиэ туттан олорбут. Икки оҕолонон. Үһүс оҕотун хат эбит дьахтар. Ити олорон, Хатачча Бөҕө куораттыыр. Дьокуускай куората үөскээбитин кэннэ кэм быһыылаах. Ону истэн, Хааһы Токунай убайын кэргэттэрин өлөртүү кэлэр. Үрэҕи өрө таххан, тиийэн кэллэҕэ дии оттон. Дьиэ иһигэр киирэр даҕаны, туох да кэпсэтиитэ суох, дьахтары төбөтүн хайа дайбыырдыы батыйатынан сырбатар. Ону дьахтар, тиэрэ түһэн аһаран биэрбитигэр, иһин хайа дайбаан кэбиһэр. Оҕото сиргэ түспүтүн дьахтар, саатырҕаан, орон анныгар тэбэн кэбиһээхтээбит. Уонна өлбүт. Ону көрөн, сэттэлээх уол оҕо үрэҕи таҥнары куоппут. Ону эккирэтээри таһырдьа ыстанан иһэн, уот иннигэр ытыы турар кыыһы төбөтүн быһа дайбаан кэбиспит. Онтон уолу эккирэтэн иһэн, атаҕынан кыайан сиппэккэ, оҕунан ытыалыыр. Ох тиийэ-тиийэ оҕо көхсүгэр хатанан испит. Кыайан батары тэбинэн киирбэтэ үһү. Үрэх тумуһун быһа түһэн иһэн, кэннибин хайыһабын диэн, оҕо, силистэн иҥнэн, охтон тиэрэ таһылла түспүт. Ол тиэрэ түһүүтүгэр биир ох курдары киирэн оҕону онно өлөрбүтэ үһү.

Онтон ыла аатырбыт үрэх буомуттан аллараа өттө Абааһылаах диэн. Оҕо өлбүт сирэ. Үрэх буомуттан үөһээ өттө Хатачча Бөҕө өтөҕүн анна Кыргыспыт диэн ааттаммыт.

Оҕо өлбүтүн кэлэн көрөн баран: «Биһиги ийэ ууһугар хаһан даҕаны үөскээбэтэх-төрөөбөтөх бухатыыр оҕо төрөөбүтүн бу баҕайы, дьэ, сарбыйдым», – диэн аһыйбыта үһү.

Дьэ, бэйэтэ накааска түбэһэр ити кэнниттэн. Убайа куораттан эргиллэн кэлэр. Көрбүтэ, дьиэтэ-уота барыта кыа хаанынан ыһыллыбыт, кэргэттэрэ өлбүттэр, быраатым Хааһы Токунай үлэтэ буолуохтаах диэн, киниэхэ барар. Кэлбитэ, оччотооҕу бөҕө дьоннор мунньустаннар Хааһы Токунайы Одуоччу Күөл ортотугар оҥочонон киирэн олорорго күһэйбиттэр. Тута кэлбиттэрин, куотан киирэн күөлүн оттотугар оҥочонон олорбут. Ол кэмҥэ убайа кэлэр.

Ол күөл оттотугар ол киһи үс хоммута үһү. Үс хонон баран, кытыыга устан таххан биэрбит. Ол таххыбытын тутан ылаллар да, бэс ыйынааҕы бырдахха сыгынньахтаан баран, икки кыыс бэрбээкэйиттэн биир өтүүнэн кэлгийбиттэр. Олох өһүллүбэт гына. Икки бэгэччэгиттэн эмиэ кэлгийэллэр. Сөллүбэт гына. Уонна икки аарыма хатыҥҥа чыры-чырбаччы баайан кэбиһэллэр. Салгыҥҥа турар гына. Онно үс хонукка тыыннаах хаһыытыы турбута үһү. Уонна өлбүтэ үһү. Хаанын бырдах уулаан.

Оччотооҕу аҕа ууһун баһылыга айыытын-харатын манан боруостаан өллүн диэн дьаһалы таһааран, итинник оҥотторбут.

Егор Филиппович Сутаков (1913). Амма улууһа, Эмис нэһилиэгэ. 2001 с. кэпсэппитим.

КИНЬИИТ ХАППАРА

Сөдүөһэ Баабылабына уруутугар, төбүрүөннээн олорор дьону силэйэ-силэйэ, хайа хааман таххыбыта үһү. Миэнэ эбэм буоллаҕа. Онно ахтатыгар кыһыл көмүс чылыгырыардааҕа үһү. Ону истэн олорор дьон, кулгаах кулгаахтарыгар сибигинэһэн, кэпсэппиттэрэ үһү: «Киньииппит хаппардаах эбит», – диэннэр. Инньэ диэн кэпсииллэр.

Мин эбэм – Микииппэрэп Уһун Байбал кыыһа. Мааны кыыстара. Кыыспытын үчүгэйдик таҥыннарыахха, тугу булан тэрийэбит диэннэр, кыыл өлөрөннөр, кыыл иһинээҕи оҕотун тириитинэн туруусук тиктэрэн бараннар, ахтатыгар кыһыл көмүһүнэн симээн ыытыахха диэн быһаарсыбыттара үһү. Кыыл ол оҕотун тириитэ сүрдээх сырдык дьүһүннээх, маҕан солко курдук буолара үһү.

Алексей Дмитриевич Артемьев-Мойук Өлөксөй (1911). Мэҥэ улууһа, Үөһээ Алтан нэһилиэгэ (билигин Амма, Сатаҕай нэһилиэгэ). 1995 с. суруйбутум.

ЫТЫК АТЫЫР

Ити Саҥкычах Үрэҕэр Түргэн Күөлэ диэн салаа үрэх баар. Онно Судьуунап Ньукулай диэн оҕонньорго баара маҥан атыыр. Мин кыра оҕо сылдьаммын көрбүтүм. Маҥан дьүһүннээх. Үөргэ сылдьар атыыр. Сымнаҕас баҕайы сылгы быһыылааҕа. «Айдаарымаҥ, маһынан-отунан быраҕаайаҕыт. Кыыһырыаҕа», – диэн бакаат бөҕө буоллаҕа дии.

Ол сүөһү дьиэтиттэн ханна да ыраах барбат дииллэр этэ. Ону ойууттар кыырдахтарына, үрүүмпэҕэ арыгы кутан баран, бастыҥ түннүгүнэн ¹ биэрэллэр эбит. Туох да сүрдээх ойуулаах, симэхтээх ити атыыр сылгы. Дьэ ол арыгытын түннүгүнэн кэлэн иһэн барар эбит. Биэрдэхтэринэ. Уонна үөргэ сылдьар эбит. Ол сылгыны ойууттар былыр ытык атыыр оҥорбуттар. Үөтэн. Хас да түүн кыыраллар үһү онно. Үс түүн кыырбыттар. Маһынан кыыл бөҕөнү оҥорон, алдьархай тэрээһиннээхтик оҥороллор. Саамай улахана – сэргэ. Ол сылгы, дьыл-күн туоллаҕына, саас дуу, күһүн дуу, онно дьиэ чугаһыгар кэлэн олорон эрэн, икки өттүнэн куоҕаҥныы-куоҕаҥныы, ытыһын таһынар эбит. Онно, арыгы баар буоллаҕына, арыгы илдьэн биэрэллэр эбит, хаан баар буоллаҕына, хааны илдьэн биэрэллэр эбит. Ол онно иһиттэрэ хааҥҥа туос тордуйа буолар эбит. Кыра. Арыгыга буоллаҕына – хатыҥынан оҥоһуллубут

үрүүмпэ. Былыргы дьон үрүүмпэлэрэ үксэ да хатыҥ буолар. Таас үрүүмпэ баай ыалларга эрэ баар. Улахан атыыһыт кэллэҕинэ эрэ аһыыр иһиттэрэ. Ол дьиэ таһыгар чугас арааһынай ойуулаах, кэрдиистээх сэргэлээҕэ үһү. Ол аан бастаан ытык буоларыгар онно баайбыттара үһү уонна эриэн ситиинэн симээн баран, күрүөлүү тардан кэбиһэллэрэ үһү. Чэ, бэйэтэ даҕаны киһи курдук кэпсииллэр этэ. Ол сылгыны. Сэргэтигэр кэлэр даҕаны, арыгы иһэр даҕаны. Оннооҕор түннүгүнэн кэлэн иһэр.

Ол Түргэн Күөлүгэр икки ыал олорбуттар. Онно сайылык дьиэттэн салгыы хаҥас диэки өттүгэр моойтурук ампаар ², үп ампаара, баара үһү. Дьэ, онно туох ааттаах кини кэтэр таҥаһа, быата-туһаҕа барыта баар. Көнтөһө эҥинэ, тэһиинэ. Тэһиинэ, кыл буоллаҕына, эриэн буолар. Үс ынах быатын холбоон тиктэххинэ, дьэрэкээн ойуу буолан таххар. Баһын быата алтан тимэх курдук ойуулаах буолар. Чугас-чугас лаһыгыраччы тигэн кэбиһэллэр. Дьэ, ол ампаар иһигэр баар атыыр быатын-туһаҕын тыытыа суохтааххын. Тыыттыҥ да, ыалдьаҕын. Ону дэлби ыйаан-ыйаан кэбиһэллэр.

Атыырдара мэнэрийдэҕинэ, уокка-күөскэ ас биэрэллэрэ үһү. Ону оҕонньор аанньа кэпсээбэт этэ.

Ону Дьаакыбылап Сүөдэр Ыстапаанабыс диэн уол баһын быатын, үүнүн ылан оонньообут. Онтон өйүнэн ыалдьан, буккуллан хаалар. Саҥкычах Үрэҕэр Таҥнары Кэрэх диэн тумул баар, сирин аата Бөтүҥ Быыһа. Онно улахан тиит баар. Онно тахсан кэҕэлээн, суордаан, иирэн барбыт. Букатын бокуойа суох. Онно балай да өр иирбит быһыылаах. Онно бииргэ төрөөбүт эдьиийэ олорор. Маайа диэн. Онно олорон иирбит. Иирбит киһи кэргэннээх. Ол аҕата – ойуун. Сааба Ойуун диэн. Ол оҕонньор кэлэн, биир түүн тура кыырбыт. Ытык атыыр баһын быатынан оонньообутун истибэтэх буоллаҕа. Ону: «Онон ооннообуккун», – диэн көрүүлэммит. Онтон өр буолбатах, киһилэрэ үтүөрэн хаалбыт. Кынна оҕонньор кыыран, алҕаан кэбиспит.

Чэ, итинэн түмүктэнэр. Мин өйдүүрбүнэн. Киһи куттанар гына кэпсииллэр этэ.

Кэпсээнньит тылы быһаарыыта:

 ¹ Бастыҥ түннүк – дьиэ уҥа диэки өттө. Бастыҥ түннүк анныгар оҕону утуппаттар.

 ² Моойтурук ампаар – хабарҕалаан баран, олорпут ампаардара. Былыргы ампаар. Ньэмиэскэй муннуктаах буоллаҕына, ньуучча дьиэтэ дэнэр. Моойтурук ампаар билигин да, өт уота сиэбэтэх буоллаҕына, сайылыктарга баар. Сорохтор уот кынан эҥин. Айыыргыыр киһи тыыппат. Былыргы өтөхтөн киһи куттанар. Иччитэ быстыбыт өтөх иччилээх, абааһылаах диэн буолар. Оннооҕор тахсан, өт уотун умуруорар ааттаах. Иччитэ тахсан.

Ойуун илгистэр бөҕө. Ойуун курдук кыырар, кыырдаҕа дии. Икки өттүнэн куоҕаҥныы олорор. Икки илин атаҕынан илиитин таһынар. Туйаҕынан охсуолуур. Сүрдээх тыастаах буолар диэн кэпсииллэр этэ. Мин кыыра олорорун көрбөтөҕүм. Сиэлэ, кутуруга хаһан да кыргыллыбатах, таах соһулла сылдьар. Ол гынан баран, кутуруга наһаа соһулла сылдьар буолбатах. Оттон сиэлэ уһун, сиргэ тиийэр, аһаатаҕына тиийэр. Көҕүлэ буоллаҕына сирэйин саба түһэ сылдьар. Олоччу. Сиэл быыһынан көрөр. Оҕо сылдьан көрөн бөҕө. Куттана-куттана. Харахпыт киниттэн арахпат буоллаҕа.

КЫЙЫТЫЫР УДАҔАН

Манна өкөр тиити миинэн барар удаҕан баара үһү. Балтараа сүүсчэкэ сыл анараа өттүгэр баар эмээххин. Ол илэ киһи эбит. Олоччу даҕаны. Аатын куттанан ааттаабаппын. Ол гынан баран, ааттыым: Кыйытыыр удаҕан диэн.

Маачаха эһэм кэпсиир этэ. Кыйытыыр удаҕан ойууттары кытта күрсэ барарыгар, талаҕы эриэннээн кымньыы гынан, өкөр тиити мииньэн, дьэ, айанныыр. Барарыгар икки киһини бэлэмниир. Бөҕөс дьону уонна уус балтатын бэлэмнэтэр. Ол дьон балталаах буолуохтаахтар. Ити чуурка курдук баҕайы баар дии. Баран-баран, үс хонон, сэттэ хонон, тоҕус хонон кэлэр. Ол кэллэҕинэ, балтаһыттар, дьэ, үлэлээн бараллар. Иккиэн тэҥҥэ үлэлииллэр, биллиргэтэллэр. Биирдэрэ хара быарга охсор, биирдэрэ көхсүн хараҕар охсор. Дьэ, оччоҕо эмээххиннэрэ өҕүйэн, хотуолаан барар. Дьэ, онно таххар удаҕан дьахтар төбөтүн уҥуоҕа, ойуун төбөтүн уҥуоҕа. Онон бүтэр. Оҕонньоро таххан, уҥуох тутар. Тыаҕа. Сороҕун таах бырахтарар. Куобах уоһугар. Сороҕун: «Оҥхотон баран, көмөн кэбис. Төрүт-уус киһи этэ», – диир. Итинэн интикэтэ бүтэр.

Ити быраан турар буолбат дуо? Ат Хайата диэн. Ити үрдүгэр ахсынньы биэһигэр, тохсунньу биэһигэр таххан, үс хонон төрөөн киирэр. Торбос чурумчу сыалыйалаах. Оҕото балык эҥин, ол-бу буолар үһү. Сордоҥ балык.

Оҕонньоро биирдэ эмээххинин кырбаары гыммыт. «Сүптүр, төрүүгүн-төрүүгүн да, туох гынаҕын? Оҕоҕун аҕал», – диэбит. «Чэ, оччоҕо сассын таххаар. Ат Хайатыгар таххыахпыт», – диэбит.

Иккиэн таххыбыттар. Оҕонньор охтубут мас өкөйөн, эндэйэн турарыгар, тойомсуйан, олорунан кэбиспит. Дьэ, эмээххин баран кэлбит уонна оҕонньоругар: «Оҕоҥ бу баар. Чэ, илдьэ киир», – диэбит. Ньилбэгэр туора быраҕан биэрбит биир сордоҥу. Оҕонньор ыксаабыт, куттаммыт: «Бу баҕайыны киэр гын», – диэбит. Онтон ыла оҕо көрдөөбөт буолаахтаабыт. Онон бүппүт, чэ.

Харитина Семеновна Яковлева-Көрөөхтөөбүт. Мэҥэ улууһа, Үөһээ Моорук нэһилиэгэ (билигин Амма улууһа, Сатаҕай нэһилиэгэ). 1989 с. кэпсэппитим, «62-бин туоларым ити курдук хаалла. Алтынньыга, 16-гар туолабын», – диэбитэ.

АРҔАА ӨТТҮНЭН ААННААБЫТТАРА

Биһиэннэрэ, Баачымалар, дьиэни даҕаны, хотону даҕаны уонна олбуору, тиэргэни хаһан да арҕаа өттүнэн ааннаабаттар. Аньыы. Тоҕо диэтэххэ, ойууттар, удаҕаттар сылдьар сырыыларын, суолларын ааныгар ыччатыҥ кэскилин, кинилэр дьылҕаларын сэмсэ ууран биэриэ суохтааххын, бүтэй бэлэх биэриэ суохтааххын. «Арҕаа өттүнэн ааннаах дьон эстэр дьылҕалаахтар», – дииллэр. Куһаҕан тыыннар сылдьар ыырдара. Бэл диэтэр арҕаа өттүнэн түннүктээбэт этилэр. Куһаҕан тыын, ыччат дьылҕатын курдары көрөн, быһа этэр диэн.

Гаврил Константинович Шадрин (1933). Булуҥ улууһа, Хара

Уулаах. 1982 с. суруйбутум.

ТИКСИИ

Тиксии диэн ити мин аҕам уонна эһэлэрим кэпсээннэринэн истэр этим. Бу Тиксии диэн сиргэ балыгы элбэхтик өлөрөр этибит. Көһөн киирэн. Тууччах, муксуун балыгы атырдьах ыйын ортотун диэки. Тиксэр кэмигэр. Балык бултуу киирэллэр тыаттан. Таастан эбэтэр. Ити балыктар күн бүгүнүгэр диэри ити бириэмэҕэ биэрэккэ тиксэр кэмнэрэ. Ол иһин тиксиилии киирэллэр. Биһиэхэ манна ити балыктар эмиэ атырдьах ыйын ортотугар сысталлар. Ону биһиги эмиэ тиксиилиибит. Эбэтэр балыктыыбыт, бултуубут.

Лэгэнтэй Борокуоппайабыс Күөрээкин-Сэкэннэй (1918). Булуҥ улууһа, Түмэти. Хаҥалас ууһа. 2002 с. суруйбутум.

АЛАМПА МАЙААГА

Соппуруонап Остоолбото. Биһиги Алампа Майааҕа диэн ааттааччыбыт. Сорохтор Соппуруонап Майааҕа дииллэр. Оҕолор, кыралар. Билигин. Быһаҕынан быһан суруйталаабыттар. Муохтар үүнүтэлээбиттэр. Хаартыскаҕа да сатаан түһүө суох. Бастакы туруоралларыгар ЯЦИК чилиэнэ Слепцов Н. В. диэн баар эбит. Аата саамай үөһэ баар этэ. Соппуруонап гиэнэ баар этэ. Ол майаакка Өксөкүлээх Өлөксөй аата баар этэ диибин. Новгородов алпабиитынан суруллубут.

Туруорбут дьон олохтоохтор. Мэҥэ Хаҥаластан, Уус Алдантан кэлэн олохсуйбут дьон. Охулуокап Сомсоон, Поппуоп Мэхээлэ, Перевалов Лэгэнтэй, Ыскырбыыкын Сэмэн. Сэниэлээх, кэпсэтэр, барар-кэлэр дьон. Кэлин мээнэ суруйар буолбуттар. Онно кыттыбатах дьону. Өссө Сахаарап Лэпсэй Кууһумуус. ЯЦИК чилиэнэ, үөрэҕэ суох оҕонньор. Кэнники эһэтэ Тордуйа аатынан, араспаанньатын уларытан, Тордуин диэнинэн өлбүтэ. Поппуоп Мэхээлэни Миһирийээн диэччилэр. Суон уонна иһиттэн саҥата ньиргийэн тахсар саҥалаах. Гражданскай сэрии саҕана бу диэки бандьыыттаабыт, өссө хамандьыыр буола сылдьыбыт. Итиэннэ өссө туруорууга Таспайар диэн баар этэ. Уус оҕонньор. Суоруутун эҥин ол оҕонньор суоран туруорбута буолуо. Уонна убайдыы-бырааттыы Татаарынаптар диэннэр бааллар. Өрүс уҥуоргу өттө да буоллар, тахсыбыттара буолуо. Оннук сурахха. Онтон маппатах буолуохтаахтар. Уйбаан уонна Бүөтүр. Туруорсубут буолуохтаахтар. Ааттара суох быһыылаах этэ.

СААМАЙДАР

Саамайдары киһини сиир дьоннор үһү диэччилэр. Олорго мин ийэм улахан убайын быраата, аата Бэрт Маалыҥкай, тиийэ сылдьыбыт диэн баар. Бэйэтэ ааттаах булчут, ааттаах ытааччы үһү. Уон кыылы көрдөҕүнэ, тоҕуһу өлөрөн баран тохтуур эбит. Биирин өлөрбөт үһү. Биирин хайаан да хаалларар үһү.

Бултуу сылдьан, уччуйан баран хаалбыт. Дьонун суолун суоллаан барбыт. Ол баран, атын дьоҥҥо тиийбит. Саамайдарга диэн буолуо дэнэр. Ураһаҕа. Аһатан, күндүлээн. Дьиэлэрин түгэҕинэн кииртэлээбиттэр. Кэлин. Быһахтарын эҥин сытыыланаллар эбит. Таһырдьа сылдьан, бэйэлэрин тылларынан кэпсэтэллэр үһү. Туспа. Онтон дьаарханан, хайдах эрэ куотардыы сананан, олорор сиринэн ураһа түгэҕэ аһыллыбытынан тахсан, табатыгар тиийбит. Оҕунан ытыалаабыттар да, таппатахтар. Сүүрэринэн үчүгэй. Ол иһин Бэрт Маалыҥкай диэн аатырбыт. Уучаҕын миинэн баран, ытыалаан, хас да киһини өлөрбүт уонна куоппут. «Сирэйдэригэр ойуулаах этэ», – диэбит. Тигиилээх.

Варвара Федотова. Бүлүүтээҕи педучилищеҕа II кууруска үөрэнэ сылдьан суруйбут. 1973 с. үһүйээннэри киниэхэ аҕата Максим Степанович Федотов кэпсээбит.

БӨӨЧӨРӨ

Былыр Бөөчөрө диэн тоҥус хоһууна баара үһү. Бу хоһууну 40 дьиэ тоҥус батыһа сылдьара үһү. Бу дьон хоһуун бултаабыт булдун хомуйарга, сииргэ сылдьаллар үһү. Хоһуун улахан баайа суох эбит. Ол сылдьан, кини үйэтин иһигэр 99 эһэни өлөрбүт. Эһэҕэ сааламмата үһү, аҥардас батыйанан уонна баалка маһынан бултуур эбит. Биир күн сайын алыыга тиийбитэ, үс кыыл аһыы турара үһү. Бу үс кыылы үһүөннэрин өлөрбүт. Онтон биир кыыл элэмэс эбит. Ытан баран турдаҕына, алыы диэки тыас тыаһаабыт. Туох ааттаах тыаһай диэн хайыһан көрбүтэ, үйэтигэр көрбөтөх улахан, эмиэ да сиэллээх, кутуруктаах курдук эһэ сүүрэн иһэрэ үһү. Урут хаһан да уолуйбатах, соһуйбатах бэйэтэ, уолуйан, улахан тэҥкэ баарыгар сүүрэн тиийэн ыстаммыт. Эһэ кэлэн үөһэ ойуолаан баран, кырбаталаан көрбүт да, үс ойуунан хоһууну куоттарбыт. Эһэ сүрдээх улаханнык үс төгүл часкыйбыт. Хоһуун ол олорон ытыалаабыт. Ол аайы эһэтэ часкыйа-часкыйа өрө ыстаҥалаабыт. Хоһуун бүтэһик буулдьата хаалыар диэри ытыалаабыт. Хойут, элбэх ытыалааһын кэнниттэн, эһэ, ыстаҥалыыра уурайан, олорон эрэ часкыйбыт. Сайыҥҥы уһун күн киирэн эрдэҕинэ эһэтэ үс төгүл киһилии: «Бөөчөрөө», – диэбит уонна өлөн хаалбыт. Хоһуун, түһэ эккирээн, дьиэтигэр ыстаммыт. Дьонугар оннук моһуокка ыллардым диэн кэпсээбэтэх уонна кыылларын да, эһэтин да этин хомуйтарбатаҕа үһү. Оччо саллыбыт. Ол кэнниттэн үс сыл сылдьыбыттар. Биир түүн Бөөчөрө баттаппыт, дьоно нэһиилэ уһугуннарбыттар. «Хайа, атаас, тугу түһээн баттаттын?» – диэн кырдьаҕастар ыйыппыттар.

«Дьэ, хара тыам тэҥситтэттэ ¹. Үс сыллаахха биир улахан эһэни үс кыылы кытта өлөртүм. Ону хара тыа иччитэ үөҥҥэ-көйүүргэ сиэттиҥ, үс хонон баран маннык ааттаах алыыга көрсүһүөхпүт диэтэ», – диэн кэпсээбит.

Онон үс хонугу быһа дьонун кытта быраһаайдаһан, астарын үтүөтүн аһаабыт. Үс хонон баран, дьонун илдьэ, барбыттар. Онно аатырбыт киэҥ алыы кытыытыгар тиийбиттэр. Ол тиийэн уҥуор көрбүтэ: эмиэ туос ала, үс сыллааҕытааҕар улахан эһэ, элбэх баҕайы эһэни батыһыннаран иһэрэ үһү. Ону көрөн баран, хоһуун эппит: «Дьэ, сэгэрдэрим. Мин айыыбын айыыланымаҥ. Эһиги манна хаалыҥ», – диэн баран, утары ыстаммыт. «Мин дьоммун хааллардым, эн эмиэ хааллар!» – диэн хоһуун кыламмыт. Онуоха анараа хаарахан, икки өттүнэн көрөн, хаһыыртаабыт. Ону эһэлэр, алыы кытыытыгар тахсан, сытыталаан кэбиспиттэр.

Алыы ортотугар хоһуун эһэлиин көрсүбүт. Хоһуун биирдэ ыппыт уонна тайыыга түһэрбит. Турар күнү быһа охсуһан, күн киириитэ эһэ хоһууну баттаабыт. Онуоха үс эр бэрдэ киирээри гыммыттарын, кырдьаҕастар киллэрбэтэхтэр. Онтон атахха биллэрбиттэр. Үс хонон баран кэлбиттэрэ, баһын уҥуоҕа эрэ баара үһү.

МАСТААХ ЭБЭ

Биһиги чугаһынааҕы күөллэрбититтэн саамай улаханнара – Мастаах Эбэ. Бу күөл 9 арыылаах, уонтан тахса от арыылаах. Ким да билбэт бу күөл төһө сыллааҕыта үөскээбитин. Саха сэһэнинэн, былыргы үһүйээн быһыытынан, саха, тоҥус икки бэйэ-бэйэлэрин билсибэттэрин саҕана Дьалкылдьа диэн ааттааҕа үһү. Ол бириэмэҕэ бу Эбэҕэ Түөрэчээн диэн саха хоһууна олорбута үһү. Кини омуктары кытта сэриилэспит, хаста да кырпыт. Омуктар киниттэн күрээри бу күөлү эргийэ сатаабыттар. Ол саҕана бу күөл наһаа хойуу мастааҕа үһү. Эргийэ сатаан баран, кыайан эргийбэккэ, Мастаах диэн ааттаабыттар. Бу Эбэ туһунан наһаа элбэх үһүйээннэри кэпсииллэр. Ити күөл иккитэ уолба буола сылдьыбыт. Ол бэлиэтэ диэн үөһүгэр сэргэлэр уонна дьиэ баҕаналара тураллар.

ТҮӨРЭЧЭЭН

Бу хоһуун Мастаах күөлгэ ийэтэ эмээхсини кытта олорбута үһү. Мастаах күөл арҕаа өттүгэр Сохообут диэн ортотугар мас арыылаах күөл баара үһү. Бу күөлгэ сахалар мустан, байан-тайан олорбуттар. Сохообут уонна Ходуһа диэн күөллэр икки ардыларыгар ааттаах улахан хонуу баар. Манна сахалар, окко киириэхтэрин иннинэ, ас-үөл тэринэн, аһыыллара-сииллэрэ үһү. Кылыстар ² сырсан бэртэрин билсэллэр, бөҕөстөр тустан күүстэрин билсэллэрэ үһү. Ол бириэмэҕэ биирдэ хантан да кэлбиттэрэ биллибэт эдэрдээх кырдьаҕас тоҥустар баар буола түспүттэр. Ол оонньууга Түөрэчээн суоҕа үһү. Тоҥустары ыҥыран аһата-сиэтэ, оонньото сатаабыттар. Онуоха эдэрэ аһы аһаспыт, оонньууга кыттыбыт да, охтоох саатын сүгэ сылдьыбыт. Кырдьаҕаһа аанньа да аһаабатах, аанньа да кэпсэппэтэх. Ураһа таһыгар, оҕун тардан баран, олороро үһү. Ол иһин сахалар, сэриилэһээри кэлбит диэннэр, түҥнэри ытан түһэрбиттэр. Оҕонньор өлөр саҥатын истэн, эдэр киһитэ: «Төбөтүн тииккэ ыйаарыҥ!» – диэн баран, элэс гынан хаалбыт. Ону сахалар сырса да сорумматахтар. Нөҥүө сайыныгар ол бириэмэҕэ эмиэ мустан аһаан-сиэн, оонньоон-көрүлээн эрдэхтэринэ, туох да хара баһаан омук кэлэн, эмискэ саба түһэн, кырган кэбиспиттэр. Бу сахалартан саамай бэртэрэ Мастаах Эбэ диэки Түөрэчээҥҥэ куоппут. Тоҥустар өйдөөн көрбөккө хаалбыттар. Ол киһи Түөрэчээҥҥэ кэлбит. Хоһуун ийэтиниин собо сии олорбуттар. Онно көтөн түспүт. Уруккуттан билэр киһитэ буолуо: «Хайа, доҕоор, туохтан куттанан, хааныҥ-сииниҥ алдьанна?» – диэбит Түөрэчээн. «Дьэ, атаһыам, омуктар кэлэннэр, туох баарбытын бары кыртылар. Ону, дьэ, бараҥҥын, иэһи иэс курдук иэстэс», – диэбит. Онуоха: «Оо, атаһым омук хаанын көрдөрөөрү кэлбит», – диэт, куйаҕын үөһэ түспүт. «Чэ, ийэкээ, аһыҥ үтүөтүн астаа, таҥаһыҥ үтүөтүн таҥын», – диэбит уонна таһырдьа ыстанан тахсан, араҥас охсубут. Киирэн астарын аһаабыттар. Эмээхсин тахсан, дьиэтин үстэ төгүрүйбүт. Ол төгүрүйбүтүн кэннэ, уола, көтөҕөн ылан, араҥаһын үөһэ олордон кэбиспит. Кэннинэн сүүрэн баран, суордуу хаһыыра-хаһыыра, үс төгүл сөһүргэстии түһүтэлээбит. Үһүс түһүүтүгэр ийэтин көхсүн харатынан дьөлө ытан таһаарбыт. Онуоха эмээхсин: «Оҕом илиитэ үчүгэйиин!» – диэн баран, өлөн түспүт. Ийэтин хааныттан үс төгүл омурпут: «Хаан хаптаҕым, өһөх уоптаҕым, соргу көтөхтөҕүм: – диэн баран, табаарыһын: «Чэ!» – диэт, Сохообут диэки ыстаммыт. Кинини ким ситиэй, ол иһин күүтэ-күүтэ аа-дьуо барбыт. Түөрэчээн тоҕус былас чиэрчимэ маамыктаны ³ көхсүгэр баанан баран сүүрдэҕинэ, ууга да, хонууга да маамыкта сиргэ тиийбэтэ үһү. Сохообукка тиийбиттэр. Ол омуктар олорор сирдэриттэн үс биэрэстэ усталаах ходуһа баар. Ол ходуһа бүтүүтүгэр улуу тумуһах баара үһү. Бу манна кэлэн, хоһуун доҕоругар эппит: «Мин анныкы буоларбын көрдөххүнэ, бэйэҥ бэйэҕин билинээр. Онтон мин үөһэ буоларбын көрдөргүн эрэ, бэрт түргэнник миэхэ кэлээр».

Ол гынан баран, хаһыыра-хаһыыра ходуһа устун омуктарга ыстаммыт. Ону сэттэтэ ытан кэбиспит. Орпуттары барытын, ураһаҕа тиийэн, кырган кэбиспит. Доҕоро ону көрөн сүүрэн истэҕинэ, хааннаах батыйатын таҥнары тайанан баран, утары көрсүбүт: «Дьэ, атаһыам, өрөгөйбүт үрдээтэ, соргубут көтөҕүлүннэ. Сүбэбитин тыырсыах. Тоҥустан биир дьахтардарын, сахалартан биирдэрин ордордум. Дьэ, миэхэ хайатын аныыгын? Мин санаабын сөпкө эттэххинэ, үйэлээх сааспытыгар доҕордуу буолуохпут, оттон сыыһа эттэххинэ, бу батыйанан дьөлө түһүөм!»

Онуоха доҕоро, толкуйдуу барбакка, эппит: «Эйиэхэ, сылдьарыҥ дабааннааҕынан, тоҥус буоллаҕына хайдах буолуой?»

«Ыы, доҕорум барахсан! Дэлэ да киһи омуктартан куотуо дуо?» – диэт, доҕорун кууһа түспүт.

Онтон Түөрэчээн Ньиндэ бэтэрээ өттүнэн сылдьыбыт, дэлби байбыт, хаста да киирэн тоҥустары кыргыбыт. Үһүс кыргыытыгар, утуйа сыттаҕына, тоҥустар, соһутан, кыһын өлөрбүттэрэ үһү диэн кэпсииллэр кырдьаҕастар.

Ньиндэ бэтэрээ өттүгэр Түөрэчээн Күөллэрэ диэн хас да күөл баар үһү. Сохообукка ол Түөрэчээн өлтүн кэннэ биирдэ Бургумай диэн хоһуун кыргыһа сылдьыбыт уонна кыайбыта үһү. Ол кэнниттэн тоҥустар: «Иккитэ соҥообут күөлбүт, онон Сохообут диэн буоллун», – диэбиттэр.

БУОРДААХ СУТ

Былыр Хаҕыҥҥа дуу, Кыргыдайга дуу Сөдүөт диэн кинээс олорбут. Былыргы отчуттар саары саҕанааҕы отторун ⁴ атырдьах ыйын 30-с күннэрин диэки кээһэллэр үһү. Ол дьыл от кээһэ сырыттахтарына, киһи сототунан кэһэр хаара түспүт. Онон кыһыҥҥы буолан хаалбыта үһү. Сөдүөт кинээс кээспит ото төһөтө сүөһүгэ сөп буоларын кэмнээн баран, орпут сүөһүтүн барытын өлөрбүт. Сылгытын даҕаны, ынаҕын даҕаны. Хаһыыга төһө эмэ сылгыны үүрэн кээспитэ үһү. Онтон соҕотох тыһы тый эрэ ордон хаалбыт. Бары өлбүттэр. Нэһилиэнньэҕэ эмиэ эппитэ үһү: «Төһө оттооххут да, оччо сүөһүнү ордоруҥ. Орпуттары өлөрүҥ», – диэн.

Ол дьыл суолга көрсүбүт киһи, былтарыйарыгар, хаары күрдьэн ааһаллара үһү. Ньукуола уон хонуга ааһыар диэри сыппыта үһү ол хаар. Онон үгүс ыал сүөһүлэриттэн илии соттубуттар.

Ол сылы сахалар Буордаах Сут диэн ааттаабыттар. Хаар үрдэ хайдах эрэ буору ыспыт курдук хараара сыппыт. «Ньукуола таҥарабыт сыарҕаттан ааста», – диэн ытаһаллара үһү сүөһүлэриттэн быстыбыт дьон. Ол нөҥүө дьылыгар алыс үчүгэй дьыл буолбута үһү. Оннук дьыл буола илик диэн кэпсииллэр кырдьаҕастар.

Кэпсээнньит тылы быһаарыыта:

¹ Тэҥситтэттэ – илдьиттэттэ.

² Кылыстар – сытыы, сүүрүк, бары өттүнэн эрдээх дьон.

³ Чиэрчимэ маамыкта – тоҥустар таба тутар быалара. Сарыынан эбэтэр иҥииринэн түөрт гына тэлиилээн эбэтэр хайытан, өрөн оҥорбут быалара.

Э. К. Пекарскай диалектологическай тылдьытыгар тылы икки суолталаан быһаарбыттар: Маамыкта – 1. Тирииттэн хатыллыбыт синньигэс быа-туһах. Долганнар, Дьэһиэй сахаларын тыллара. 2. (Аркан), эдьигээннэр тыллара.

Тэҥнээн көрүҥ эбэҥкилэр һэркэ диэн тылларын – «связать, завязать» (Сравнительный словарь тунгусо-маньчжурских языков: материалы к этимологическому словарю. Т. 2. – Л.: 1977. С. 369). -ма – эбэҥки тылыгар даҕааһыннары үөскэтэр сыһыарыы (Эвенкийско-русский словарь. – М.: 1958. С. 769).

⁴ Саары саҕанааҕы от – былыр Бөтүрүөп таҥара кэмигэр оттоммут оту ааттыыллар. Бу таҥара от ыйын 12 күнүгэр кэлэр. Окко киирэр кэм. Саары диэн от үлэтин саҕаланар бастакы нэдиэлэтэ.

Руслан Федоров. 1968 с. Бүлүүтээҕи педучилищеҕа IV кууруска үөрэнэ сылдьан суруйбут курсовой үлэтиттэн.

МАСТААХ ДЬАЛКЫЛДЬЫМА

Бүлүү оройуонугар үс нэһилиэги холбуур аатырар-сураҕырар Мастаах күөл баар. Олохтоохтор ол күөлү ытыгылаан Эбэ диэн ааттыыллар. Өссө атын умнуллан эрэр дьиҥнээх аата Дьалкылдьыма диэн. Олохтоох кырдьаҕастар кэпсииллэринэн, былыр, кыргыс үйэтин саҕана, кыргыстар манна кэлтэригэр, олохтоохтор, күөл арыыларыгар киирэннэр, кыргыстары арыыларга киллэрбэккэ ытыаласпыттар. Кыргыстар, күөлү төгүрүйэ сатаан баран, хайа да өттүнэн кыайан арыыларга киирбэккэ: «Киһи хайа да өттүнэн кыайан киирбэт Киэҥ Дьалкылдьыма күөл буоллун», – диэбиттэр.

Итинтэн ыла Киэҥ Дьалкылдьыма диэн ааттаммыт. Бу күөл мас арыылара 12-лэр. Бу күөл туһунан интэриэһинэй үһүйээн баар.

Манна Уоһук Софронеев диэн нуучча көскө кэлэн, Мастаах күөл кытыытыгар, Кэҥэрэччи диэн сиргэ, мантан кэргэн ылан олорбут. Кинилэр икки ынахтаахтара үһү. Ол ынахтара саас Мастаах күөлгэ, дьындаҕа түһэн, өлөн хаалбыттар. Софронеев ынахтарын сүлэ сылдьан эппит: «Дьэ, Эбэ хотун, миигин оҥордуҥ. Эйигин да оҥоруоҕум», – диэн.

Ол саас Эбэ хобуордаан турдаҕына, сарсыарда, күн саҥа тахсыыта, кур сылгы баһын уҥуоҕун кыбынан күөлгэ киирбит. Киэһэ, күн кытара киириитэ, дьиэтигэр төннүбүт. Ким да: «Ханна сырыттыҥ?» – диэн ыйыталаспатах. Ити итинник ааспыт. Ол сайын күөл уута бэрт барбах түспүт.

Кыһыныгар Ньурбаттан биир киһи, атынан кэлэн, балыктаабыт. Бу киһи дьадаҥы ыалга хонон бултуур эбит. Кини биир сарсыарда туран түүлүн туһунан кэпсиир: «Уон ордуга икки арыылаах Эбэ күөл уута Аллараа Дойдуга таммалыыр тыаһа дыыгыныырын иһиттим». Дьиэлээхтэргэ: «Тойоннооҥ», – диэбитин, «Түүллээх киһи бэйэҥ тойонноо», – диэбиттэр. Түһээбит түүлүн кыайан быһаарбакка, саас дойдутугар төннүбүт.

Мастаах күөл, аҕыйах уута сыл иһигэр уолан, алаас, ходуһа сир буолбут. Арай онно-манна кыра уулар ордон хаалбыттар. Күөл алаас буолбутугар олохтоох дьон сүөһүнэн улаханнык байбыттар. Ол курдук Маппый диэн киһи 700 сүөһүнү ииппит. Олохтоохтор иһэр ууларын таһынааҕы күөллэртэн оҕуһунан баһан аҕалаллара үһү.

Уоһук Софронеев бу күөлү: «Иккитэ алаас буолуо», – диэбит.

Былыр алаас буола сылдьыбыта ити. Билигин эмиэ бу күөл алаас күөл буолан эрэр. Кини үс арыыта, Оҥхойкоон, Бордуолаах уонна Мас Арыы, билигин тыаҕа тураллар. Оттон от арыылара аата-ахсаана биллибэт элбэхтэр. Бу күөл устата биир көстөн ордук. Оттон туората көһү арыый кыайбат. Эргимтэтэ сэттэ көс кэриҥэ.

Мастаах диэн тоҕо ааттаммытын кырдьаҕастар мас арыыта элбэҕин иһин ааттаммыта буолуо дииллэр.

Николай Томскай. 1964–1965 сс. Бүлүүтээҕи педучилищеҕа II кууруска үөрэнэ сылдьан суруйбут курсовой үлэтиттэн.

КЫЫЧЫКЫЫН ¹

Кыычыкыын диэн күөл дэриэбинэ биир уһугар сытар.

Саха сиригэр «Кыычыкыын оҕуһун баһа буоллаҕа» диэн өс хоһоонун дьонтон үгүстүк истиэххэ сөп. Бу өс хоһоонун ис хоһооно – ас уһуннук буһуутун холооһун. Кырдьык, бу күөлгэ Кыычыкыын диэн баай киһи олорбут үһү. Ол иһин кини олорбут күөлэ Кыычыкыын диэн ааттаммыт. Кыычыкыыны бэйэтин нуучча хааннаах киһи диэн кэпсииллэр. Кини, бу дойдуга олохсуйан баран, Бэчиэттэр төрүттэриттэн баай кыыһын кэргэн ылар. Бэчиэт төрүттэрэ бэрт уһуннук баһылаан-көһүлээн олорбуттар эбит. Бэчиэт дьиҥнээх аата – Егоров Сэмэн. Ол да иһин норуот номоҕуттан Бэчиэт наследствотын туһунан иһиллэр.

Кыычыкыын олус байбыт, наһаа элбэх сүөһүлэммит. Былыр биллэр баай дьон тугунан эмит аатырыахтарын баҕараллар эбит. Кыычыкыын үүт көлүйэ оҥосторго быһаарыммыт. Кини ол оҥкучаҕын наһаа дириҥ гыннарарга санаммыт. Оҥкучаҕы хаһарга нэһилиэк дьоно бүтүннүү сордоноллор. Оччолорго ханнык үчүгэй сэп-сэбиргэл кэлиэй? Буорун иһиккэ кута-кута быанан таһаараллар үһү. Кыычыкыын үлэлэтэр дьонун оҕус баһынан аһатар эбит. Кини бу аһын уһуннук буһарар идэлээҕэ үһү. Тоҕо? Көлүйэ хаһар дьон, оҕус баһа буһарын кэтэһэн, уһуннук үлэлиэхтээхтэр уонна уһуннук буһан сымнаабыт эти кинилэр түргэнник сии охсон, үлэлэригэр туруохтара үһү. Кыычыкыын абааһыны-таҥараны итэҕэйэр киһи диэн ааттыыллар. Үлэһиттэр, эстиилэрэ-быстыылара буолан, кинини куттуурга быһаарыналлар. Ол курдук кинилэр ардах түспүтүн кэннэ тыыннаах балыктары ыыппыттар. Кыычыкыын куттаммыт уонна, Аллараа дойду оҕонньоро балыгы мээнэҕэ ыыппатаҕа буолуо диэн санаабыт да, оҥкучаҕын көмнөрөн кэбиспит. Бу үһүйээни атыннык эмиэ кэпсииллэр. Сорохтор таас ылаары хастарбыт дэһэллэр. Сорохтор сир анныттан балык тахсар диэн хастарбыт дииллэр. Ол гынан баран, хастарыытын чахчы хастарбыт. Билигин ол оҥкучах онно хотоол сир буолан турар. Киниэхэ тииттэр үүнэн тураллар. Оҥкучах онно Кыычыкыын күөл илин өттүгэр баар.

Тылы быһаарыы:

 ¹ Кыычыкыын күөл – Бүлүүтээҕи Чочу нэһилиэгин сирэ. Нэһилиэк киинэ Сыдыбыл дэриэбинэтин уһугар сытар.

Трофим Петрович Гоголев (1903–1990). Бүлүү улууһа, Орто Бүлүү. Үһүйээни урут суруйбутун 1989 с. кыыһа, наука кандидата М. Т. Гоголева бэчээттээн биэрбитэ.

АМПАРА БЫСТЫБЫТА

Икки Чохороон икки ардыгар Дэлгэртэн хоту Ампара Быстыбыта диэн сир баар. Ол аата манныктан буолбут.

Дардаҕар Боотурап Тоҥус сиригэр муҥхаҕа, кырдьан баран, сылдьыбыт.

«Аатырар хааннаах батастаах, өргөс үҥүүлээх Дардаҕар Боотураптара бу дуо?» – дии-дии биир киһи итиннэ түҥнэритэ көтөр, манна охторор.

«Оо, абаккам, бу күммэр түбэһэҥҥин, көҥүл көттөҕүҥ оттон. Саатар, оҕобор Мэлтэгэр Боотурапка түбэспэт буоллаҕыҥ!»

«Бай! Оннук оҕолоох буоллаххына, дьэ, уолгар этээр. Аны күһүн сэтинньи ый кыһыл туолар киэһэтигэр тиийиэҕим», – диир да, туруору анньан кээһэн баран, хаарын тэбээн биэрэр.

Дардаҕар, умнан кээһэн, ону уолугар эппэтэх. Күһүн Мэлтэгэр туһаҕыттан, айатыттан куобах бөҕөнү сүгэн, бэркэ саллан-сылайан кэлбитэ, куйах хатыытын курдук харахтаах, сарын, курбуһах иччитэ киһи көтөн түһэр. Хантан сылдьар, ким диэн киһигиний диэн кэпсэтиһии буолар.

«Дьэ, мин суол курдук сурахтаах, аат курдук ааттаах киһибин. Ампара Хоһуун диэммин. Мин быһаас аҕаҕынан илдьиттээбитим. Оҕунан ытыалаһарга, илиинэн охсуһарга».

«Аҕыйах охтооҕум сайылыкпар хаалбыта».

«Оччоҕо илиинэн охсуһуох».

«Үйэбэр охсуспатах баҕайым».

Онуоха киһитэ тахсан, кэҕэлии-кэҕэлии, куккууктуу-куккууктуу, тойон өһүө баһын тоҥсуйан хонор. Мэлтэгэр саныыр: «Бу икки атахтаахха айыыга киирбэккэ төннүөм диэбитим. Дьэ, бу киһи айыыга киллэрэр буолла быһыылаах».

Сарсыарда халлаан сырдыыта анараа баҕайы, кини тахсыбытыгар, үрдүгэр түһэр. Охсор үһү да, хотуппат. Соччо өлөрөр-хаалларар курдук туттубат. Мэлтэгэр буоллаҕына таба охсубат. Аһарыгаһа олус. Хонноҕун аннынан ити ааһар, бу ааһар. Ону киирэр аан таһыгар баҕанаҕа өйөнөн турар быраата Сыспа Сыһыах көрөн туран: «Ыа, курданыаххынан нии, курданыаххынан», – диэн киҥинэйэр. Ону өйдүөн көрбүтэ, оҕус кутуругун курдук суһуоҕа субуруйан ааһар эбит. Онтукатыттан харбаан ылаат, икки төгүл көхсүгэ охсор. Киһитэ: «Тохтоо, сөп буоллум, көрдөөбүт көмүспүн ыллым! – диир. – Дьэ, үтүө киһи буоллаҕыҥ, дьылҕалаа эрэ, төһө баран охтуомуй?»

«Мин курдук киһи охсубутун кэннэ этэҕин ээ. Ортону аннынан киһи буоллаҕым дии. Үс көһү толоруоҕуҥ», – диир Мэлтэгэр Боотурап.

«Үс хонон баран суоллаар. Хоонньубар 12 кырсаны уктан турабын. Ону ылан баран, араҥаста тутан кээһээр», – диэбит Ампара Хоһуун.

Ол баран, Дэлгэр хоту өттүгэр тиийэн өлбүт.

Нина Степанова. 1960-с сс. Бүлүүтээҕи педучилищеҕа II кууруска үөрэнэ сылдьан суруйбут курсовой үлэтиттэн.

КЫРГЫДАЙ

Мин олорор сирим кыракый дэриэбинэ. Кини аата Кыргыдай диэн. Былыр манна тоҥустар олорбуттар. Онно сахалар кэлбиттэр. Кыргыһыы буолбут. Ол саҕана туттар сэптэрэ ох саа эбит. Бу кыргыһыыга тоҥустар хотторбуттар. Ол иһин бу кырыыстаах сири Кыргыдай диэн ааттыаҕыҥ дэспиттэр. Онтон ылата Кыргыдай дэнэр.

Биһиги дэриэбинэбит таһыгар Эргичийэр диэн сир баар. Ол сир туһунан маннык кэпсииллэр. Ити кыргыһыы саҕана биир киһи элбэх тоҥус тоһууругар түбэспит. Ол дьон, кинини төгүрүктээн баран, ох саанан ытыалаабыттар. Ону туран, кини эргичийэ, тула холоруктуу сылдьан, охторун барытын тарбаҕын ыырааҕын быыһыгар кыбытан испит. Бэйэтэ элбэх киһини өлөрбүт. Онтон, биир оҕо хаалбытын кэннэ, кинини сүрэххэ түһэрбиттэр. Кинини чиэстээн, ити сир Эргичийэр диэн ааттаммыт. Онон сахалар Кыргыдайы улахан эрэйинэн ылбыттар.

Дьахтар Күөлэ. Бу күөл туһунан маннык үһүйээн баар. Бу күөл таһыгар сэттэ дьахтар олорбут. Онно кыргыстар кэлэн, дэлби сэймэктээн, эттэрин-сииннэрин алдьаппыттар. Өлөрбүттэр. Ол иһин Дьахтар Күөлэ дэнэр.

Зоя Степанова. 1960-с сс. Бүлүүтээҕи педучилищеҕа II кууруска үөрэнэ сылдьан суруйбут курсовой үлэтиттэн.

КЫАДАҤДА

Бу сир тоҕо маннык ааттаммытын туһунан маннык сэһэн баар.

Былыр Луоҕа Боотур диэн киһи 40-ча киһилээх, сүөһүлээх-астаах Тыгынтан күрээн кэлэр. Кини Чыыбы хайатыттан чугас элбэх күөллэр баалларын көрөр. Онно биир күөлгэ хопто курдуктар сылдьаллар эбит. Ол тоҥустар туос тыынан балыктыыллар эбит. Бу тоҥустар күөл уҥуоргу өттүгэр олороллор эбит. Луоҕа Боотур манна барарга сананар уонна дьонноругар этэр: «Сааҕыт кирсин холкутатыҥ уонна аһаттахтарына, хамыйаҕынан аһаайаҕыт, тарбаххытынан аһаарыҥ».

Тоҥустарга кэлэллэр. Тоҥустар кинилэргэ барчаҕа балык хоргунун кутан аҕалан биэрэллэр уонна хамыйах уураллар. Ыалдьыттар хамыйаҕынан аһаабакка, тарбахтарынан аһыыллар. Ону көрөн, тоҥустар дьиксинэллэрэ уурайар. Үчүгэй дьон кэлбиттэр дии саныыллар. Хоргун буолбут илиилээх киһи саа кирсин кыайан тардыбат. Онтон Луоҕа Боотур баһылыктарыттан ыйытар: «Бу диэки эн ыыргыттан ураты ханна үчүгэй сир баарый? Ыйан биэрбэккин ээ». Онуоха тоҥус баһылыга: «Мантан бачча күннүк айаннаах сиргэ, илин диэки үчүгэй сир баар (билиҥҥи Лүүчүн). Онно табанан аастахха, таба атаҕа күп-күөх буолар этэ. Күөлүгэр, биэрэктэн ураҕас усталаах сиргэ түөрт былас усталаах сап илими үттэххэ, хараҕын аайы собо тутара. Көлүйэтин диэки көрдөххө, кус тумсуттан уу үрдэ килэрийэн олорор буолара».

Луоҕа Боотур ол ыйыллыбыт сиргэ баран иһэн, ол күөлтэн чугас сиргэ хонор. Бу хоно сытан, кыыһыран, түөртээх уолун төбөтүн быһа тэбэр. Ол гынан баран, оҕотун аһыйан: «Бу сиргэ оҕо хаана тоҕунна. Хаан тохтубут сирэ. Онон Кыадаҥда буоллун», – диир. Онтон ыла бу сир Кыадаҥда диэн ааттаммыт.

Былыр хааны кыа дииллэрэ үһү.

АРЫЫЛААХ

Былыр, сүүсчэкэ сыл анараа өттүгэр, Арыылаах Муоһааны диэн ааттанара. Кини хара маһын саҕатыттан уулаах сүрдээх улахан күөл этэ. Ортотугар улахан арыылааҕа. Кыргыс үйэтин кэмигэр манна тоҥустар олорбуттара. Бу арыы сорох маһыттан кэлиҥҥэ диэри оноҕос төбөтүн булаллара.

Хампаҕа ыраахтааҕы суолун хомуйа Хаппытыан кинээс Поскачин диэн кырдьаҕас кулубалыын бу күөл таһынан ааһан иһэн, аттарын хаптарбыттар. Дүлүҥ үрдүгэр олорбохтообуттар. Поскачин кулуба Хаппытыантан ыйыппыт: «Эн бу Эбэни туох дии саныыгын?»

«Бу күөл хоту диэки улаханнык иҥнэри турар быһыылаах».

«Туохтан инньэ диигин?»

«Сирин-уотун быһыытын көрөбүн».

«Киһи туһаҕа таһаарыныан сөп этэ. Мин кырдьан хааллым».

Кэлин Хаппытыан: «Поскачин кулуба инньэ диэбитигэр төбөм хаппаҕа аһылларга дылы буолбута», – диэн кэпсиирэ.

Мантан ыла Хаппытыан күөлү хорор санааҕа киирэр. Кэлин, кулуба буолан баран, Өргүөт, Тоҕус, Тааһаҕар дьонун күһүн, от үлэтэ бүппүтүн кэннэ уонна саас мунньан хордорор. Манна хороллоругар туох да хамнаһа суох, хорбут киһи, бу сир алаас буоллаҕына, онтон сир ылыа диэн этиинэн үлэлииллэр.

Биир киһиэхэ икки саһаан сир тиксибит. Дириҥэ 4–5 м кэриҥнээх гына. Буора тохтубатын диэн икки өттүттэн сындырыыстаан иһэллэр эбит. Буору тэптиргэнэн, саар ыаҕаһынан таһаллар эбит. Манна дьон: «Хаппытыан иинин хаһабыт», – дии-дии үлэлииллэрэ. Бу курдук биир биэрэстэ кэриҥэ уһуннаах хорууну 2,5–3 сыл кэриҥэ үлэлээн бүтэрбиттэр.

Ыкса күһүн бары баайдар, хорууну хаһыыга үлэлээбит дьон хоруу аһыллыытыгар мустубуттар. Хорууну хаспыттар. Уу кыайан барбатах, дьоҕойон сыккыраабыт эрэ. Онно баар кырдьаҕастар этиилэринэн, туох да бэлиэтэ суох буор хара тиҥэһэ оҕуһу сүрэҕин, тыҥатын, быарын, икки бүөрүн бырахпыттар. Уонна алгысчыт ойууну аҕалан тыл этиттэрбиттэр. Ол кэнниттэн үс хонон баран, сүрдээх күүскэ этиҥ тыаһын курдук тыаһаан барбыт. Уута Тайыллар диэн күөлгэ түһэр. Сүрдээх элбэх балык чүөмпэлэргэ олорон хаалбытын күһүн куйуурдаан сииллэр. Үһүс сылыгар ходуһа буолар. Баайдар үчүгэйин бэйэлэригэр ылаллар. Хаппытыан кулуба билигин Пятилетка Үөһэ диэн ааттанар сири ылбыт. Атыттар биэстии дьэһээтинэнэн үллэстибиттэр. Маҥнайгы сылларыгар мантан от бөҕөнү ылаллара. Бу сир, уута барарын кытта, Муоһааны аата умнуллан барар, ортотугар арыылааҕын иһин Арыылаах диэн ааттыыллар. Манна күөл уута маҥнай Тайылларга түһэригэр Тайыллар Күөл тамаҕар олохтоох ыаллар дьиэлэрин Арыылаах уута кэлэн тимирдэн кээһэр. Дьонноро тыаҕа нэһиилэ куоталлар.

Билигин Арыылаахха икки күөл онно баар: Арыылаах уонна Тамах. Арыылаах иэнэ 800 га. Оттон оттонор ходуһата 500 га этэ. Мантан 500–600 тонна оту ылаллара. Кэлин, уута суох буолан, курааннаан, сирэ барыта хара дубдук буолан хаалбыт. Дэлби хайыта хатан хаалбыт. Уонна аһыыка сиэн кэбиһэр. Ходуһатын талах, хатыҥ бөҕө былдьаабыт. Кэлин, 1965 сылга, 10 т оту да ылбыттара биллибэт. Бу бачча улахан алаас таах хаалан эрэр.

Бу күөл хоруллубута 100-чэкэ сыл буолуо диэн сабаҕаланар. Хаппытыан, онтон кини уола Ньукулааһа, онтон кини сиэнэ бандьыыт Маччааһай үйэлэрэ.

Хорууну аһарга, сорохтор этиилэринэн, уу кыайан барбатаҕын иһин, дьадаҥы оҕонньору умса анньан кэбиспиттэрэ дииллэр. Сорохтор бу күөлү хорору утарсаллара үһү. «Бачча улахан күөлү хорор сэттээх-сэмэлээх буолуо», – дииллэр эбит.

Анна Семенова. Бүлүү Бороҕоно. 1960-с сс. Бүлүүтээҕи педучилищеҕа үөрэнэ сылдьан суруйбут курсовой үлэтиттэн.

ХАҺА ЭМЭЭХСИН

Уруккута бу томторго Хаһа диэн эмээхсин олорто үһү. Бу эмээхсин иннинэ кимнээх олоро сылдьыбыттарын билэр кырдьаҕастар суохтар. Кини олоро сылдьыбыт дьиэтин онно дэриэбинэ арҕаа өттүгэр аймаҕын уһаайбатыгар баар. Хаһа эмээхсин, дьон этиитинэн, биллэр-көстөр күүстээҕэ дииллэр. Бэл кырдьан да баран, улааппыт отуччалаах уолаттарын, хам тутан туран, кырбыыра үһү. Бу эмээхсин, дьиктитэ диэн, үөһээ уоһугар тор курдук бытыктааҕа дииллэр.

ЭМЭЭХСИН

Сымыйа эбитэ дуу, кырдьык эбитэ дуу, Олохтоох дьоҥҥо маннык сэһэн баар.

Былыр Бороҕоҥҥо биир эмээхсин кэлэн олохсуйбута үһү. Кини томторго турар мастары, хара холоругу түһэрэн, уулусса саҕа киэҥ гына солоппут үһү. Онтута билигин уулусса буолан турар. Бу эмээхсин аата Аана диэн үһү. Ол гынан баран, ким да кинини Аана диэн ааттаабат, бары Эмээхсин дииллэр. Кини уҥуоҕа Орто Күөл уҥуор, Сэлтиэрэ Өтөҕүн аттыгар тумуллуу киирэн турар сиргэ баар. Уҥуоҕун таһыттан улахан да улахан тиит үүммүт. Манна билигин даҕаны эмээхситтэр салама илдьэн ыйыыллар уонна сорохтор аһыыллар эбит. Сирбитин бу эмээхсин Бороҕон диэн ааттаабыт үһү. Сорохтор, сэрэйэн, Уус Алдан Бороҕонуттан кэлтэ буолуо, ол иһин ааттаатаҕа дииллэр.

Светлана Захарова. Бүлүү, II Күүлэт. 1960-с сс. Бүлүүтээҕи педучилищеҕа II кууруска үөрэнэ сылдьан суруйбут курсовой үлэтиттэн.

Үһүйээни Дмитрий Федотович Федотов (1889) кэпсээбит.

КҮҮЛЭТ

Былыр тус-туспа омуктар сэриилэһэр идэлээхтэрэ. Билиҥҥитэ Күүлэт Күөлгэ тоҥус дьоно кэлэн тохтообуттар уонна онно балаҕан туттан олорбуттара үһү. Ол балаҕан күүлэлээҕэ эбитэ үһү. Омук дьонун кистээн көрдөрө-биллэрэ олохтоохтор биир эмээхсини ыыппыттар. Бу эмээхсин күн тахсыытын эргин, ситэ балаҕаҥҥа тиийбэккэ эрэ, чарапчыланан ол дьиэ диэки көрбүт. Күүлэҕэ сытар харабыл тоҥус ытан, бу эмээхсини өлөрбүт. Уонна, кими да чугаһаппакка, ытыалаан, өлөрөн испиттэр. Оттон бараллара кэлбитигэр, бу күөлү, чиэстээннэр, Күүлэт буоллун диэбиттэр.

Тоһуур оҥоһуллубут бу күөл билиитин Саллаат Билиитэ диэн ааттаабыттар. Бу күөл атын өттүгэр дьоннор сайылыыллара. Онно маҥан ураһа турбут сирин Суурт диэн ааттыыллара. Онон бу Күүлэт күөлгэ түһэр үрэх таһынааҕы сири Суурт дииллэр. Сууртаах диэн күөлү эмиэ сити тылтан таһаарбыт буолуохтаахтар.

Үһүйээни Николай Иосифович Кириллин (1912) кэпсээбит.

ТҮӨРЭЧЭЭН

Түөрэчээн диэн саха хорсуна киһи олорбут.

Мастаахха, Хаҥын диэки олорор сахалары тоҥустар кэлэн кыргыбыттар. Бу сахалартан обургу уолчаан ордон, Түөрэчээҥҥэ барбыт. Тоҥустар тустарынан кэпсээбит. Түөрэчээн, дьону мунньан, тоҥустары эккирэтэн, кырган кэбиһэр. Бу Түөрэчээн Мастаахтааҕы сахалары тоҥустар имири өлөртүөхтэрин өрүһүйбүт.

Кэлин Түөрэчээн Эдьигээҥҥэ барбыт. Онно биир сиргэ ураһа турарыгар киирбитэ, тоҥус эдэр дьахтара олороро үһү. Түөрэчээн ыйыталаһан билбитэ, бу дьахтар икки убайдааҕа бултуу бартар.

Түөрэчээн бу дьахтары күүһүнэн күрэтэн илдьэ барар. Кинини кэнниттэн убайдара эккирэтиэхтээхтэрин дьахтар сэрэйэрэ. Түөрэчээн куйах кэтэ сылдьара үһү. Утуйарыгар онтун кэтэн сытар эбит.

Дьахтар убайдара Түөрэчээннээх аттыларыгар кэлэн хоноллор үһү да, ону сахаҕа биллэрбэттэр. Балтыларыгар кистээн, саха куйаҕын хайа эрэ ньыманан уһуллар диэн кикпиттэр. Нөҥүө күнүгэр хонор сирдэригэр тиийбиттэригэр, дьахтар Түөрэчээҥҥэ: «Кэргэн гына илдьэ иһэр ааттаах эрээригин, саатар куйаххын устубакка утуйаҕын. Эчи, тымныыта, кытаанаҕа бөҕө», – диэбит. Түөрэчээн куйаҕын устан баран утуйбутун кэннэ, дьахтар дьонугар биллэрэр. Биир убайа ураһа төбөтүгэр күүппүт. Биирэ, ураһа аанынан киирэн, батаһынан быраҕан, Түөрэчээни бааһырпыт. Онуоха сахабыт ураһа үөлэһинэн куотан истэҕинэ, иккис тоҥус сыыһа-халты куоттаран хаалбыт. Эккирэтэн, Дьыыппаҕа тиийбиттэр. Түөрэчээн Дьыыппаҕа түһэр үрэҕи ыстанан туораан истэҕинэ, тоҥустар ытан, араанньы гыммыттар. Саха онуоха тэҥкэ мас үөһэ ыттыбыт. Тоҥустар аллараттан ох саанан ытыалаабыттар да, сахалара улаханнык өлөрдүү эмсэҕэлэппэтэх уонна эппит: «Дьэ, миигин син биир хотоҕут. Мин түһэн биэриэм. Ол эрээри биир кэриэстээхпин. Ону истиҥ. Сүрэхпин хостооруҥ. Уонна сүрэҕим иһигэр туос хаалаах убаҕас баарын иһээриҥ». Түөрэчээни өлөрөн баран, кини кэриэһин толорбуттар. Убаҕаһы иһээт, тута өлбүттэр.

Түөрэчээн чиэһигэр ити үрэҕи Түөрэчээн диэбиттэр.

Екатерина Кузьминична Григорьева. 1965 с. Бүлүүтээҕи педучилищеҕа II кууруска үөрэнэ сылдьан суруйбут курсовой үлэтиттэн. Үһүйээннэри аҕата Кузьма Дмитриевич Григорьев-Быычыгырас (1899) кэпсээбит.

БААЙ ЭБЭ

Баай Эбэ диэн улахан күөл. Былыр бу Баппаҕаайы нэһилиэгэр, киһи-сүөһү үөскүү илигинэ, саамай бастаан, Баай Эбэҕэ сутаан өлөөрү сылдьар сэттэ дьиэ тоҥустар хантан эрэ хотуттан көһөн кэлбиттэр. Баай Эбэ куруҥ тыатыгар куобахтаах, салаҥ элбэх саһыллаах, табата, тайаҕа ахсаана биллибэт элбэх эбит. Балыгын туһунан этэр буоллахха, Баай Эбэ кыыһыран, дохсун долгун баалынан быраҕаттаннаҕына, собото-мундута таска килэс гына түһэрэ үһү. Дьэ маннык баай сиргэ кэлэн, сутаан өлөөрү гыммыт тоҥустар балыгы хомуйан сиэн, сэниэ ылан, олохсуйан, Баай Эбэ бастакы хаһаайыннара буолбуттар. Кинилэр Баай Эбэҕэ Хампа Чинэкэ диэн аат биэрбиттэр. Өлөөрү сылдьан, мантан чирэстэһэн-чирэстэһэн киһи буоллубут диэн итинник ааты биэрбиттэр.

Былыргы дьон ханнык баҕарар сири, үрдүгэр сылдьан, аатынан ааттаабаттар. Айыырҕаан. Ол иһин таптаан, Баай Эбэ диэбиттэр. Ол саҕана Баай Эбэ 2 көс усталаах, көс кэриҥэ туоралаах, былыргы саха дьонугар муораҕа тэҥнээх күөл үһү.

Бу маннык баай сиргэ олорон, 7 дьиэ тоҥустар, хоргуйан өлүөхтээҕэр буолуох, байалларыгар күн солото суох буолбуттар. Манна уонча сыл барҕара байан, бөскөйө уойан олорбуттар.

Ол саҕана Бүлүү, Дьокуускай икки ардыгар сылдьыһыы суола баар буолбут. Ол суолунан Баай Эбэни хоту өттүнэн, Чоогдоор диэн хайанан ааһаллар үһү. Манан ааһан иһээччи биир атыыһыт, Баайга сылдьан, тоҥустары кытта билсибит. Кини ол дьонтон уонча сыл муспут үрүҥ-хара кылааннаахтарын көһөрөн ылбыт. Ити курдук сайын аайы кэлэр буолбут. Кини нуучча аһын, таҥаһын тарҕаппыт.

ЭНЭЛГЭН

Биирдэ тоҥустар атыыһыты, албынныыгын диэн, үлтү сынньан кэбиспиттэрэ тыына эрэ куоппут. Онтон бэттэх кини кэлбэт буолбут. Үс сыл буолан баран дьэ кэлбит. Өссө элбэх аһы-таҥаһы аҕалбыт. «Иллэһэ кэллим», – диэбит. Тоҥустар сөбүлэммиттэр. Аһын аһаан, таҥаһын таҥнан барбыттар. Атыыһыт түүлээҕин ылбыт да, хоммокко эрэ төннүбүт. Тоҥустар, куттанар дии санаан, кыһамматахтар.

Ол саҕана Дьокуускайга Улахан Маама диэн буоспа ыарыыта турбут кэмэ үһү. Ону аһыгар, таҥаһыгар булкуйан аҕалбыт эбит. Сылаабай доруобуйалаахтар ол киэһэтиттэн ыалдьан барбыттар, сарсыҥҥытыттан өлүтэлээбиттэр. Ситэ уонча хоммотохтор, ураһалар күнтэн күн кураанахтанан испиттэр.

Саамай кэлин биир уон икки саастаах кыыс эрэ тыыннаах ордубут. Кини туох баар дьону барытын биир оҥкучахха көмпүт. Арай бэйэтин аҕатын эрэ кыайбакка, ураһатын айаҕар соһон кэбиспит. Аҕата балтараа саһааннаах, Улахан, бухатыырдыы көрүҥнээх киһи үһү.

Кыыс соҕотоҕун ытыы-соҥуу олордоҕуна, арай кугас баттахтаах, сараппааннаах нуучча кыыһа киирэн кэлбит. Кини кыыһы аһынар, саататар эбит. Аралдьыйан, оонньуур буолбуттар. Биирдэ нуучча кыыһа эппит: «Бүгүн Дьокуускайтан күөх элэмэс аттаах киһи кэлиэ. Эн кини кэнниттэн барардыы быһаарын. Үс буур табата булун. Биирин миҥэ гын (миинэр таба), иккитин көтөл гын (ырдар). Онно саамай үчүгэйин, наадалааҕын ырдан бараар. Оттон мин, бастаан суор буолан, халарыктыам, онтон, табах буруота буолан, симэлийэн сүтүөм. Эн миигиттэн куттанар буолаайаҕын. Мин Улахан Маама иччитэбин. Эн оҕолоргун, эн харыһыйар дьоҥҥун хаһан да өлөрүөм суоҕа, чэпчэкитик сылдьар буолуом», – диэн баран, мэлис гынан хаалбыт.

Кырдьык, кини эппитин курдук, киһи кэлбит. Дьоно өлбүттэрин туһунан эппэтэх. «Бултуу барбыттара», – диэбит. Айан киһитэ, наҕылыччы аһаан-сиэн баран, салгыы аттаммыт. Сотору буолан баран, кыыс эмиэ батыспыт. Дьонунаан байан-тотон, көрүлээн-нарылаан олорбут сирин быраҕан, собус-соҕотоҕун арҕаан айан суолун тутан бара турбут. Ол саҕана сыарҕа суох үһү. Ыҥыыр атынан, табанан сылдьаллар эбит. Суоллара да суол буолбатах, мас дьүөккэни батыһан ыллык устун айанныыллар эбит. Ол эрэйдэнэн-сордонон айаннаан, Бүлүүнү ааһан баран, олохсуйбут. Элбэх оҕолонон-урууланан, байан-тайан олорбут. Төһө да үчүгэй олоххо олорбутун иһин, тоҥхойо кырдьыар дылы дьонун санаан эрэйдэнэр, ытыыр эбит. Ол иһин эмээхсин дойдутун Энэлгэн нэһилиэгэ диэн ааттаабыттар. 1936 сыллар саҕана итинник ааттаах нэһилиэктэн сылдьабыт диэн обуоһунан ааһаллара үһү.

ТАРТА АРЫЫТА. КИРИЭС ЭЛГЭЭНЭ

Баай Эбэ хоту өттүгэр Тарта Арыыта диэн арыы уонна ол анныгар Кириэс Элгээнэ диэн түгэҕэ биллибэт кыра элгээн оҕото баар. Ити тоҕо итинник ааттаммыта эмиэ остуоруйалаах. Былыр Бүлүү диэкиттэн баай бөҕөлөөх дьоннор Дьокуускайга көһөн испиттэр. Ол иһэн, биир элгээҥҥэ тохтоон, хонорго быһаарыммыттар. Икки турбут уолаттардаах оҕонньордоох эмээхсин эбиттэр. Түөртэр эбит да, түөрт көмүс ыҥыырдаах, биирдии көмүс үүннээх, кычымнаах баай ыаллар. Элгээн кытыытыгар чаайдыы олордохторуна, икки орулуос кустар, көтөн куһугураһан кэлэннэр, элгээн ортотугар тэлээрэн түспүттэр. Уолаттар обургулар, оччону көрүөхтэрэ дуо: «Биһиги аспыт», – дэспиттэр да ох сааларын үрдүгэр түспүттэр.

«Ама итини баҕас. Ийээ, хата миини өр. Билигин таһааран, бэлэмҥэ угуохпут». Ийэлэрэ буойбут: «Үрэх баһа, аата-суола биллибэт сиргэ, аргыый саҥарыҥ эрэ. Иччилээх буолуо. Ийэ сир буолуо. Аргыыйыҥ, нохолоор», – диэбит. Ону аҕалара: «Ээй, эмээхсин, хаалары саҥарыма. Ама, ити кус хараҕын саҕа чалбахха түһүөхтэрэ диэтэҕиҥ дуу?» – дии-дии күлбүт.

Уолаттар, сырсан бөтөҥкөлөһөн киирэн, орулуостары хоннохторун анныгар түһэрэн, тыла суох ыыппыттар уонна бултарыгар иккиэн ыстанан кэбиспиттэр. Харбаан ыһыахтанан иһэн, ылыахча буолан иһэн, иккиэн хаһыытаһа түспүттэр: «Атахпытыттан туох эрэ тардар. Абыраа, таҥараа!» – диэн хаһыытаһа-сарылаһа сылдьыбыттар. Мөхсө-мөхсө тимирэн ылаттаабыттар.

Оҕонньор, атахтарын иҥиирэ тартаҕа дуу дии санаан, соччо кыһаллыбатах. Былыргыта бэрт ууһут киһи үһү. Бэйэтэ харбаан барбыт. Ол эрээри кини тиийиэн иннинэ икки уола тимирэн хаалбыттар. Ол элгээнтэн оҕонньор да тыыннаах тахсыбатаҕа үһү.

Эмээхсин эрэйдээх, хайдах да быыһыыр кыаҕа суох буолан, ити алдьархайы көрөн, уолуйан, элгээни тула сүүрэ сылдьыбыт. Өлбүттэрин эрэ кэннэ өйдөнөн, икки салаалаах муҥураат, хаппыт бэһи кэрдэн түһэрэн, бүтэй анныкытын саҕа сиэрдийэнэн куормаланан киирэн, тордуохтаах маһынан дьоннорун состорон булаттаабыт. Үрдүк арыыга таһааран, үс аты сэптэрин-сэбиргэллэрин кытта үс киһитин көмпүт. Ол элгээн кытыытыгар сүрдээх улахан баҕана олордубут уонна кириэс саайбыт. Ол иһин бу элгээни Кириэс Элгээнэ, арыыны Тарта Арыыта диэн ааттаабыттар.

ТАХТАҔАС ЭЛГЭЭНЭ

Былыргы суол ыал ханан олорорун батыһа барар. Баай Эбэҕэ дьон суох буолбутун кэннэ, арыый быһалыытын иһин уонна ыал баарын иһин, Силээнинэн сылдьар буолбуттар. Ол саҕана Силээн аата суоҕа үһү. Билиҥҥитэ Бэс Күөлэ диэн дьиэлээх эҥин, сайын дьоннор оттуур сирдэрин аттыгар биир элгээн баар. Онно Тахтаҕас диэн собус-соҕотох эмээхсин дьахтар олорбут. Сүрдээх сытыы-хотуу үһү. Ол эмээхсин суолунан киһини аһарбат эбит. Эдэригэр үчүгэй дьүһүннээх. Кэлбит киһи, ыал буолла да, хонор эбит. Ону түүн, утуйбутун кэннэ, төбөтүн сүгэнэн быһа охсор эбит уонна, Луҥха диэн Танара үрэх салаатыгар киллэрэн, ууга тимирдэр эбит. Ону ким билиэй? Эмээхсин байа олорор эбит.

Кэнники, биир эрэ киһи куотан, биллибит ол эмээхсин киһини өлөрөрө. Ол маннык буолбут. Бүлүү диэккиттэн испит. Кини билэрин тухары, 4–5 сылтан бэттэх, Дьокуускайтан иһэбит диэбит киһини көрсө илик эбит. Онон дьиктиргии сылдьыбыт. Тахтаҕас эмээхсиҥҥэ кэлбитин үөрүүнэн көрсүбүт. Киһи дьиксинэ-дьиксинэ хоммут. Эмээхсин хойут, түүҥҥэ дылы, утуйбакка сылдьыбыт.

Эмээхсин таһырдьа тахсыбытыгар, дьиэ сыбаҕа сулламмытынан көрдөҕүнэ, сүгэ аалынан килэбэчитэ олорор эбит. Ону көрөн, киһи этэ саласпыт, куйахата күүрбүт. Сотору соҕус буолан баран, сүгэтин туппутунан эмээхсин киирэн кэлбит. Киһи уһукта сытарын көрөн, сүрүргээбитэ буолуо, көрө сытар киһини өлөрүөн. Утуйбута буолбут. Утуйда ээ быһыыта дии санаан, киһи, түүн туран, күрүүр. Тахсаат, үүт маҕан атыгар түһэр да, уута киирэн турар Луҥханы харбатан ортолоон эрдэҕинэ, кэннигэр эмээхсин ыһыы-хаһыы бөҕөнөн сүүрэн тэйэн иһэр эбит. «Хара түөкүнү, били, киирээт өлөрбөккө, куоттардахпын көр эрэ!»

Үрэҕи туораан баран хайыһан көрбүтэ, үрэххэ кэлээт, Тахтаҕас эмээхсин сүгэтинэн быраҕан кыыратар. Үтүө киһи буолан, киһи, хаптас гынан, аһаран биэрбит. Төбөтүн үрдүнэн ыһыыран ааһан, сүгэ тииккэ угугар дылы батары түһэн хаалбыт.

«Оо, абам да баар эбит! Хайдах гынан ситиэм баарай», – дии-дии кыыһырбыт эмээхсин эккирии хаалбыта үһү.

Ол кэнниттэн итиннэ икки атах үктэммэтэх. Хайдах олорон өлбүтэ биллибэт. Ол элгээни билигин да Тахтаҕас Элгээнэ дииллэр.

СИЛЭЭН

Силээҥҥэ ити эмээхсин олорбутун кэннэ Дагдаҕар Силээн диэн киһи (кимтэн кииннээҕэ, хантан хааннааҕа биллибэт), буруо-тараа таһаарынан, олорбута үһү.

Ити олордоҕуна, хантан да кэлбитэ биллибэккэ, Уһуктаах Түмэппий диэн киһи Силээни булбут. Ол эрээри былыр икки киһи биир сиргэ сатаан олорботторо үһү. Ол да иһин буолуо, үс хонук бэлэмнэнэн баран, кыргыһарга диэн хааннаах хабала, буордаах баппыыска бэрсибиттэр.

Уһуктаах Түмэппий улахан уҥуохтаах, модун быччыҥнардаах, бухатыырдыы майгыннаах киһи үһү. Дагдаҕар Силээн, төһө да дагдайдар, дьулайа көрбүт, онон сарыы аһатын көстүбэт өттүн суллаан ылбыт. Уотугар муҥураат тиит чөҥөчөгүн анньан кэбиспит. Онтуката үс күн буруолуу турбут. Уонна күрээн хаалбыт. Уһуктаах Түмэппий көрдөҕүнэ, уота быстыбакка буруолуу турбут, ураһата, кини көрдөҕүнэ, турар.

Үс хонон баран, кыргыһардыы хонууга тахсан күүтэр да киһитэ кэлбэт. «Куттанан сытаҕын дуо? Дагдайа сытыйбыт Дагдаҕар Силээн, көҕөрө сытыйбыт күөх көппө!» – диэн үөхсэ-үөхсэ кэлэр.

Киһитэ суох. Хата, сарыы ураһа аҥарын туһанан хаалар.

Ол курдук Уһуктаах Түмэппий Силээн олорбут сирин күүс өттүнэн былдьаан ылбыт. Ол да буоллар, сир Силээн диэн ааттаммыт. Онно Уһуктаах Түмэппий киһи төрдө буолбут.

СЭТТЭ СОРТУОЛЛАР

Сортуолга олохсуйбут киһи улуу ойуун үһү. Ол киһи, дойдутугар олорон, быраатын кытта иирсэн баран, былыкка олорон, сири-дойдуну кэрийбит. Ол сылдьан, бүтэй оттоох-мастаах Бүтэйдээх Алаас диэн баар эбит диэн, онно көһөн кэлбит. Ол Сортуол ойуун 7 уол оҕоломмут. Онтон буолуо, Сортуоллары Сэттэ Сортуоллар диэн кырдьаҕастар кэпсэтэллэрин үгүстүк истэр этим.

АҤКЫР ИККИ МОРУОТ ИККИ

Кэлин Силээҥҥэ күүстээх дьоннор үөскээн-төрөөн олорбуттар. Аҥкыр Уйбаан уонна Моруот диэн бырааттыы дьоннор олорбуттар. Ол соторутааҕыта – биһиги хос эһэбит саҕана. Моруот да, Аҥкыр да күүстэринэн сири-дойдуну кэрийбэтэх дьоннор үһү. Кистэнэн сылдьыбыттар.

Биирдэ Моруот оҕонньор уолун киһи кырбаабыт. Онно кыыһыран, кырбаабыт киһи үтүлүгүн 80-ча ынах киирэр хотонун ортоку өһүөтүн өгдөтөн, маҕана уоһугар кыбытан кэбиспит. Ону хайдах да сатаан ылбатахтара үһү.

Кыра сылдьан Аҥкырдаах Моруот, ийэлэрэ саҥа түнэ сон тикпитигэр үөрэн, тустубуттар. Туста сылдьан, сиэхтэрин турута тутуһан кэбиспиттэр. Онтон кыыһыран, саҥа түнэ соннорун хайыта тыытыспыттар.

Былыргы дьиэ хотону кытта бииргэ буолар. Ахсынньы саҕана кыһын хотоннорун биир өһүөтэ тостон, 30-ча ынахтарын баттыырыгар тиийбит. Хаба тардан ылан угар тирээбил мас көстүбэтэх. Оҕонньор санныгар сүгэн турбут. Ахсынньыга таһырдьаттан кэрдэн киллэриэхтэригэр дылы күүтэ сатаабыт. «Хайа, нохолоор, тоҕо бытааҥҥытый?!» – диэбитэ үһү.

Биирдэ Атамай аатырбыт бөҕөһө, кинилэр сурахтарын истэн, туста кэлбит. Ол бөҕөс улахан кур оҕуһу икки илин атаҕыттан өрө тутан баран, иннинэн, кэннинэн хаамтарар үһү.

Аҥкыр Уйбаан, тустаары, таҥаһын устубутугар этэ-сиинэ толорутуттан, күүстээх көрүҥүттэн Атамай бөҕөһө дьулайан, тустубатах. Аккаастанан кэбиспит. «Киһи илиитин, атаҕын өлөрүө. Чэ, бэйэҕит хайдах саныыргытынан. Баҕар, хоттордо да диэҥ. Ол эрээри тустубаппын», – диэн баран, баран хаалбыт.

Онтон бэттэх Аҥкырдаах Моруот оҕуһунан оонньуур буолбуттар. «Чэпчэки да эбит дии», – дэһэллэрэ үһү.

Биирдэ Быраабаҕа улуус мунньаҕа буолбут. Онно, сынньалаҥҥа, куба оҥкумалын уҥуоҕун тоһута сатаабыттар да, ким да тоһуппатах. Арыынан дэлби уунуохтаабыттара, киһи илиитэ таба туппат үһү. Муннукка олорор Моруот оҕонньорго илдьэн биэрэллэр: «Оҕонньоор, куба уҥуоҕун тоһутуоҥ этэ дуо?»

«Ама кус уҥуоҕун тоһуппат бүлгүркэй баар үһү дуо?»

«Хайа, аны кус уҥуоҕун тоһуппакка, саакка киирээйэҕин», – дии-дии күлбүттэр үһү.

Оҕонньор көрөн баран: «Үтүлүктэ аҕалыҥ эрэ. Тоһуннаҕына, киһи илиитин өлөрүө», – диэбит.

Оҕонньор тутан эрдэҕинэ уҥуох тосту ыстаммыт. «Хайа, тутан-тутан, кэбирэтэн кэбиспиккит дии. Ол иһин да туох аанньа буолуой? Илиим да билбэтэ», – диэбитэ үһү.

ЧУЧУҺУ ӨТӨҔӨ

Сортуол учаастагар өссө Үрэх Үөһэ диэн улахан сир баар. Луҥха үрэх быһа охсон ааһар сирэ. Оттонор ходуһата баһаан элбэх. Сортуолтан баран, сайылаан олорон оттууллар. Сүрдээх үчүгэй айылҕалаах. Ходуһата от үрэх. Уһун, барыта бэйэ-бэйэлэрин кытта силбэһэллэр. Сирэ дулҕалаах, алааһа суох. Үрдүк хайалардаах. Ол үрдүгэр тахсан, аллара көрдөххө, сүрдээх үчүгэй буолар. Күөллэр, элгээннэр, самолеттан көрөр курдук, көҕөрөн көстөллөр. Хайа анныгар хатыҥнар төбөлөрө будьуруйан көстөр. Маһа – хатыҥ чараҥ, талах. Хайа маһа бэс, тэтиҥ. Кырдала, киһи хомуйбутун курдук, ыраас, сырдык.

Былыр манна Мыһынтык Хабырылла диэн киһиттэн ыла баай дьоннор олорбуттар. Ол киһи уола Чучуһу Ньукулай өссө байбыт.

Билигин Үрэх Үөһүгэр үс өтөх баар. Чучуһу өтөҕө. Сайылык диэн. Харыйа, тиит хараҥа ойуурун быыһыгар хап-хара дьиэ боруоран турар. Дьиэҕэ сыста саһыл иитэр ампаар баар. Дьиэ иһэ былыргы ыал олорорун курдук. Онно-манна талах олоппостор иҥнэритэ түспүттэр. Оһоҕо сууллубут. Оһох иннинээҕи кырыыһаҕа сүгэ уга, хотуур, дүлүҥкэскэ кыстык бааллар. Хаҥас диэкки кыра төгүрүк остуолга ытык, хайдыбыт хамыйах, долбуурга хайдыбыт мэһэмээннэр тураллар. Хоһун иһигэр мас ороҥҥо таҥас сытар быһыылаах. Ороҥҥо сыста уулан хаалбыт. Үөһээ кырыыһаҕа эмиэ таҥас ыйаммыт быһыылаах. Илби сытыйан, ньолҕойон турар.

Хаҥас диэкки сыста тутуллубут саһыл ампаарыгар киирэбин. Хабыс-хараҥа. Кубарыччы, хайыта хаппыт ыаҕайалар, мэмэһээннэр кубарыһа сыталлар. Киһи куттаныах ынырык дьиэтэ!

Манна, ити таҥастаах хоско, Чучуһу Ньукулай саамай үчүгэй, ылгын кыыһа, кыһыҥҥыга олорон кэлэн, бэйэтин хоһугар ыйанан өлбүт. Онтон бэттэх бу дьиэҕэ ыал олорботох.

Дьиэттэн ыраах соҕус, үрдүк сиргэ икки ампаар баар. Биирэ хатааһыннаах. Хаһан эрэ, 70-ча сыл анараа өттүгэр, хатаммыт күлүүс. Дьэбин быһа сиэбит. Биирдэрэ аһаҕас, аана да суох. Булууһа сиҥнибит. Кыһыҥҥы өтөх эмиэ үрдүк сиргэ турар. Тулата оччотооҕуттан турар. Былыр туоһа хаҕыламмыт кырдьаҕас хатыҥнар, ону бэтэрээ өттүнэн эдэр хахыйахтар, өтөх диэкки сырсан эрэр оҕолор курдук, үмүрүччү үүнэн эрэллэр. Дьиэтин көһөрөөрү көтүрбүттэр. Ампаардаах. Дал, кыбыы, остолбо бөҕө баһаан. Сааскы диэн кыараҕас соҕус өтөх дьиэтин, хотонун онно да суох. Уот сиэбитэ дуу, хайдаҕа дуу? Ампаара хатааһыннаах. Ампаар быыһынан көрдөххө. Торбуйах тириитэ, тайах баттаҕа долбуурга аргылана ууруллубуттар, түүлэрэ дэлби ыһыллыбыт. Ыйанан турар куобах тириитин түүтэ сиргэ тохтон хаалбыт. Бука, көйүүр кыймаҥнаан, тириитэ нэһиилэ иҥнэн эрэ турар быһыылаах. Оо, хас сыл итинник туруохтарай уонна турбуттара буолуой?!

Антонина Петровна Борисова. Бүлүү, Мастаах. 1966 с. Бүлүүтээҕи педучилищеҕа II кууруска үөрэнэ сылдьан суруйбут курсовой үлэтиттэн.

ДЬАЛКЫҤДА

Аатырбыт улахан эбэ күөл. Бу күөл дьиҥнээх аата Дьалкыҥда диэн. Ону кырдьаҕас дьон олох ааттаппаттар. Биир-икки сыллаахха диэри кини дьиҥнээх аатын билбэт этибит. Ыйытабыт да, ким да эппэт. Онтон биирдэ, окко сылдьан, биир оҕо: «Бу күөл аата Дьалкыҥда үһү», – диэбитигэр Мыйа диэн кырдьаҕас дьахтар быһа тарда сыспыта.

Наталья Бакарова. Бүлүү, I Чочу. 1960-с сс. Бүлүүтээҕи педучилищеҕа II кууруска үөрэнэ сылдьан суруйбут курсовой үлэтиттэн.

НООЛУР ЫТААБЫТ

Ноолур Ытаабыт – I Чочу оттуур ходуһата. Бу ходуһаҕа былыр Ноолур диэн баай киһи, хаартыга элбэх сүөһүтүн сүүттэрэн баран, биир улахан баҕайы харыйа мас үрдүгэр тахсан ытаабыт. Уонна өссө ол харыйатын төбөтүн суорбут үһү. Ол иһин бу сири Ноолур Ытаабыт диэн ааттаабыттар.

Юлия Алексеева. Бүлүү, Баппаҕаайы. 1960-с сс. Бүлүүтээҕи педучилищеҕа II кууруска үөрэнэ сылдьан суруйбут курсовой үлэтиттэн.

МААРЫЙА КҮӨЛЭ

Маарыйа Күөлэ манныктан ааттаммыт. Былыр ити сиргэ быстар дьадьаҥы оҕонньордоох эмээхсин олорбуттара эбитэ үһү. Кинилэр итиннэ баар күөлтэн балыктаан сиэн олорбуттар. Онтон олох кэнники балыктара киирбэт буолан барбыт. Кэлин, аны тугу да аһыыллара суох буолан, оҕонньордоох эмээхсин маннык сүбэлэспиттэр: «Өскөтүн сарсын балык ылбатахпытына, хайыахпытый, кыыспытын Маарыйаны сиэхпит. Инньэ диэн өлүллүө дуо», – диэбиттэр. Сарсыныгар оҕонньордоох эмээхсин нэһиилэ ойбон алларан барбыттар. Алларалларын аҕай кытта, муус үрдүгэр собо бөҕө төлө тэппит. Онон кыыстарын сиир былааннара уурайан, оҕонньордоох эмээхсин үөрэн-көтөн, дьиэлэригэр соболорун нэһиилэ сүгэн тахсыбыттар. Кыыстарын өлөртөн быыһаабытын иһин, бу күөлү кыыс аатынан Маарыйа диэн ааттаабыттар.

Розалия Романовна Алексеева. Бүлүү, Баппаҕаайы. 1970 с. Бүлүүтээҕи педучилищеҕа үөрэнэ сылдьан суруйбут курсовой үлэтиттэн. 67 саастаах К. Д. Григорьев-Быычыгырас кэпсээбит.

БАППАҔААЙЫ

1916 сыллаахха Харлампьев Петр-Дьалдьыык уола Павел Харлампьев кинээс суруксута эбит. Бу Павел Харлампьев аҕатыныын Петрдыын манна, Өбүгэҕэ, мунньахтаабыт. Бу бириэмэҕэ биһиги нэһилиэкпит Өргүөт нэһилиэгэр киирсэрэ эбитэ үһү. Дьэ ол мунньахха биһиги нэһилиэктэн сайабылыанньа баар, онон Өргүөт нэһилиэгиттэн арахсабыт диэн уураах таһаартарбыт.

Кинээһинэн Николаев Филипп-Бадык диэн киһини талбыттар. Оттон нэһилиэк аатын ким диэн ааттыахха сөбүй диэн боппуруоска, били, саҥа туруоруллубут кинээс, Бадык, олорор сирин аатынан ааттыахха сөп диэн быһаарбыттар. Ол саҕана Бадык Баппаҕаайы үрэҕин үрдүгэр олорбута үһү. Онон, онтон ыла биһиги нэһилиэкпит Баппаҕаайы диэн ааттаммыт.

Нэһилиэк нэһилиэктэн арахсан, саҥа ааттаммытын чиэһигэр Дьабдьакыын баайтан биир сылгы атаҕын ылан, тоҥнуу үлтү сынньан сиэбиттэр. Арыгы суох буолан, арыгылаабатахтар.

Ирина Алексеева. Бүлүү, Мастаах. 1960-с сс. Бүлүүтээҕи педучилищеҕа үөрэнэ сылдьан суруйбут курсовой үлэтиттэн.

СОХООБУТ

Балаҕаччыттан чугас Хаҕын диэн дэриэбинэ баар. Бу дэриэбинэ аттыгар Сохообут күөл сытар.

Былыр тоҥустар Хаҕын олохтоохторугар сэриинэн саба түспүттэр. Күнү быһа ох саанан ытыаласпыттар. Ким да кими да хотуо суох диэн, үс тоҥус, тыыга олорон, Сохообуту туоруурга санаммыттар. Тыыга олороотторун кытта, хаҕыттар ытыалаан барбыттар. Ох кэллэҕинэ, тоҥустар тарбахтарыгар түһэрэн иһэллэр эбит. Кинилэр оннук түргэн-тарҕан, сымса туттуулаах эбиттэр.

Хаҕыттар санааҕа ылларбыттар, хайдах гынан бу дьону өлөрөбүт диэн. Толкуйдаан-толкуйдаан, дьэ, тобулбуттар. Тыыны тэһитэ ытыалыахха диэн буолбут. Бары тыыны тэһитэ ытыалаан барбыттар. Тыы тэстэн, уу киирэн барбыт. Тоҥустар хайыыр да кыахтара суох буолбут. Инньэ гынан, күн киириэр дылы ытаабыттар-соҥообуттар. Күн киириитэ тыылара туолан, тимирэн барбыттар. Өссө күүскэ ытаабыттар. Ол курдук үс тоҥус бу күөлгэ тимирэн хаалбыт. Ол иһин бу күөлү Соҥообут диэн ааттаабыттар. Кэлин уларытан, Сохообут диэбиттэр.

ХАРА УУЛААХ

Былыр Бүлүү оройуонугар араҥ диэн ыарыы кэлэ сылдьыбыта үһү. Бу ыарыыны ол кэмҥэ кыайан эмтэниллибэт эбит. Элбэх киһи өлбүт. Билиҥҥи Мастаах совхоз сиригэр ол ыарыы эмиэ кэлбит. Ол бириэмэҕэ дьон тус-туһунан өтөхтөргө бытанан олороллоро үһү. Дьэ, хас да ыалга дьоннор ол ыарыынан ыалдьыбыттар.

Дэриэбинэттэн соччо ырааҕа суох Одуҥда диэн күөл баар. Ол күөл кытыытыгар, тыа быыһыгар хас да ыал кыттыһан дьиэ туппуттар. Уонна ол дьиэлэригэр били ыалдьыбыт дьоннорун аҕалан, хаайан кэбиспиттэр.

Бу ыарыһах дьону ким да кэлэн көрсүбэт, ким да кинилэри аһаппат эбит. Ыарыһахтар дэлби сэниэлэрэ эстиэр диэри ытаабыттар. Ол олордохторуна, дьиэлэрэ аллара тимис гынан хаалбыт. Ол дьиэ оннугар уу бычалыйан тахсыбыт. Дьиэ оннугар, дьэ, онон күөл үөскээбит. Ол күөл билигин кып-кыра көлүччэ. Киһи уонча мүнүүтэ иһигэр төгүрүйэн кэлэр^: көлүччэтэ. Уутун өҥө хап-хара. Оттон баһан ыллахха, син биир көннөрү уу курдук уу. Уута харатын иһин Хара Уулаах диэбиттэр.

Ксения Акимова. Бүлүү, Баппаҕаайы. 1960-с сс. Бүлүүтээҕи педучилищеҕа үөрэнэ сылдьан суруйбут курсовой үлэтиттэн.

ТИИСТЭЭХТЭЭХ

Тиистээхтээх диэн күөл баар. Ол туһунан манныгы кэпсииллэр.

Былыр биир киһи, алта мастаах болуот оҥостон баран, бу күөл ортотугар киирбит. Балыктыы. Эмискэ болуота күөрчэхтии ытыллыбыт. Долгуннуран барбыт. Киһи көртө, болуоту икки өттүнэн көстөр харахтаах ханнык эрэ харамай тахсыбыт. Киһи куттаммыт. Нэһиилэ тыаны булбут. Ол биллибэт харамай кустар көтөн кэлбиттэриттэн биири сиэбит. Онтон тиистээх баар күөлэ диэн буолбут уонна Тиистээхтээх диэн ааттаммыт. Урут өссө этэр этилэр, бу кыыл биир аты уонна ыҥыыры сиэбит диэн.

Василий Николаевич Захаров. Бүлүү, Тылгыны нэһилиэгэ. 1970 с. 84 саастааҕа.

ҺААРАА ЭМЭЭХСИН КЭПСЭЭНЭ

Тыһыкыыс диэн улахан күөл баар. Былыргыта Тыһы Кыыс диэн дьахтар олорбут. Ол аатынан ааттаммыт. Биһиги Эбэ диибит. Арҕаа Эбэ.

Тылгыны диэн эмиэ дьахтар олорбут үһү. Тылгыныга үөс арыы баар. Тиит арыы. Онно дьаамалаахтар сэриилэспиттэр. Оҕунан. Тыаттан омуктар кэлэн ытыалаабыттар. Онно сорохторо өлбүт, сорохторо куоппут. Сүрдээх угут эбитэ үһү онно. Икки тииккэ олуктаабыт олуктара тураллар үһү.

Хотторуу буолан, Мөкү диэн киһи харбаан тахсыбыт. Ол тумул билигин Мөкү Тумула дэнэр. Иккис киһи Тааһыкы Тумула диэҥҥэ тахсыбыт. Тааһыкы. Ол икки киһи, харбаан, куотан тураллар.

Тыатааҕы дьон, киирэннэр, тутаттаан ылбыттар бэриммиттэрин. Биир дьахтары ордорбуттар. Тойоннорун ойоҕун ордороннор, илдьэ бараллар. Ныһыйан кээһэн бараннар. Дьэ, баран, били арыыттан тахсаннар, тыаҕа истэн турдахтарына, арыыга иһиллэр кыланыы: «Мин хара түөкүттэри син биир ситиэҕим», – диэн. Ону төннөн киирээри гыммыттар. Киһи орпут эбит диэн. Ону дьахтар эппит: «Бу алдьархайдаах сибиэн сир. Киһи буолбатах, сибиэнэ», – диэбит. Ону кирдиктэнэн, дьэ, бараллар.

Били дьахтар сэттэлээх уоллаах эбит. Ол уол буоллаҕына, били хотторуу буолбутугар – көҥдөй баҕайы умнастаах хочуон от диэн баар, билигин да үүнэр – ол оту быһан ылан, ууга тимирэн сыппыт. Саһан. Барбыттарын кэннэ, билигин турар тииттэр төбөлөрүгэр тахсан, хаһыытаабыт. Сөөп. Дьэ, баран хаалаллар. Көһөн иһэллэр. Эмиэ сэрии көрдүү көһөллөр. Ол иһэн, дьахтар туой кэлбит суолун дьуолка охсон иһэр үһү. Дьэ, ону: «Бу тугуҥ дьиктитэй. Тоҕо дьуолкалыыгын, тугу батыһыннараары гынаҕын?» – дииллэр үһү. Ону дьахтар эппиэттиир үһү: «Суола-ииһэ суох сиринэн сылдьар дьон эбиккит. Хаһан эрэ мунан-тэнэн сырыттахха, бу үчүгэй сир эбит, ааспыт сирим эбит диэҕим», – диир үһү. Ээх дэһэн баран, бара турбуттар.

Кинилэр ураһанан сылдьар дьон. Биир сиргэ ураһанан олороллор. Уол, дьэ, киһи буола улаатар. Сүүрбэччэлээх киһи буолар, сэп булунар. Тугу да киһилээбэт киһи сүрдээҕэ буолан тахсар. Дьэ, били дьуолканы көрдүүр. Ону батар. Сүтэрэн кээһэ-кээһэ булан, биир ураһаҕа кэлэр. Саһа сытан чуҥнуур уол. Ол чуҥнаатаҕына, ийэтэ баар эбит. Эр киһи биир да суох эбит. Бултана барбыттар быһыылаах. Ийэтин илиитинэн саһа сытан эрэн, ыҥырар. Ийэтэ кэлэр. Ийэтэ уҥан хаалар. Имэрийэн, тилиннэрэр.

«Хайа, дьонноруҥ?»

«Дьоннорум бултана бартара. Сэрии да көрдүүллэр».

«Эн кэргэниҥ, аҕабын өлөрбүт киһи, баар дуо?»

«Баар. Миигин ойох гына сылдьар. Дьэ, тоҕойуом, эн бар. Туох да алдьархайдаах киһи. Оҕунан ыттахтарына, ырааҕар кыбытан ылар. Атын сиргэ бар».

«Суох. Барбаппын. Хайаан даҕаны өлөрүөм».

«Чэ, оччоҕуна мин сүбэлиим», – диир дьахтар.

«Чэ эрэ. Хайдах сүбэлиигин?»

«Олох хараҥаҕа кэлэллэр. Мин эт буһаран уурабын. Онно бу ураһабыт хаба ортотугар аһыыллар. Төгүрүйэ кэчигирэһэ олорон эрэн. Чүмэчилээх буолабыт. Күлүктэрэ бу олорор буолуоҕа. Биир киһи үөһэ олорор буолуо. Мин кэргэним устуулга олорооччу. Ураһаны көхсүн туһунан маһынан дьөлө анньыаҕым. Бэйэҕин бэйэҥ билинээр».

Уол көрбүтэ – кэлэллэр. Сүгэһэр бөҕөнү аҕалан, таһырдьа тамнаан баран, аһаан-сиэн дьаабыланан бараллар. Ийэтэ эппитин курдук, кэчигирэһэн олороллор. Биир киһи үөһэ олорор. Ийэтэ буолуо, ураһаны дьөлө анньар. Онон курдаттыы тыыннарар. Киирэн ныһыйталаан баран, ийэтин илдьэ барар.

Мас үйэтэ бэрт эбит. Ол тииттэр билигин даҕаны тураллар.

Һаараа эмээхсин диэн балтараа сүүһүн туолбут эмээхсин баар этэ. Ол эбэм сэһэргиир этэ диэн сэһэргиирэ. Иккис тиис үүнэн баран өлбүт эмээхсин ол Һаараа. Ол эмээхсинтэн, син улахан киһи буолан баран, истибитим. Отучча саастаахпар.

Федор Павлович Кононов. Үөһээ Бүлүү улууһа, III Күүлэт нэһилиэгэ. 1970 с. Бүлүү Үгүлээтигэр суруйарбар 73 саастааҕа.

ҮГҮЛЭЭТ ТӨРҮТТЭНИИТЭ

Үгүлээттэр тоҥус төрүттээхтэр. Төпүрүүн диэн. Онтон эбиллибиттэр Наахара аҕатын ууһа, Дьаархан аҕатын ууһа. Дьаарханнар – Марха быстахтара. Хааһыналарын онно киирэн төлүүллэр үһү. Тоҥус аҕатын ууһа: Чорду тоҥустар, Оһоҕостоох аҕатын ууһа.

Онон онтон-мантан самсанан, киэҥ, улахан нэһилиэк буолбут. Сэһэҥҥэ итинник этэ. Төпүрүүнтэн төрүттэммит аҕа ууһа эстэн турар. Арай ити Луукун Хаппытыан, Сутукаанап Хабырыыл бааллар уонна барыта туораттан кэлбиттэр. Төрүт Үгүлээттэр итилэр уонна, ааҕыстахха, биир эмит баара дуу?

Быстах Үгүлээт диэн сороҕо Торуой Күүлэт арҕаа, хоту өттүгэр олорбуттар. Кинээстэрэ – манна. Торуойуҥ диэн быычыкаан. Орто Бүлүү Тааһаҕарын быстаҕа. Эмиэ Орто Бүлүүгэ хааһыналарын төлөөн олорбуттар. Булдугар-аһыгар тартаран, олорон хаалаллар уонна аҕа ууһун төрүттүүллэр.

Василий Федотович Яковлев. Бүлүү, Үгүлээт нэһилиэгэ. 1970 с. кэпсэтэрбэр 80 саастааҕа.

НААХАРАЛАР ҮГҮЛЭЭККЭ

Биһиги – наахараларбыт. Наахара Үгүлээккэ элбэх. Сорох аҕа ууһа имиттэн да суох. Үксэ наахара олорор.

Төрүппүт Дьокуускайтан кэлбит. Сээпилэ – маҥнай кэлбит. Онтон Хаандыр төрөөбүт. Онтон – Чөҥөчөк диэн. Күүстээх киһи үһү ол. Олоҥхону кэпсиир курдук. Ол иһин Чөҥөчөк диэбиттэр. Улахан, ити атыыр оҕус, ону, икки муоһуттан ылан баран, үтүрүйэн өрө анньан таһаарара үһү. Сылгы атыырын, сайын таалалаан сытар атыыры, туруорбат үһү. Чөҥөчөктөн төрөөбүт киһи сүрэхтэммит. Ол аата Бүөтүр диэн буолбут. Ол Бүөтүртэн төрүүр мин эһэм. Дьаакып диэн. Онон Яковлевтар диэн ааттанабыт биһиги. Онтон мин аҕам төрүүр. Сөдүөт диэн. Онтон ити мин төрөөн олоробун. Ити дьон диэн үйэлэрэ уһун үйэлээх дьон. Мин эһэм сүүһүн туолуо сыл аҥарынан тутайан өлбүт. Аҕам буоллаҕына 95 сааһыгар өлтө.

ТӨПҮРҮҮН

Үгүлээти олохтообут киһи Төпүрүүн эбит. Тоҥус. Бу мантан 12 көстөөх сир Амаһаах баар. Бастаан бу тоҥустар бу сиргэ олорон испиттэр. Онтон икки көс бэттэх Манабычаан диэн баар. Онно сыҕарыйан кииртэр. Онтон киирэн кэлтэр. Улам сыҕарыйан иһэр дьон эбит. Мыччагдаан диэҥҥэ киирэллэр. Мантан биэс көс. Онтон кэлбиттэр. Курдай диэн сир баар. Былыргы алаас. Дьэ, онтон бу дойдуга кэлэн испиттэр.

Ол аайы хойгуо ¹ туруоран испит. Хоту өттүбүтүгэр Тириэтэй Күүлэт диэн баар. Сургуулук диэн баар. Бу икки ардыгар, саха ортотугар бу киһиҥ киирэн иһэр. Тириэтэйиҥ – Аллараа Нам быстаҕа. Манна киирэн, бу күөллэри хорон, ыал оҥортоон иһэр эбит. Албас киһи эбит. Сүөһү биэрэр эбит. Көлө биэрэр эбит. Устунан даҕаны. Икки хараҕа суох.

Үөһээ Бүлүү, дьэ, үҥсүү буолар. Сирбитин былдьаата диэн. Икки нэһилиэк ыккардынан киирэн. Куорат суута баар буолуо. Олоруҥ быһаарбаттар эбит. Ол иһин, дьэ, Дьокуускайдаабыттар. Атынан. Дьокуускайтан суут кэлбит. Хаһаахтаах үһү. Болбуоттаан кэлбиттэр ² Төпүрүүҥҥэ. Икки хараҕа суох. Тайахтаах. «Биһиги ойуурга сылдьарбыт куһаҕан. Бырадьаах сылдьарбыт куһаҕан», – диэбит.

Эппиэтэ сүрдээх буолуо буоллаҕа. Барыта ыал баар. Бу хоруллубут сиргэ. Ыҕарыйыы бөҕө буолбут. Мөҥүү бөҕө буолбут. Тойон түөскэ аспыт. Төпүрүүн тайаҕынан охсубут. Тойон төттөрү олоро түспүт.

«Тойонуом, хаһааккар кырбатыма», – диэн баран, тайаҕынан охсор. Тойон икки хоммут дуу, үс хоммут дуу. Атыттар барбыттар. Үөһээ Бүлүү дьоно.

Төпүрүүн оонньуу тэрийбит. Бэсиэлэй оҥорбут. Үчүгэйдик бэлэхтээбит. Сыспытын да санаабыт, сирин да ылбыт.

Тойон: «Саха буолтар. Сахалыы олороллор эбит», – диэбит. Төпүрүүҥҥүн хайҕаабыт. Өйдөөх киһи эбит диэбит. Онон саха буолан хаалбыттар. Тэрийбит киһи – ол.

Төпүрүүнтэн билигин ким да суох.

Кэпсээнньит тылы быһаарыыта:

 ¹ Хойгуо – дьуолка оҥороллор. Кыраныыссаҕа сири быыһыыллар. Маһы суоран оҥороллор. Былыр үөрэх суоҕар тугунан бэлиэтиэхтэрэй?! Маһынан-отунан буоллаҕа дии.

 ² Болбуоттаан кэлбиттэр. Болбуот (эргэр., нуучч. «подвод») – нэһилиэк дьоно уочаратынан айан дьонун таһаллар – «подводная повинность». Э. К. Пекарскай аҕалбыт биир холобура маннык: «Биэс нэһилиэк уопчастыба болбуотунан олороллор».

Василий Осипович Каратаев-Багдарыын Баһылайа. «Аҕам аата Багдарыын. Ааппын былдьаһа сылдьаҕын», – диэбитэ. Бүлүү Бороҕоно. Мэҥэ аҕатын ууһа. 1990 с. 64 саастааҕа.

МЭҤЭ КЫЫС

Мэҥэ сирэ – учаастак. Мэҥэ диэн ааттаммыта – ити Мэҥэ Хаҥаластан сылгы иитийэхтии кэлбиттэр үһү. Сутааннар, от сии. Баай хамначчыттара буоллаҕа. Биир дьахтар оҕоломмут. Кинилэртэн. Кыыс үһү, бадаҕа. Ынах баһын аҥаарыгар атыылаан кээспиттэр. Ынах баһын аҥаарын биэрбит баайга биэрбиттэр. Дьэ, ол кыыһыҥ ууһаабыт, төрүттэнэн. Мэҥэ Кыыс диэн ааттанан, Мэҥэ диэн буолбут.

Ынах баһын аҥаара атыылаах дьон диэн туох дьоллоох-соргулаах дьон буолуохтарай диир буолаллара бороҕоттор.

Семен Алексеевич Чыбыков. Бүлүү. Кыргыдай оскуолатын дириэктэрэ. 1979 с. суругуттан.

БУЛГУМАР

Булгумар хоһуун Кыргыдай хоһууна эбит. Ыарыкчаан диэн сиргэ күөл тумуһаҕар олорбут. Ураты күүстээх, ох саанан олус бэргэнник ытар киһи эбит. Кини Кыргыдайын эрэ буолбакка, чугас нэһилиэгин Хаҕыны эмиэ өстөөхтөртөн араҥаччылыыр үгэстээх эбит.

I үһүйээн. Хаҕыҥҥа тоҕус бырааттыы хоһууннар олорбуттар.

Кыргыстар кэлэн, сэттэ быраатын өлөрбүттэр. Биири атаҕын оһоллообуттар. Икки ордубут бырааттар кэлэн, Булгумар хоһуун көмөлөһөрүгэр көрдөспүттэр. Булгумар сөбүлэспит. Соҕообут кырдалыгар тиийэн, төттөрү-таары хаамыталыы сылдьыбыт. Ону көрөн, Соҕообут (Сохообут) уҥуортан кыргыстар, маҥан сарыы таҥастаах дьон, сырсан кэлбиттэр. Үс киһи хоһуласпытыгар, Булгумар ох саанан ытан ньиргитэр. Үс киһини биир ытыынан тиһэ ытан кэбиһэр. Ордубуттара, куотан, атахха биллэрбиттэр. Икки ордубут Хаҕын хоһууттарыттан I Тоҕус, II Тоҕус нэһилиэктэрэ үөскээбиттэр быһыылаах. Ити кыргыстар үргүлдьү куоппуттар. Ити түгэнтэн төрүөттээх Соҕообут (Сохообут) күөлгэ Булгумар Аартыга (Кыргыстар Аартыктара) диэн баар буолбута.

II үһүйээн. Булгумар Кыргыдайга Ыарыкчаан тумуһаҕар олорбут. Лаппа кырдьыбыт кэмигэр. Икки уола аҕаларыгар кэлэн үҥсүбүттэр: «Хаҕын тойоно икки илиммитин уоран барда. Аар тойон аҕабыт, илиммитин төннөрөр сүбэни бул, көмөлөс», – диэбиттэр.

Онуоха аҕалара эппит: «Кыра уол тиийэн илимнэргин ыл. Күн тахсыыта утуйа сытар кэмэ буолуохтаах. Биһиги ураһатыгар тиийэрбитин сабаҕалааҥҥын, Соҕообут ортотун тыынан устан ааһан бараҥҥын, хаһыытаар: «Хаҕын хоһууна хара түөкүн, илимнэрбин ыллым. Сиппит сиргиттэн ыл!» – диэн. Олус тиэтэйимэ. Мин эппиппин үчүгэйдик өйдөө!» – диэбит.

Уол, аҕата Соҕообут ортотун да ааһа илигинэ, илимнэрин ылбыт, күөл ортотугар тиийбэккэ эрэ, аҕата эппитин курдук, хаһыы-ыһыы бөҕөнү түһэрбит. Хаҕын хоһууна, ураһатыттан сүүрэн тахсан, уолу ох саанан көхсүн хараҕар түһэрбит. Уол өлөн уу күндээрэ түспүт. Булгумар иккис уолунаан ураһаҕа сырсан тиийэллэр, ураһа аанын тэлэйэ баттыыллар. «Хаҕын хоһууна хара түөкүн, оҕолорум илимнэрин уора уораҕын, өссө өлөртүү олорбуккун, аахсар күммүт буолла!» – диэбит Булгумар хоһуун. Онуоха Хаҕын хоһууна алтан күөһү түөһүгэр саба туттубут уонна: «Аҕа тойонуом, аһын!» – диэн көрдөспүт. Булгумар, ону ол диэбэккэ, алтан күөһү курдары ытан, охторон түһэрбит. Ону көрөн туран, иккис уол: «Хаҕын хоһууна хара түөкүн, илиммитин уоран, бырааппын өлөрөн бараҥҥын, эн да умса түһэр күннээх эбиккин ээ», – дии-дии сирэйин тэпсибит. Онуоха Хаҕын хоһууна, хаһыыра түһээт, тэпсэ сылдьар уолу аллараттан ох саанан ытан өлөрбүт.

Булгумар икки уолун өлөртөрөн төннөр. Итинтэн сибээстээх Булгумар Тумуһаҕа диэн аат Соҕообукка үөдүйбүт. Ити Соҕообут арыытыгар кыргыстары кытары сэриилэспит «окуоппалара», ытыспыт охторо маска хатаммыттара баалларын урут көрөллөрө эбитэ үһү.

III үһүйээн. Булгумар кырдьан олордоҕуна, Ыарыкчааҥҥа олордоҕуна, хас да киһи кэлэн ыалдьыттаабыттар.

«Былыр ытаргынан аатырарыҥ. Тугу эмит көрдөрүөҥ буолаарай?» – диэн көрдөспүттэр. Ону: «Ыарыкчаан атаҕын уҥуор таба барааҕа олорор, ону ытан көрүөм», – диэбит уонна ох саанан ыппыт. Уонна эппит: «Ити бараахтан уонча хаамыы иккис бараах олороро, ону тиһэ көрөн ыппытым. Баҕар, табыллыбыта буолуо. Көрөөрүҥ», – диэбит. Баран көрбүттэрэ, икки бараах төбөлөрүн быһыта көтүппүттэр, өлө сыталлар эбит. Ити 400 м кэриҥэ сиртэн таппыт эбит. Олус да кыраҕы, олус да бэргэн ытааччы эбит. Ох саа тэбэрэ эчи ырааҕын!

IV үһүйээн. Булгумар тоҥус хоһууттарын кытары кыргыһан, кыайталаан кэлэрэ эбитэ үһү. Тоҥустар киириэхтэрэ диэн сэрэнэн, ортотугар үс арыы булгунньахтаах сиргэ ортоку булгунньаҕар холлороон хастыталаан тоһуйа сылдьыбыт. Ити сир кини аатынан Булгумар диэн ааттаммыт.

Бу булгунньахха хастыбыт холлороонноро окуопа курдук оҥхойон сытар буолара диэн көрбүт дьон кэпсииллэр.

Кэлин, олох кырдьыбытын кэннэ, тоҥус хоһууттара, өһүөннээн кэлэн, куйаҕын устан, собо хоторунан сии олордоҕуна, ох саанан ытан, түөһүгэр түһэртээбиттэр. Уонна куотан хаалбыттар.

Булгумар, өлөрүгэр Мастаах күөлгэ, Хаҕын икки Кыргыдай икки быысаһар сиригэр, кэриэс этэн көмтөрбүтэ үһү. Ити кини уҥуоҕунан Хаҕын икки Кыргыдай икки нэһилиэктэрэ быыс быһыммыттара дииллэр. Билигин даҕаны икки нэһилиэк отчуттара Мастаах күөлгэ ити сиринэн кэрбэҥнэһэллэр ¹ эбит.

Кыргыдайга Булгумар туһунан үһүйээннэри чуолкай билэр кырдьаҕастар өлүтэлээн хааллылар. Билээччи кырдьаҕас ордубата даҕаны.

Кэпсээнньит тылы быһаарыыта:

 ¹ Кэрбэҥ – быысаһар, кыраныыссалаһар сирдэрэ. Ити оттуур ходуһаларга биирдиилээн отчуттар, сыл аайы бэйэлэрэ оттуур буоллахтарына, кэрбэҥ оҥостоллор. Бэлиэ мас саайаллар эбэтэр охсуллубут хадьымалы силлиһиннэри охсубакка, биир хотуур суолун чиэппэрин кураҥынан оту охсубакка ордорон кэбиһэллэр. Ити кэрбэҥ эһиилигэр да сүппэт – охсуллубатах кур сэтиэнэх бэлиэ буолар.

Данил Никитич Федоров-Кылабыыс (1900). Бүлүү, Бөкчөҥөө нэһилиэгэ. Дайыла аҕатын ууһа. 1996 с. кэпсэппитим.

БӨТҮҤ ОҔОННЬОР

Амма Бөтүҥүттэн, Бөрө Бөтүҥнэртэн, биир киһи кэргэнэ өлөн хаалбыт. 4 уол оҕолоох эбит. Бу киһи буоллаҕына ынтах ойуун кыырдарбыт. Ол ойуун буоллаҕына көрүүлэммит: «Эн бу мантан уларыйдаххына, атын сиргэ бардаххына, хас да нэһилиэк аатын ааттатар ыччаттаныах эбиккин. Онон мантан тус арҕаа барыаххын наада. Ол бардаххына, Бүлүү өрүһэ диэн өрүс бэтэрээ өттүгэр, илин өттүгэр тараҕай төбөлөөх орҕооттоох ¹, иһигэр киирдэххинэ, илин өттүгэр оруктаах тииттээх, хоту, соҕуруу ньолбуһах оҕуруос ² күөлгэ тиийиэҕиҥ. Ол тиийэҥҥин, ол күөлгэ түһүүлэнээр. Билиҥҥитэ ити күөл аата Мундуйа диэн эбит. Ити һиргэ тиийэҥҥин, эн өр буолуоҥ суоҕа. Тэһийбэккин. Онон, дьэ, олохсуйар сиргин тарбаххынан талан, сөмүйэҕинэн сүүмэрдээн, ылгыҥҥынан ылҕаан, онно тиийэн, бэйэҥ көрдөөн булаар», – диэбит.

Бу киһибит айаннаан кэлбит айана диэн. Лиэнэни хайдах туораабыта биллибэт. Икки ынахтаах эбит. Онтон биир ынаҕын көлүнэн, туос тыытын тиэйэн, илимин кытта аһыыр иһитин тиэнэн, түөрт уолун батыһыннаран, аара илимнээн аһаан, айаннаан кэлбит. Ол иһэн, биир ойууҥҥа хоммут. Ол ойууна 4 уолуттан биир уолун көрдөөбүт. Онуоха уолун биэрбэтэх: «Түөрт тарбахпын быһар курдук саныыбын. Онон оҕолорбуттан биэрбэппин», – диэбит.

Онуоха ойуун куттаабыт: «Биэрдэргин да ылыам, биэрбэтэргин да ылыам», – диэбит.

Оҕонньор биэрбэтэх. Турбут да кэлэ турбут. Ойуун, кэнниттэн батыһан, биир уолун сиэри оҥостубута, уолаттар, туллук буолан, көтөн хаалбыттар. Ол иһин биир ынаҕын сиэн кээспит. Ол гынан баран, үйэлээх сааһыгар кэмсиммит бу ойуун. Ойуун аата Болуоһар диэн. «Нэһилиэги тэнитэ, улууһу олоҕурда баран иһэр киһини, биир ынаҕын сиэммин, улахан моһуогу оҥордум. Орто дойдуга улахан аньыыны оҥордум киһи төрөөммүн», – диэн кэмсиммитэ үһү диэн сурахха сылдьар.

Этиллибитин курдук, ити сиргэ кэлбит. Кэлэн баран, дьиэ туттан олорбут. Онно өтөх омооно баар. Олохсуйар сирин бэйэтэ көрдөөбүт. Көрдөөн, бу Бөтүҥ дэриэбинэтин олоҕор, төгүрүйэ бултуур сирдээх, күөллээх диэн, үчүгэй дойду диэн, манна олохсуйбут.

Биир уола сыылба, бытаан баҕайы үһү. Ол уол Иэһэр диэн ааттааҕа үһү. Ол иһин бу Иэһэрдээх диэн көлүйэ баар. Ол кини аатынан ааттаммыта буолуохтаах. Онно өтөх омооно баар. Ойбоннотор көлүйэ.

Иккис уола Чэҥээркэ диэн. Ити Торуой Чочуга Балаҕаннаах диэн сиргэ олорбут. Кини сиэннэрэ, аймахтара Орулуос диэн, Күүлэй диэн киһи. Дьон сэрэйэринэн, Күүлэй диэн күүлэҕэ төрөөбүтүнэн буолта буолуо.

Биир уола бу Дьаамҥа Дайыла оҕонньор төрдө. Дайыла – мин хос эһэм. Ол уол аатын билбэтим.

Төрдүс уол бу Бөтүҥҥэ хаалбыт. Тоноҕос ууһун төрдө буолуохтаах. Ол кэнниттэн элбэхтэр. Элбэх баҕайы ыччаттаах. Тугуйук диэн, Дордуун, Бөрчөс…

Соҕуруу барбыт Дайыла ууһуттан баһаан элбэх оҕо төрөөбүт. Лэһээтэ ууһа, Тэлэбис ууһа диэн. Буоспаҕа өлбүттэр элбэх киһи, сэттэ дьиэ ыал. Буоспа кэлэ һылдьыбыт.

Элбэх оҕо төрөөбүтүнэн Бөтүҥ оҕонньор кэриэс эппит: «Бу мин киниитим Улахан Боруулаах соҕуруу өттүгэр көмүллэ сытар. Онно бу мин элбэх ааты ааттаппыт киниитим таһыгар көмөөрүҥ», – диэбит.

Иккиһинэн. Дьөгүөр Тумуһаҕар көмүллэ сытар дииллэр. Бу манна Арҕаа Күөлгэ – Чиҥнээни диэн. Ханна көмүллэ сытара биллибэт. Улахан Боруулаах соҕуруу өттүгэр ала бэлиэ уҥуох баар. Кус түөһүн курдук.

Онон бу Бөтүҥ дэриэбинэтэ киһи аатынан ааттанан турар.

Кэпсээнньит тылы быһаарыыта:

 ¹ Орҕоот – үрдүк, томтор сир.

 ² Оҕуруос – дьоҕус соҕус, ортокуйа күөл. Улахан да буолбатах, кыра да буолбатах.

Былатыан Баһылайабыс Уйбаныап-Чыычаах (1935). Бүлүү, Тааһаҕар нэһилиэгэ. 1999 с. суруйбутум.

ЛУОҔА БООТУР ТӨРҮТТЭЭБИТ

Былыр Луоҕа Боотур диэн киһи, Тыгынтан күрээн иһэн, онтон быстан хаалан, бу нэһилиэккэ олохсуйбута үһү. Ол иһэн, Арыылаах бэтэрээ өттүгэр улахан алаас баар, Хомустаах диэн, ол күөлүнэн тоҥус сирэ эбит. Тоҥустар олоортор. Луоҕа Боотур кэлиэр диэри. Оччотооҕу Арыылаах дуоланнаан турар ¹ улахан күөл эбитэ үһү.

Ити күөл соҕуруу өттүгэр Чыыбы хайата диэн үрдэл баар. Ити күөлтэн көс кэриҥэ ыраах бэскэ турар. Луоҕа Боотур онно кэлэн көрбүтэ, туос тыылаах киһи тыыраахы курдук үһү. Тоҥустар барыта. Ыалдьыттаабыттар. Онуоха Луоҕа Боотур дьонугар эппит: «Мин хайдах хамнанабын да, ол курдук хамнанаарыҥ. Айаннаан, сылайан иһэр дьоммут».

Онтон Арыылаахха кэлбиттэрэ, киһи аҕыйах эбит, ураһа диэн элбэх эбит. Дьэ, били баар дьоннор тиит хатырыгынан остуол бөҕөнү тарпыттар уонна онно хаппыт балык бөҕөнү туруорбуттар. Ыалдьыттарыгар. Уонна туос тордуйаҕа балык сыата бөҕөнү туруорбуттар. Балыктарын быыһын аайы. Хас биирдии киһи аайы мас биилкэни туттарбыттар, балыгы хоргуҥҥа булкуйан сииргэ анаан.

Онно Луоҕа Боотур мас биилкэни, хомуйан ылан, ууран кэбиспит. Уонна хаппыт балыгы били хоргуҥҥа булкуйан сиэн барбыттар.

Дьэ, онуоха ойууртан ох тутуурдаах тоҥус бөҕө киирэн кэлбит.

Ол түөрүйэтэ буоллаҕына, балык сыатын биилкэнэн сиэбиттэрэ буоллар – ытыалаан барыах эбиттэр. Ону буоллаҕына балык сыатын илиитинэн сиэбит киһи ох кирсин кыайан туппат буолар эбит. Ол аата сэриилэһэр санаата суох диэн. Ол иһин тоҥустар ойууртан киирбиттэр. Эйэлээх дьон кэлтэр диэн.

Ол дьоннортон икки киһи быстан, бу дойдуга хаалбыт. Убайдыы бырааттыы. Биирдэһэ Тааһаҕар диэн ойуун эбит. Биирдэһэ Бахсы Боотур диэн улахан күүстээх уонна баай киһи эбит. Ити дьон баһылыктааннар, манна хас да киһи хаалбыт. Онтон тэнийэн-ууһаан, тоҥустар үтүрүллэн, өрүс уҥуор хоту диэкки баран биэрбиттэр.

Ити Бахсы Боотур сүрдээх дохсун, баттыгастаах баҕайы киһи эбит. Аҕатын ууһа элбээбитин кэннэ, биир аҕа ууһун Күүлэт диэкки үүртэлээн кэбиспит. Сир биэрбэккэ. Онтон кэлин, быраата Тааһаҕары кытта иирсэннэр, Бахсы Боотур кэлин бэйэтэ эстэн хаалбыт. Ол иһин бу нэһилиэк Тааһаҕар аатын сүгэн хаалбыт. Ол ойун тэнийбитинэн сибээстээн.

Онтон кэлин киһи ньуучча аатын ылбытын, сурук-бичик үөскээбитин кэннэ ол үүрүллүбүт аҕа ууһуттан, Күүлэттэн, үс бырааттыы төттөрү дойдуларыгар киирбиттэр. Онтон ол бырааттыылар улахан убайдарын аата Баатаҕай диэн эбит. Биир бырааттара Аччыгый Киһи диэн баар эбит. Биирдэрин аатын умнан кэбиспиппин. Баатаҕай диэн киһиттэн Хаппытыан диэн кулуба буолар киһи төрөөбүт. Ол буор дьадаҥы киһиттэн.

Кэпсээнньит тылы быһаарыыта:

 ¹ Дуоланнаан турар – тобус-толору уулаах. Хаһан даҕаны түспэтэх уулаах.

Анатолий Степанович Максимов. Горнай, Атамай. 1996 с. кэпсэтэрбэр сааһын ыйыппыппар: «80-муттан чорбойдум. 70-ҥар дылы лоппоччу ааҕан биэрэҕин. Онтон 70-ҥуттан чорбойдоххуна, өстөөх сааһым диэн, чорбойдум диэн сыыппаратын эппэккин. Барыахтарыгар диэри. 80-мар үктэнэ сылдьабын диир. 70 – өстөөх саас диэн. 70-нун аастаҕына, өлөрүгэр да сөп диэн. Айыыһыт айбытын толордо диэн».

МООННЬОҔОН ОЙУУН УҤУОҔУН КӨТӨҔҮҮ

Атамайга Бэс Күөлэ диэн сиргэ, Дьаарбаҥ Толоон диэн сиргэ төрөөбүтүм. Сайылыкка.

Атамайга, ити мин үлэлээбит сирбэр, Моонньоҕон ойуун диэн олорбут. Оҕото суох, ойохтоох. Өлөн хаалбыт. Өлүүтэ маннык. Туруору, быыкаан үүтээн курдук сиргэ олорбут. Оҕонньор үс сылы быһа ыалдьыбыт. Оҕонньору араҥастаан кэбиспиттэр. Иккиһин оҥотторбут. Ол иккиһин оҥотторбута сууллаары гыммытын, биһиги оҥотторбуппут. Итиннэ мэнэрийэллэр, манна мэнэрийэллэр. Оҕонньоттор, муста-муста, бу оҕонньору уҥуоҕун, ытык көтөҕөн, саҥалыы сүөһү сиэн, саҥа оҥотторуохха диэн кэпсэтэллэр. Эргэтин уларыттарыахха, саҥаны оҥотторуохха. Саҥа маһы хастаран.

Биһи мунньах оҥордубут. Наар бастаах өттө мустан. Кырдьаҕастар. Нэһилиэк сыантыра икки көс. Онно ыһыах буолуохтаах. Ол ыһыаҕы бэйэбитигэр оҥоруохха диэн матыыптаан. Матыып оҥордубут. Манна ойуунун кими оҥоруохха? Ытык көтөҕөргө ойуун булаллар үһү. Биһиги талкабаанньа буолла. Ол буолууга Обокуумап Бүөтүр диэн кырдьан эрэр, эмэн соҕус оҕонньор баар. Ону буллубут биһиги. Бырайыактаан. Барарыгар хайдах аҕалыахха сөбүй. Уһанар оҕонньор этэ. Нэһилиэги ортотунан хайытан кэлэригэр күөрдүн аҕалыахха диэн буолла. Матыыптанарга. Уһана кэлэр курдук оҥоруохха диэн. Биир аты, Кырбыһааҥкын Мэхэйиил диэни ат холбооммут, сассыарда ыыттыбыт. Күнүнэн тиийэр сирэ. Оҕонньорбут киэһэ тиийбит. Оҕонньор: «Олохтоохтон кэллиҥ дуу?» – диэбит. Бэйэтэ ыйыппыт. «Ол иһин. Били оҕонньор үһүс күнэ буолла ээ. Бөөлүүн көрдүм ээ. Нэк сонноох, куобах бэргэһэлээх оҕонньор киирэн: «Мин уҥуохпун эн бараҥҥын көтөҕөр инигин. Оҕолор оҥорор буоллулар. Сарсыарда барарбар тиийдэҕим дии», – диэбит.

Бүөтүр оҕонньор тиийэн кэллэ. Обокуумап диэн. «Киһигитин-сүөһүгүтүн буллугут дуо?» – диэн ыйытта.

Кэлтэгэйтэн, Күүлэччимэттэн оҕонньоттору аҕаллыбыт. Дьахтар биир да суох. Ким да суох. Барыта уолан киһи буолбатах. 70-наах эҥин оҕонньоттор бааллар. Ону Бүөтүр оҕонньор: Сөп буолуо. Оҕонньор ылыныаҕа. Кырдьаҕаһа туох буолуой», – диэн быһааран кэбиспитэ.

27 киһи буолуохтаах. Үс тоҕус киһи. Оҥорор сирбит таһыгар мунньан кэбиспиппит. Дүлүҥ Отуу диэн сиргэ, биир сиргэ хоннорбуппут. Дьоммутун. Үс биэрэстэ курдук сир – хонор сиртэн лаабыһа.

Эриэн ситии, сиэл биэрэн баран, оҕонньорбут бабыгыраата: «Кыһыл өрөҕөлөөх, кыһыл хатырыктаах, туора мастаах хаҥкыйан эрэр мас баар. Үс сааһыгар киирэр дьэҥкир муостаах тыһаҕас баар. Ону маһы охтороргутугар сүүскэ биэрэн өлөрүҥ», – диир.

Бүөтүр оҕонньор ити аата тылбаастыыр.

Мас оҥорооччу мас оҥорор, чөкчөҥөө оҥорооччу оҥорор. Киһи тэрилин оҥорор курдук, үс күн сылдьабыт. Тыыраахы оҥордубут. Кунаммыт этин сии-сии. Иккис күнүгэр бүтэрдибит. Үһүс күнүгэр биир аты сиибит.

Тый эрдэҕинэ уолаттар сиэлин, кутуругун кырыйа сылдьыбыттара. Ону, мэнэрийэннэр, быспат буолан хаалбыттара. Мэнэриктэр: «Мин бэйэм көлүнэр көлөм, миинэр миҥэм. Тыытымаҥ, сиэлин, кутуругун тыытымаҥ», – диэбит. Ону тыыппат буолан хаалбыттар.

Атыыр балтараа биэрэстэлээх сиргэ турар. Ону Билиикэп Өлөксөй Уйбаанабыс тутан аҕалбыта. Туран биэрбит. Үөрүттэн быстан кэлбит. Сэттэ дуу, хас дуу биэ баар үһү. Төбөтүн суларыгар ньолойон биэрбит. Өлөксөй: «Иччиҥ ыҥыттарда. Онон миигин кытта барсаҕын», – диэбит.

Туттарарын билэн сытар ыччат эбит оҕонньор.

Өлөксөй сиэтэн кэлтэ.

Биир киһи баһыттан, түөрт киһи – түөрт туйаҕар. Тиэрэ тартылар. Биир киһи быһаҕынан түөһүн хайытан баран, сиһин үөһүн быһа тардан кэбиспитэ. Онтон тириитин сүлэн баран, сүрэҕин, сиһин үөһүн, уокка ылан быраҕан кэбистилэр. Баһын сүлбэккэ, моонньоон ылан баран, түөрт кырыылаах сэргэҕэ баһын быатынан баайан кэбиспиттэрэ. Ол мин аармыйаттан кэлиэхпэр дылы турбута.

Оҕонньору тэриинэн бүрүйбүттэр эбит. Ону хайыта тыытан баран, уҥуоҕун барытын сааһылаан уурдулар.

Оҕонньор: «Барытын үчүгэйдик оҥордугут. Ханнык да уҥуоҕум сүппэтэ. Урут ортоку араҥастыырга ортоку тарбаҕым биир уҥуоҕа сүтэ сылдьыбыта. Ону бэйэм толоруммутум. Онуоха биир үстээх оҕо өлөн хаалаахтаабыта», – диэбит.

Евдоким Петрович Алексеев. Горнай улууһа, Кировскай нэһилиэгэ. 1983 с. кэпсэтэрбэр 55 саастааҕа.

АЙЫЫ АТТАММЫТ

Айыы Аттаммыт – ходуһа кытыыта. Бүтүннүү хатыҥ, ортотугар биир бэс үүнэн турар.

Урут өрдөөҕүтэ, сэрии кэмигэр, оҕонньор баар этэ Кириллов Василий Федотович диэн. 70-ча саастаах этэ. Ол оҕонньор сэһэнинэн, үс Айыы бухатыыра халлааҥҥа үөһэ көтөн тахсыбыттар үһү. Былыргы ойууттар көрүүлэринэн. Үрүҥ көмүс таҥастаах, аттарын сэбэ – эмиэ. Үрүҥ көмүс сэптээх-сэбиргэллээх дьон үөһэ көтөн тахсыбыттар. Онтон ыла Айыы Аттаммыта диэн ааттаммыт. Күн бүгүнүгэр диэри. Оруобуна кинилэр көппүт сирдэриттэн соҕотох кырдьаҕас бэс үүнэн турар.

Иван Григорьевич Тимофеев-Нэлим Уйбаан. Арҕаа Хаҥалас улууһа, Маҥыны нэһилиэгэ. Харба аҕатын ууһа. 1982 с. кэпсэтэрбэр 90 саастааҕа

АБААҺЫ УОЛ

Абааһылаах – элгээннээх, ходуһалаах сир.

Дьахтартан түһээт, оҕо тиэрэ түһэ сытар үһү. Аны уот диэки көрбүт. Уот умайан тиҥинии турар үһү. Онтон буоллаҕына, былыргы киһи дьиэ үрдүгэр, оһох иннинэн кыраада буолар. Онно буоллаҕына, сүгэ уга дэгэпчилэнэн ¹ анньан турбуттар. Аҕата.

Малааһын – ынах холо киллэрэн ириэрбиттэр. Ол сүгэ угун кэккэлэһэ.

Чэ, билигини көрбүт. Били тиэрэ түһэ сытан баран көрбүт.

Дьэ, тугу да билбэт буолан хаалбыт. Ол гынан баран, хойут, улаатан, өйдөнөн баран, ыйыппыт: «Мин төрөөтөхпүнэ, сүгэ уга, дэгэпчилэнэн баран, кыраада үрдүгэр турбута дуо? Ынах холо турбута дуо?»

Ол баттахтыын, тиистиин үүнэн баран төрөөбүт. Аҕата, ийэтэ Абааһы Уол диэн ааттаабыттар. Дьэ, ол оннук киһи төрөөбүт сирэ.

Кэпсээнньит тылы быһаарыыта:

 ¹ Дэгэпчилэнэн – баллырдаан суоран кэбиһэҕин сүгэ угун. Кыспакка, кыһарга бэлэмнээн. Хатара уурбут кыраадаҕа.

Елена Григорьевна Оленова (1927). Нам улууһа, Ойуун Ууһа нэһилиэгэ (билигин Горнай улууһа, Октябрьскай нэһилиэгэ). Мэйик аҕатын ууһа. 1999 с. суруйбутум.

МЭЙИК АҔАТЫН УУҺА

Аҕабынан эһэм Бүлүүттэн кэлбит. Аҕам ийэтин аҕата. Айалаан кэлбит киһини аҕабыт Сиркуоп буол диэн сүрэхтээбит. Бэйэтэ Урууппун диир үһү. Хос аата Лөһөкө Көстөкүүн диэн. Бөдөҥ киһи буолуо. Ол Синньигэс диэн сиргэ кэлэн олохсуйбут. Күөл үрдүгэр.

Онон кинини, бу сири барытын, чугас ыаллары барытын Мэйик аҕатын ууһа диэбиттэр.

Улахан уола Сиркуоп Бүөтүр Көстөкүүнэбис – улуу олоҥхоһут уонна эмчит. Туох баары барытын – сүөһүнү да, киһини да эмтиир. Бүөтүр Көстөкүүнэбис – Өрөөх Бүөтүр диэн. Оҕото һуох.

Кыра уола Ыстапаан-Ньоҕой. Сэттэ оҕолоох этэ. Уола Көстөкүүн-Хахай Көстөкүүн.

Биир уола – Эчикийэ Дьөгүөр. Абаҕата ииппитэ.

Мэйик аҕа ууһун дьоно Бүлүүттэн кэлбит диэн ийэм этэр этэ.

Ньэгэбил аҕатын ууһа.

Кырамданнан, Бадарааннааҕынан, Салдаатынан, Туостайынан уонна Кировскай аҥаара быһыылаах – Ньэгэдьэк аҕатын ууһа.

Ол Ньэгэбил иҥсэ кэбистэрэн кэбиспит. Өлөрүгэр. Наһаа уһуннук олорон. Үс уоллаах үһү. Аттаах киһи кэллэҕинэ, атын сэҥийэтин быһан ылан, үтэн сиир үһү. Кинииттэрин эмиийин тутан көрөр үһү. Быһан ылаары. Ону тулуйбаккалар, уолаттара: «Оҕонньор, дьэ, бөрө һаҥыйаххын кэт», – диэбиттэр. Иин хаһан бэлэмнээбиттэр. Ону эппит: «Бөрө һаҥыйахтанан мөлбөрүһэн эрэбит ээ. Хайдах-хайдах буоларбыт буолла», – диэбит.

Онтон иин үрдүгэр илдьибиттэр, аччыгый уолу: «Эн ыт, эн ыт», – диэбиттэр. Эрбэх тыаһа хабылла түспүт. Онно оҕонньор эппит: «Аччыгый оҕом Эрбэхтэй Бэргэн эрчимнээх эрбэҕин тыаһа тыаһаата ээ», – диэбит. Онон олоҕо бүппүт, чэ.

Баһылай Уйбаанабыс Түмэппиэйэп. Арҕаа Хаҥалас улууһа, Мытаах нэһилиэгэ. Дьаанай аҕатын ууһа. 1998 с. 79 саастааҕа.

БЫЙАҤНААХ БЫЙАА

Быйаа диэн баар эбит. Саамай былыргы киһи. 1700 сыллааҕы буолуо, бука.

Биир кэргэҥҥэ тахсыбатах кыыс дьахтар баар эбит. Ол кыыс дьахтарга түүн биир киһи киирэн кэлбит. Ол киирэн кэлэн, көссүүлэспит. Ыйдыҥа курдук сырдаан көстөр киһи. Ол көссүүлэһэн баран эппит: «Мин Халлаан уолунабын. Миигиттэн Быйаҥнаах Быйаа диэн уол оҕо төрүөҕэ. Ол Быйаҥнаах Быйаа улаатан, баай, улахан, төрүт киһи буолуоҕа», – диэбит.

Ол былыргы Мытаахтар, Дьаанай аҕатын ууһун төрдө киһи үөскээбитэ үһү. Ол Быйаҥнаах Быйаа сүөһүнэн туох да алдьархай байбыт киһи. Сэттэ ойохтоох. Ол ойохторун буоллаҕына, онтон-мантан кэллэҕинэ, атыырҕаан, эттэрин быһа ыстаан кэбиһэр эбит. Оккумалларын. Оннук уохтаах киһи. Ону, ити түнэ диэн тайах тириитинэн оҥоһуллар, ону илдьэ сылдьан, айаҕар уоптаран кэбиһэллэр. Оччоҕо уоҕа таххар уонна оттон атыырҕаан, уоҕа таххар буоллаҕа ойохторугар.

Ити Быйааттан Доҕой ойуун диэн төрүүр. Быйаа олорбут сирэ Эбэ диэн баар. Син обургу алаас. Алаас Маатта үрдүгэр турар. Ону Быйаа хордорбут. Күөл үрдүгэр Тэлэдьээк ойуун диэн олорбут. Онтон, табаах, чэй оҕото биэрэн баран, атыылаһан, хордорбут. Быйаа хордорбут. Ол хордорбутугар, үчүгэй үүнүүлээх сир тахсан, алаас тахсыбыт. Ол хоруута Сиэн диэн үрэх баар. Онно ааттаах ойууттары кыырдаран, малааһын тэрийэн, хордорбут. Ойуун кыырдарыытыгар эмэгэт эҥин ыйаабыттар, тиитэ, эмэхсийэн, аҕыйах сыллааҕыта охтубут этэ.

Эбэ урукку аата Тэлэдьээк ойуун аатынан – Тэлэдьээк. Тэлэдьээк диэн урукку да дьон, хойукку да дьон харыстаан ааттаабакка Эбэ диэн ааттаабыттар.

Доҕой тоҕус уоллаах эбит. Кинээстэр, улахан баай дьоннор.

Петр Егорович Яковлев. Кэбээйи улууһа, Мукучу нэһилиэгэ. 1975 с. 84 саастааҕа.

ТАҤНАРЫ ХАТЫРЫКТААХ БАЛЫК

Алыһардаах диэн күөл кытыытыгар төрөөбүтүм. Былыр ити сир олохтоохторо, кырдьаҕастар, икки хаһаайыстыба олорбуттара.

Ол онно ити күөлтэн балыктаан сииллэр этэ. Ол балыга буоллаҕына, аҕыйах бырыһыана, уонча бырыһыана буолуо, таҥнары хатырыктааҕа үһү. Мин харахпынан көрбөтөҕүм. Туолка дьон кэпсэтэллэрин истэр этим.

Ол күөл уопсайынан дириҥин муҥха килиэһин быатын ¹, икки килиэс быатын, 40-ча миэтэрэни, түһэрэн көрбүттэр. Дьаакырдаан түһэрбиттэр. Онтукалара тиийбэтэх. Ол онтон ордук ким да кини дириҥин мээрэйдээбитэ биллибэт. Ол күөл аата Сунтаар Үҥкүрэ диэн. Төгүрүйэ өттө суулар күрүлгэн ². Маһа барыта умса тоҥхойон турар. Тула өттө. Этэллэр этэ: аннынан сир тымыра, көҥдөй үрэх, баара буолуо дииллэр этэ. Ол иһин балыга таҥнары хатырыктаах буолуо. Ол балыга таҥнары хатырыктааҕын иһин, уорбалааннар этэллэр. Балыга тоҕо таҥнары хатырыктааҕын ким да дакаастаабат.

Кэпсээнньит тылы быһаарыыта:

 ¹ Муҥха килиэһин быата – мууһу аннынан тардар быа. Үтүмэҕи батыһыннаран. Оччоҕо онтон атын уһун быа суох буоллаҕа дии. Сүөһү тириитинэн оҥороллор.

 ² Суулар күрүлгэн – күөл төгүрүйэтэ үрдүк сыыр.

Прокопий Прокопьевич Семенов. Кэбээйи улууһа, Мукучу нэһилиэгэ. 1975 с. 40 саастааҕа. Киниэхэ 70 саастаах Дороппуй Николаевич Ильинов-Чоомпуй Дороппуй, идэтинэн муҥхаһыт, кэпсээбит.

ТАҤНАРЫ ХАТЫРЫКТААХ СОБО

Илин Мукучуга, Уулаах диэн күөлтэн соҕуруу, Сунтаар уонна Үҥкүр диэн кыра көлүйэлэр бааллар. Онно ол оҕонньор Үҥкүр диэн күөлгэ илимнээбит. Ол илимин көрбүтүгэр, балык хаппыт. Ол балыктарын тыыга ылан быраҕаттыы олорбут. Ол олорон эрэн, биирдэ биир собону көрбүтэ, таҥнары хатырыктаах эбит. Ону, хас да оннук туппутун, тыытын кэннигэр бырахпыт. Уонна тахсан, биэрэккэ мээнэ быраҕан кэбиспит. Куһаҕан балык буолуо диэн. Айыырҕаан сиэбэтэх.

Григорий Самсонович Сметанин (1921). Кэбээйи улууһа, Кэбээйи нэһилиэгэ. 1975 с. кэпсэппитим.

КЫРГЫС ҮЙЭТИГЭР

Улуннаах диэн киһи аата. Тоҥус атамаанын аата. Былыргы Бадьаайы диэн ааттаах саха бухатыырын кытта охсуспут. Бадьаайы Улуннааҕы өлөрбүт уонна кутаҕа киллэрэн, тимирдэн кэбиспит. Онтон аатырбыта үһү диэн.

Малыыда буоллаҕына. Былыр манна тоҥустар олоро сылдьыбыттар. Уоспа ыарыы кэлэн, онно улаханнык өлбүттэр. Эстибиттэр. Онно эбиитин Бүлүүттэн Бадьаайы баһылыктаах сахалар оруодалара киирэн, кыргыһан, сахалар кыайаннар, тоҥустар кыайтаран, аҕыйахтара ордон, куоппуттар. Ол куотан баралларыгар: «Биһиги манна кэлэммит, малыйан бардыбыт. Онон Малыыда буоллун», – диэбиттэр. Күөл аата.

Кэбээйи эмиэ Малыыда курдук. Кыргыска уонна уоспаҕа эстэннэр, тоҥустар: «Биһиги манна кэлэн, кэбэлийэн бардыбыт», – диэбиттэр.

Иван Яковлевич Сметанин (1932). Кэбээйи улууһа, Кэбээйи нэһилиэгэ. Үөгүлүүр аҕатын ууһа. «Мин бу кэпсээни 1966 сыллаахха күһүн Кэбээйи нэһилиэгиттэн төрүттээх Сметанин Дмитрий Дмитриевич, Миитэрэпээн диэн сахалыы ааттаах аатырбыт булчут, оччотооҕуга 60 саастаах кырдьаҕастан истибитим», – диэбитэ. 1994 с. суруйбутум.

ҮӨГҮЛҮҮР АҔАТЫН УУҺА

Былыр, сахалар маҥнай ньуучаларга сүрэхтэнэллэрин саҕана, билиҥҥи Кэбээйи нэһилиэгин сириттэн, Умсаннаах диэн күөл кытыытыгар олорор Мөкү Сирэй диэн ааттаах киһи ньууччаларга сүрэхтэнээри билиҥҥи Дьокуускай сиригэр кэлбит. Сүрэхтэнэр манньатын үс кыһыл, биир хара саһылы көҥүччэххэ ¹ уган кэлбит.

Кэлэн күбэрнээтэргэ киирээри гыммытыгар, харабыл хаһаахтар саһылларын былдьаан ылаары гыммыттар. Ону биэрбэккэ, утарылаһан, улаханнык ыһыытаабыт-хаһыытаабыт. Ону күбэрнээтэр тойон, бэйэтэ тахсан, буойан тохтоппут. Кэлбит киһи туохха наадыйан кэлбитин эппит. Ону күбэрнээтэр, аҕалбыт манньатын ылан баран, Сметанин диэн араспаанньа иҥэрбит. Онтон тахсарын саҕана: «Эн ыһыытыырыҥ, үөгүлүүрүҥ улахана бэрт эбит. Онон эн аҕаҥ ууһа Үөгүлүүр аҕатын ууһа диэн аны мантан ыла ааттаннын», – диэбит. Онон Кэбээйигэ баар Сметанин ааттаах аҕа ууһун дьонноро Үөгүлүүр аҕатын ууһун дьонунан ааттаналлар.

Кэпсээнньит тылы быһаарыыта:

 ¹ Көҥүччэх – тириинэн оҥоһуллубут иһит.

Егор Прокопьевич Кычкин-Дьөгүөрсэ (1902). Кэбээйи, Мукучу. Кырыкый аҕатын ууһа. 1990 с. кэпсэппитим.

ЭМЭЭХСИН БААРЫН БИЛЛЭРЭ СЫТАР

Эмээхсини атаҕастаан, дүҥүрүн ылан барбыта. Бандьыыт сэриитин бэтэрээ өттө. 25–26 сыллааҕы эргин буолуо. Бука. Киэсэ Сэмиэнэп быраата. Тааһаҕарга учууталынан олорон. Дүҥүрэ эһэ тириитинэн оҥоһуллүбут кыракый дүҥүр этэ. Этэр баҕайы.

Ол дьон эстэн хаалбыт үһүлэр. Убайа, бултаан кэлэн баран, саас саатын остуолга ууран кээһэр. Ону оҕото, сүүрэн кэлэн, чыыбыһын тардан, быарга түһэрбит. Тута өлбүт. Нэһиилэ таһырдьа тахсан.

Бу Эмээхсиниҥ ¹ туох да сүрдээх. Киһи кэпсиир кыаҕа суох. Ити турбаны ² алдьаттаран, элбэх хоромньуну оҥорторо сырытта. Турба начаальнига, андаатарын ылаары, саатын маһынан тарпыт уонна эмиэ, саата эстэн, иһин тоҕо ытан кэбиспит.

Бу сэрэхтээх этиини этэн кэбистим. Итини бэйэҥ туттунан көрөөр. Кини сытар сиригэр дурууспанан саһаан охсор идэлээхтэр. Ньууччалар. Дурууспата олох хоппот үһү. Онтон кыыһыран, Баҕадьаҕа баран, дурууспатын хампы сынньыбыт уонна бэйэтэ өлөн хаалбыт.

Тылы быһаарыы:

 ¹ Эмээхсин – Алыһардаах удаҕан.

 ² Турба – газ турбата.

Геннадий Васильевич Иванов (1948). Кэбээйи, Куокуй нэһилиэгэ. Дойдутун сирдэрин суруна сылдьар эбит. 1999 с. онтун миэхэ: «Айымньылаах үлэҕэр өссө да кэскиллээх ситиһиилэри, уһун дьоллоох олоҕу баҕаран туран, бу сэмэй бэлэхпин ыытабын», – диэн суруктаан бэлэхтээбитэ.

СЫАЛДЬА ЫЙААБЫТ

Аатырбыт Тыҥкый күүстээх-уохтаах Кыыл уолун кытары чугас ыаллыы олорбуттар. Тыҥкый Сыраан биир кыракый көлүкэтин үрдүгэр, оттон Кыыл уола киниттэн чугас Дириҥ Атах диэн элгээн күөл үрдүгэр олорбуттар. Бэйэ бэйэлэрин билсэ-көрсө икки ардыларыгар кэлэ-бара сылдьыһаллара үһү.

Кыыл уола, булдунан дьарыктанан олорор буолан, сотору-сотору сир уларыйар эбит. Ол көһөрүгэр ырааҕыттан-чугаһыттан тутулуга суох буолан, атын сири булан, көһөргө күһэллибит. Кини обургу сири-уоту билэрэ дэлэлээх буолуо дуо – көспүттэр.

Дьэ, ол онно, айаннаан иһэн, абааһыны чаҕытан суолун муннараары, айан суолугар эмээхсинин сыалдьатын ыйаабыт. Оттон абааһы буоллаҕына, истэр-билэр тухары, дьахтар сыалдьатыттан олус саллара үһү диэн баар. Дьэ, оннук ньыманан Тыҥкыйдаах абааһыттан куоппуттар диэн үһүйээҥҥэ кэпсэнэр. Ол онтон ыла Бас Баҕалаахха барар суолга көлүкэлэр икки ардыларынааҕы биир сир Сыалдьа Ыйаабыт диэн ааттаммыт диэн кэпсииллэрэ кырдьаҕастар.

Мин ол Тыҥкый Сырааҥҥа баар өтөҕүн бастаан 1968 сыл күһүнүгэр, кэлин эмиэ 1984 сыл күһүнүгэр муҥхаҕа сылдьан көрбүттээхпин. Ол онно кэлиҥҥи да көрүүбэр өтөх баҕаналара, кубарыһа хатан баран, өссө да тулуктаһан тураллара.

Нина Январьевна Симонова (1953). Ленскэй, Орто Наахара. Үрдүк үөрэхтээх, учуутал.

КҮӨБҮРГЭТТЭР

Күөбүргэн диэн сир олохтоохторун күөбүргэттэр дииллэр.

Күөбүргэҥҥэ Тэриэскиттэр кэлбиттэр. 5–6 ыал кэлбит. Сүөһү иитиитинэн дьарыктаналлар үһү. Күөбүргэттэри олорбут сирдэриттэн үүрэн кэбиспиттэр.

Онуоха туран, күөбүргэттэр үҥсүү түһэрэллэр. Бастаан Аанньаахха кинээстэригэр, Өлүөхүмэҕэ – кулубаҕа, онтон Дьокуускайга Киин Суукка үҥсүбүттэр. Дьокуускайтан: «Күөбүргэттэр кэллиннэр», – диэн сурук кэлбит. Онно барарга кырымахтаах саһыл мунньубуттар. Ол саҕана күөбүргэттэр Сиэн Төрдө диэн сиргэ олорбуттар. Биирдэ ол Сиэҥҥэ балыктыы сылдьан, биир сордоҥу ылбыттар. Сордоҥнорун иһин хайытан көрбүттэрэ, тааһы сиэбит эбит. Таастан уот күндээрэ түһэр. Дьиктиргииллэр, саба тутан кэбиһэллэр. Ол таастара эрбэх саҕа үһү. Ити таастарын саһылларын кытта бииргэ Дьокуускайга илдьэ барбыттар. Суут тойонун дьиэтигэр киирэллэр. Тойонноро хоһугар олорор эбит. Күөбүргэттэр: «Саһылларбытын уурталыахха», – дииллэр. Үрүт үрдүгэр буолбакка, биир-биир кэккэлэччи уурбуттар уонна били таастарын биир саһыл өрөҕөтүн анныгар ууран кэбиспиттэр.

Тойонноро хоһуттан тахсыбыт, дорооболоругар хардарбатах. Саһыллар өрөҕөлөрүн көрөөрү атаҕынан тиэрэ уурталаабыт. Күөбүргэттэр аҕыйаҕы уурдубут быһыылаах дии санаабыттар. Онтон тойон били тааһы көрө биэрбит уонна хоһугар илдьэ киирбит. Сотору буолаат, хоһуттан тахсыбыт. Дорооболоспут, кимнээхтэрин ыйыталаспыт. Дьыалаларын дьүүллээбит уонна: «Тэриэскиттэр көстүннэр», – диэн кулубаҕа сурук ыыппыт.

Онон Тэриэскиттэр Күөбүргэнтэн көспүттэр. Биир Тэриэскин Бэлиэдэйгэ барбыт, биир – Чамчаҕа, биир – Бүлүүгэ, Хочо диэн сиргэ, биир – Нүүнэ баһыгар, биир – Наахараҕа.

Владимир Иванович Попов (1904). Ленскэй, Бэтинчэ. 1979 с. кэпсэппитим.

ТҮӨРТ КИЛИЭП

Ат Кытыла диэн сир. Былыр сүүрүк аты сүүрдэллэр. Сунтаартан киллэрэн сүүрдэллэр этэ. Түөрт Килиэп диэн киһи сүүрүк аттаах этэ. Моҕол диэн. Нэлэкэ диэн күөлгэ таххан, биир дьахтарга килиэп биэрбит. Түөрт килиэби. Түүн онтугар барбытыгар: «Кимҥиний?» – диэбит. Ону: «Били, түөрт килиэп», – диэбит. Ону дьон истибит уонна Түөрт Килиэп диэн ааттаабыттар.

Дьахтар хоойугар киирэбин диэн ааттанан хааллаҕа ол.

Фаина Васильевна Захарова (1930). Ленскэй, Орто Наахара нэһилиэгэ. 2002 с. кэпсэппитим.

ЗАХАРОВКА ҮӨСКЭЭБИТ

Арассыыйаттан биир саллаат куотан кэлбит. Лена устун түспүт. Бэлиэдэйгэ диэри. Онтон Бэлиэдэйтэн Нүүнэҕэ түспүт. Сиһинэн. Захаров диэн ньууча эбит. Хомустаах диэн күөл үрдүгэр тахсыбыт. Кураанах сиргэ олохсуйан, сибиэбийэ туттан олорбут. Ол олорон, Хомустаах Күөлү, хоруу хаһан, Нүүнэ өрүскэ түһэрэн кэбиспит.

Орто Наахараҕа олорор Тартыыйап диэн баай киһи эбит. Ол киһи, ол сири уутун түһэрэн, ходуһа оҥостуохтаах эбит. 40 киһилээх кэлбит. Хоруу хаһаары.

Онуоха ньуучата хайы-һахха хаһан бүтэрэн кэбиспит уонна: «Мин сирим, мин хаспытым», – диэн үүртэлээн кэбиспит. Онтон, саха кыыһын ылан, кэргэннэммит. Олохсуйбут, үс уолламмыт. Ол уолаттарыттан барта буолуо ол Сахаараптар.

Ити былыргы Кэтириинэ Торуой саҕана буолуо.

Ити кини уолаттарыттан үөскээбит Захаровка диэн түөлбэ этэ.

Дмитрий Петрович Соркомов (1938). Муома улууһа, Төбүлэх. 1982 с. Төбүлэххэ суруйбутум.

ХАТЫС

Мин, бэһис кылааска үөрэнэ сылдьаммын, ити былыргы үһүйээннэри, остуоруйалары, дьон кэпсээннэрин истэр, кэрэхсиир этим. Холобур, онтон биир истибит үһүйээмминэн, бу биһиги үөһээ өттүбүтүгэр турар Хатыс Үрэх олохтоох киһитин туһунан маннык.

Оччолорго биһиги сирдэрбитигэр табалаах эбээннэр биирдии ыалынан сир аайы олохсуйан олорбуттара. Ол курдук бу Хатыска биир оннук оҕото-уруута суох, эмээхсининээн иккиэйэх, киһи аҕыйах таба сүөһүлээх олохсуйан олорбуттара биллэр. Оҕонньор, үлэтин быыһыгар, тыа булдунан дьарыктанар идэлээҕэ.

Ити курдук кини бултаан-алтаан, бу Хатыс Эбэтигэр олордоҕуна, биирдэ, күһүөрү диэххэ, икки оҕолоох, кэргэннээх эдэрдиҥи соҕус эр киһи ыалынан көһөн кэлэр.

Хатыс бу киһини дьиктиргиир. Кини хантан кэлбитин, туох соруктаах кэлбитин ыйыталаһар. Анараа киһи мин бачча сааһым тухары онно-манна сир үтүөтүн көрдөөн, киһи олохсуйуох сирдэрин туохтуубун. Онон эйиэхэ бу эбэҕэр эйиигин кытта бииргэ сылдьыһан, кини булдун-аһын, сирин-уотун сиһилии көрөн барыам этэ. Мин, бу ыччаттардаах киһи, бу эдэр сааспар бүөм үчүгэй сири булан олордоллор диэн сылдьабын.

Хатыс киһитин кытары сөбүлэһэр. Ол эрээри киһи дьиксинэ саныыр. Отто Халыма курдук ыраах сиртэн бу биһиги түҥкэтэх үрэхпит баһыгар урут дэҥ-дуҥ быһыта охсон араас дьон ааһаллар этэ да бу киһи курдук, дьиэнэн кэлэн, түспүт түбэлтэлэрэ суоҕа. Ол да буоллар, кини дойдутуттан көҥөөбөтөҕө. Иккиэн бииргэ сылдьан бултууллара. Ол эрээри Хатыс Хайа оҕото анараа киһитээҕэр күүһүнэн, сырыытынан чорбойоро. Арыт бириэмэҕэ анараа киһи, киһититтэн дьиксинэн, баһын быһа илгистэрэ. Ол курдук кини киһитин араас өттүнэн барытынан боруобалаан көрөрө. Ханныктаах да буур чубукуну, тайаҕы кыһыл атаҕынан эккирэтэрэ. Ону сиппэккэ хаалбат этэ. Халыма уола сорох күннэргэ, күүһэ-уоҕа эстэн, сылайан кэлэрэ. Төһө өр кинилэр ити курдук бииргэ бултаабыттара, сылдьыбыттара биллибэт. Эмээхситтэрэ тордохторугар олорон эрэ дьонноро бултаабыт эттэрин сайыҥҥы хаһааска бэлэмнииллэрэ. Таҥаһын таҥастыыллара, таҥас оҥостоллоро. Ураһалар икки ардылара чугас-чугастыы этилэр. Ол иһин кинилэр хардарытаары кэпсэтиилэрин холку истиһэллэрэ. Биир үтүө сааскы күн кыра оҕолор ийэлэриттэн, Хатыс эмээхсинэ истэригэр, бэрт дьикти тылы быктаран ааспыттара: «Ийээ, аҕабыт биһиэхэ оонньуурун хаһан биэрэрэ буолла». Онуоха ийэлэрэ: «Сыччыыйдар, бэйи тохтооҥ. Аҕаҕыт биэриэх буолтун биэриэҕэ».

Ити кэнниттэн киэһэлик өлгөмнүк бултуйбут дьонноро тиийэн кэлбиттэрэ. Эмээхситтэр оҕонньотторун айах тутан, аһатан киирэн барбыттара.

Хатыс, сылаатын таһааран, бэйэтин нааратыгар кыратык уоскуйан сыта түһээччи. Итинник иллэҥ бириэмэтигэр кэргэнэ бүгүн истибит дьикти кэпсээнин киһитигэр сэһэргиир. Ол киһи туох санаалаах кэлбитин Хатыс, дьэ, сэрэйэр. «Ол иһин даҕаны. Баччалаах ыраах сиртэн бу мин Эбэбэр мэнээк киһи кэлбэтэх буолуохтаах. Онон, дьэ, эмээхсин, аҕыйах күн бэйэ тыынын кэтэннэххэ табыллар».

Дьэ, ити курдук кинилэр бэйэлэрин икки ардыларыгар, тыын былдьаһыытыгар, кэтэһэн, кутаа уот аттыгар олорбуттара. Ким урут утуйбут – ол хотторор. Тоҕус төгүрүк суукка усталаах туоратыгар кэтэспиттэрэ. Ити кэнниттэн Халыма киһитэ хайдах эрэ күүһэ-уоҕа өһүллэн, сыыйа утуйар уутун диэки хараҕын ирим-дьирим көрөн барбыта. Биир итинник түгэҥҥэ биһиги киһибит, Хатыс, киһитин уолугар кэлэн, күүстээх илиитинэн ыга туппута. Анараа киһи, хотторбутун билэн, Хатыска туһаайан маннык саҥалаах буолбута: «Мин Орто Халыма курдук ыраах сиртэн эн сөҕүмэр күүскүн, бөҕөскүн истэн, өлөрөргө сананан кэлбитим. Эн курдук 39 киһини өлөрөн турардаахпын. Түөрт уонуспун, эйиигин, өлөрбөккө хааллым. Кырдьык даҕаны, эн эт киһи иҥиирдээҕэ, сылбырҕата аатырыан аатыран сылдьыбыт эбиккин. Онон өс-саас, хаһан даҕаны эн миигин син биир өлөрөрүҥ биллэр. Онон бу мин дьоммун, үчүгэйдик тэрийэн, дойдуларын диэки атааран кээһээр. Эн бэйэҥ да билэриҥ курдук, кинилэр эйиэхэ туох да буруйа суох дьон. Онон киһи өйдөөҕө киһи буолуохтааххын. Кинилэри, бука диэн, тыытымаар, эппитим курдук, тэрийэн ыытан кэбиһээр».

Хатыс, киһитэ эппитин курдук, кинилэри тыыппакка, сүрдээх үчүгэйдик бары өттүнэн сүбэлээн-амалаан, өйүөлээн-хаһаалаан, кэлбит суолларын устун ыыталаан кээспитэ. Уонна кинилэргэ туһаайан маннык саҥалаах турбута: «Бу эдэр оҕолор, аҕаҕыт курдук, хаһан эмэ мин диэки эргиллэн, өһү-сааһы ситиһэ кэлимээриҥ. Эһиги миигин үчүгэйдик биллигит. Ити, өйдүүр буоллаҕына, ийэҕит эһиэхэ этиэҕэ».

Ити кэнниттэн уһун кэмнэргэ Хатыс куолутунан уруккутун курдук бултаан-алтаан күнү-дьылы билбэккэ олорбута. Кыратык сааһыран барбыта. Дьэ, ити Орто Халыматтан хаалбыт икки ыччата, саастарын ситэн, күүһүрэн-уоҕуран баран, аҕаларын кытта сылдьыбыт Хатыс Эбэлэригэр Хатыс оҕонньортон төрөппүт аҕаларын иэстэһэ диэн тиийэн кэлбиттэрэ. Хатыс кинилэри, оччо-бачча кыыһырбакка-уордайбакка, киһилии үчүгэйдик көрсүбүтэ. Уонна кинилэргэ, аһата олорон, маннык диэн туһаайан саҥа саҥарбыта: «Эһиги сааскытынан эдэргит, саҥа сири-дойдуну кэрийэн, сырыыны-айаны сылдьан дьон бэртэрэ буолбуккут. Оттон мин инним кылгаан, сааһыран, урукку кыаҕым, күүһүм мөлтөөн сылдьабын. Онон эһиги, бука, миигиттэн өс-саас ситиһэ кэлбиккитин мин, кырдьаҕас киһи, өтө сэрэйэбин. Эһигини кытта мин охсуһар, күүһүргэһэр кэмим буолбатах. Онон, оҕолоруом, мин усулуобуйалаахпын. Бу көрөҕүт дуо, ол тордоҕум үрдүгэр турар хороҕор тааһы. Ити мин биһикпин уурбут, бэрт кыра сааспыттан санаам тохтообут Ийэ Тааһым буолар. Мин ити таас үрдүгэр алтан уҥуоҕум араҥастаныан, көмүс уҥуоҕум көтөҕүллүөн баҕарбытым. Онон ытык кырдьаҕас киһи тылын эһигини ылыныахтара диэн эрэнэн этэбин. Оччолорго, эһиги аҕаҕыт тылын истэн, эһигини мин тыыппакка ыытан турардаахпын. Ол ону да санааҥ. Бу үрэх уҥуоргу-маҥааргы өттүгэр турар икки хороҕор таас төбөлөрүгэр тахсыаҕыҥ. Мин эһиэхэ сэттэлии оҕу биэриэҕим. Эһиги маҥнай миигин эр-биир ол охторгутунан ытаарыҥ. Мин бэйэм баҕарар Ийэ Тааспар уҥуоҕум сытыан баҕарабын. Оттон сыыһа туттар түбэлтэҕитигэр, мин бу эһиги курдук эдэр оҕолору өлөртөөн, онно-манна өс-саас оҥорор санаам суох. Кэлэн ааспыт бэлиэҕитигэр хаҥас илиигит чылгын сөмүйэтин өрө уунан тураарыҥ».

Дьэ, ити курдук кэпсэтиһэн, быһаарсыһан, утарыта турар хороҕор тааска ыттыбыттара. Анараа дьоннор кулгаахтарын кураатыгар дылы тардыалыы-тардыалыы бииртэн биир оҕу, Хатыс диэки туһаайан, ыытан испиттэрэ. Ол эрээри биһиги киһибит, төһө да кырдьаҕаһын иһин, билигин даҕаны кини илиитэ-атаҕа эрчимнээх буолан биэрбит. Кэлбит оҕу биири даҕаны бэйэтигэр тиэрдибэтэх. Хабан ыла-ыла хаппарыгар хааланан испит. Уолаттар, охторо бүтэн, оҕонньор эппитин курдук, хаҥас илиилэрин өрө көтөҕөн, чылгын сөмүйэлэрин көрдөрбүттэр. Хатыс икки оҕунан эр-биир уолаттар ити сөмүйэлэрин быһыта ытыалаабыт.

Дьэ, уонна төттөрү түһэннэр, уолаттарыгар этэр: «Эдэр, ахсым санааҕытыгар кэлэҥҥит, бу мин курдук сааһын моҥообут кырдьаҕас киһиттэн, төһө да өс-саас баар буолтун иннигэр, санааҕытын аны халбарытыҥ. Этэҥҥэ дойдугутугар айаннааҥ».

Инньэ диэн уолаттарын, үчүгэйдик сүбэлээн-амалаан, атааран кээспит. Дьэ, итинтэн ылата бу киһиэхэ ким даҕаны, ханнык даҕаны өс санаатын уурбакка сылдьыбыттар. Оҕонньор төһө эмэ сааһыран баран өлбүтэ үһү. Кини баҕатын толорон, уҥуоҕа Ийэ Тааһыгар араҥаска турар.

Бу кырдьыгын-сымыйатын билээри мин икки сыл устата ити Хатыс Үрэх устун бултуу сылдьыбытым. Ол сылдьаммын, ити Ийэ Тааһа диэн ааттаах очуоска тахсан көрө сылдьыбытым. Онно ити араҥас элээмэтэ баар этэ.

СИҺИК ҮРЭХ

Былыр биир эбээн уонна саха бииргэ аргыстаһан айаннаан иһэн, бу биһиги аллараа өттүбүтүгэр Тулаайах Хайа кэтэҕэр Сиһик Үрэх диэн сиргэ кэлэн баран, эбээнэ: «Сиһии! Үрэх баар эбит дуу?» – диэбит. Онуоха анараа киһитэ: «Аата! Бачча улаххан уулаах үрэҕи көрөн туран эттэххин. Хата, хайдах туоруубут?»

Айылҕа үрэҕи туора чиргэл синньигэс маһынан далаһа уурбут. Ол маһынан тахсан иһэн: «Сиһи-и! Үрэх баар», – диэбит эбээнэ, сиһин булгу түһэн өлбүт. Онуоха сахата эппитэ үһү: «Эйиигин сэнии сылдьан, айаным аргыһа хаалла манна. Онон эн аатыҥ Сиһик Үрэх буоллун».

Итинтэн ылата, уос номоҕуттан түспэккэ сылдьан, Сиһик Үрэх диэн ааты сүгэн сыттаҕа.

Алексей Михайлович Черов. Муома, Кулун Өлбүт. 1976 с. 100 саастааҕа.

ОРТО ДАЙДЫ

Бастаан күнү көрбүт сирим Абый улууһугар. Бу дойдуга үс саастаахпар тахсыбыппын. Манна тахсан, субу дайдыга, субу томторго олохсуйабыт. Былыргыттан ааттаммыта Орто Дайды диэн.

Бастаан, Дьааҥы диэкиттэн кэлэн, бу сири булбуттар. Ол кэлэн туран эппиттэр: «Орто аан дойду үтүө сирэ бу дайдыга баар эбит», – диэн. Онтон ити Орто Дайды диэн ааттаммыт.

Бэрт былыр манна киһини сүрэхтээбиттэр үһү. Бу тоҕойго. Ураһа Хонуута диэн сир. Ол сүрэхтээбит томтордоро. Онно кэлэннэр, бастаан дьиэ суоҕар, ураһанан олорбуттар үһү. Ол киһини сүрэхтээбит дьиэлэрэ диэн чачыабына диэн баар этэ. Мин хойут, улаатан баран, уон алтабар дуу, төттөрү Абыйга киирэ сылдьыбытым. Икки сылга киирэ сылдьыбытым. Ол чачыабына, хойут улаатан баран, көрдүү сатыыбын да ончу булбаппын. Ойуур үүнэн хаалбыт. Талах үүнэн хаалбыт. Сити Ураһа Хонуута диэн сиргэ, итиннэ баар этэ.

Дьааҥы диэккиттэн ол Мөрөк диэн киһи кэлтэ үһү. Кулун Өлбүт диэн бу томтор аата. Кулун Охонооһой диэн киһи манна олохсуйбута үһү, манна бастаан. Ол кини аатынан ааттаммыт бу.

ТҮҤҮР МАТАЙБЫТ

Ойууттар түҥүрдээх буолаллар. Ити тиити үүттээннэр ойууттар түҥүрдэрин өҕүлүннэрэллэр эбит. Итиннэ модьуйан, эрийэн. Ити тиит аата Түҥүр Матайбыт диэн.

Түҥүрү матаппыт ойуун эттэҕэ дии: «Ыччаттарбыттан, киһи буолан, үчүгэйдик олоруохтара буоллар, күөх мутук үүнэн тахсыаҕа», – диэбит.

Ол ойун удьуоруттан мин олоробун. Ол хас да киһи үйэтэ буолта буолуо. Ол ойун Тэрбээйик Уйбаан диэн. Ууччатын аата, холобур, Уйбаан.

КААТ БУОДЫЛ

Биир эбээн биир эдэр, биир кырдьаҕас дьахтардаах эбит. Биир хамначчыт дуу, ханнык дуу уоллаах эбит. Ол киһи, чубукалаан сылдьан, биир чубуката олоххо ¹ иҥнэн хаалбыт. Дьэ, сарсыҥҥытыгар туран, уолун кытта иккиэн барбыттар. Уолун этэр: «Чэ, эн түһэн көр. Мин маамыгынан быалаан түһэрэн көрүөм», – диир.

Уол буолбат. Онтон, дьэ, бэйэтэ түһэр. Уолугар маамыгынан быалаттаран баран. Чубуканы түһэн ыыппыт. Төлө тардан. Уол буоллаҕына маамыгын быһан кэбиспит. Быһаҕынан. Киһи, дьэ, онно олоххо сыстан хаалбыт. Мээнэ.

Уол, чубуканы ыҥыырдан баран, дьиэтигэр кэлбит. Дьэ, ол кэлэн түүн утуйа сыттахтарына, анараа киһи кэлбит. Олохтон тахсан. Ол кэлэн, уолун өлөрбүтүнэн киирбит. Ол гынан, сарсыарда туран, эдэр дьахтарын аҥаар атаҕын тоһутан, аҥаар илиитин тоһутан баран, быраан кэбиспит. Кырдьаҕас эмээхсинин кытта көһөн хаалбыт. Ол сир аата билигин сахалыы буоллаҕына Аҥаар Атах диэн, эбээннии буоллаҕына Каат ² Буодыл ³ диэн. Ол сир ала бэлиэтик ааттанар – Буодыл Үрэҕэ диэн.

Кэпсээнньит тылы быһаарыыта:

 ¹ Олох – ончу маннык истиэнэ курдук турар. Туох даҕаны таба тирэммэт. Арай оннукка киирэр дэҥ чубука. Чубука, холобур, түөрт атаҕыттан биир атаҕа хатанар буоллаҕына, бара турар. Чубука олоҕо диэн, туох да иҥнибэт, турар хайыр. Сырай хайыр. Атахтаах кыыл, чубукаттан атын, туох да киирбэт.

Эбээн тылыгар:

 ¹ Каат (гаад) – половина (аҥаар) (Лебедев В. Д. Язык эвенов Якутии. – Л.: Наука, 1978. С. 155).

 ² Буодыл (боодэл, буудел) – нога (атах) (Русско-эвенский словарь / В. И. Цинциус, Л. Д. Ришес. – М.: Гос. изд. иностранных и национальных словарей, 1952. С. 325).

Роман Петрович Уваровскай (1910). Муома, Кулун Өлбүт. 1971 с. дьиэтигэр суруйбутум.

МӨӨЧӨРӨ БӨҔӨС

Мөөчөрө Бөҕөс диэн киһи баар үһү. Тугу да бултаабыта диэн биллибэт. Эсэһит этэ диэн кэпсииллэр. Тоҕус уон тоҕус эһэни өлөрбүт. Онтон биирдэ эмиэ сиргэ тахсыбыт. Саа диэн былыр суох эбит. Минтиэпкэ да саа. Ити чакыырынан эстэр саа. Ол да суох үһү.

Ол саҕана бу икки өттүнэн биилээх үҥүү диэн оҥостоллор үһү. Хатыҥынан уктаан. Ол үҥүүтүн тутан баран, тайҕаҕа тахсыбыт. Арай биир киэҥ соҕус сиргэ эһэ отонноон сиэн эрэр үһү. Бу киһи онуоха үһүүрэр, үһүүрэн чыскырытар. Эһэлэри урут үһүүрэн ыҥыртыыр эбит. Дьэ, ол хоту эһэтэ киниэхэ сүүрэн кэлбит. Ол кэлбитигэр. Үҥүүлэрин, сөһүргэйдээн баран, хороччу тутан олороллор үһү. Эһэ, киһиэхэ кэлэн баран, эбэһээтинэ балтараа дуу, икки дуу миэтирэ сиргэ олоро түһэр эбит. Харына түһэр ¹. Онтон киһи үрдүгэр түһэр үһү. Баттыы түһүөхтээх эбит. Ол бириэмэҕэ үҥүү үрдүгэр түһэрэллэр. Супту анньаллар үһү. Онтон, үөлэн ыланнар, үөһэнэн быраҕан ыыталлар эбит. Онтон, эргийэн кэлэн, киһи үрдүгэр түһэн истэҕинэ, иккистээн быраҕыытыгар батыйатын уга булгу баран хаалбыт. Онтон эһэтэ ньаҕаччалаабыт ². Кини, батыйатын угун туппутунан, дьиэтигэр ыстаммыт. Эһэтэ батыспатах.

Ол онно көрдөҕүнэ, илин быһаҕаһа сыгынньах, кэлин быһаҕаһа түүлээх үһү. Сир тоҥон эрдэҕинэ бирээмэ эбит. Күһүн. Онтон куттанан, өлүөр дылы дьиэттэн тахсыбатаҕа үһү. Өлөрүгэр эмээхсинигэр эппит: «Эмээхсиэн, бу күн ыраахтааҕыбар күүспүн билиннэрбэтэҕим, абаам-абам», – диэбит.

Онтон бу былыргы киһи сыҥаһата мас буолар. Бэрэбинэ. Сыҥаһа диэн орун. Онтон биир хардаҕаһы хайа харбаан ылбыта үһү. Онтон өлөн хаалбыт.

Онно таайаллара үһү бүтүн күүстээх киһи буолуо диэн. Ол ити бүтүн күүс диэн 100 бууту көтөҕөр киһи диэн.

Кэпсээнньит тылы быһаарыыта:

 ¹ Харына түһэр – сиргэ хорулла түһэн баран, бахчайарын аата.

 ² Ньаҕаччалаабыт – ыарыыланан кыайан сүүрэр кыаҕа суох. Бааһыран.

ЫРЫА ЧӨКӨӨТТҮҮР

Ааттаах ырыаһыт Ырыа Чөкөөттүүр диэн баар үһү. Ол Ырыа Чөкөөттүүр бэрт сүрдээх элбэх, отут ырыалаахпын диэн бэйэтэ кэпсиир үһү.

Дьэ, биир баайга Ырыа Чөкөөттүүр күүлэйдии кэлбит. Бу дьиэлээх киһи илим баайа олорор үһү. «Доҕоор, дьэ, үчүгэй да илими баайа олорор эбиккин», – диэбит.

«Ээ, үчүгэй буолумуна. Дьэ, эйигин ааттаах ырыа киһи дииллэр ээ. Бу илимҥэ балык туппат гына ыллыаҥ этэ дуо», – диэбит.

«Тыый, ыллаан буолумуна», – диэбит.

«Чэ эрэ. Сакалааттаһыах. Ыллаар эрэ. Үс күннээх түүҥҥэ балык туппатаҕына, мин көмүс үүннээх, ыҥыырдаах аты биэриэм. Балык туттаҕына, эн миэхэ сайын устата отто охсон биэриэҥ», – диэбит.

«Ээй, дьэ. Сөп», – диэбит.

Сакалааттаспыттар. Илии тутуһан сакалааттаһаллар үһү. Ону атын киһи араарар үһү. Илиилэрин. Ол киһи, хайалара кыайар да, манньа ылыахтаах үһү.

«Чэ, бачча хонон баран кэлээр», – диэбит. Илимэ бүтэригэр.

Кэлбитигэр, илимнэрин ыйаабыттар. Төгүрүйэ сылдьан ыллыыр үһү. Илимин. Ол бүтэригэр эппитин өйдүүр үһү. Ол илимнээх киһи. «Таастыганныын таллырҕаа, хотоҕостуун куллурҕа-а-а», – диэбит үһү бэрт уһун тыынынан.

Дьэ, киирэннэр, үппүттэр. Үһүөн. Үс киһи. Үс күннээх түүн үтэ сатаан кээспиттэр. Балык туппатах. Балыктар көстө сылдьаллар үһү. Балыктар кэлэ-кэлэ төттөрү ыстана тураллар үһү. Хонуктарын соруога бүтэн хаалбыт. Онон көмүс үүннээх, ыҥыырдаах атын ылан барта үһү. «Сүрдээх да кыыл буолар эбит ырыа киһи», – диэн дьулайта үһү баар киһи.

Ити биир эрэ түбэлтэ буолбатах. Бэрт элбэх араас буолбутун кэпсииллэр этэ. Онтон мин ити биири кэпсиибин.

Отут ырыалаахпын диэн кэпсэнэрэ үһү бэйэтэ. Сайын хаппыт титирик төрдүгэр олорон ыллаатаҕына, көҕөрөн хаалар үһү. Күөх титириккэ ыллаатаҕына, хагдарыйан хаалар үһү.

Мария Ивановна Соркомова. Муома, Иҥнигир нэһилиэгэ. 1976 с. 76 саастааҕа.

ҮС БЫРААТ УОННА ЭДЬИИЙДЭРЭ

Үс быраат биир эдьиийдээх олорбуттара үһү. Төрүттэрэ – Үрүҥэй. Ол булчут-алчыт дьоннор эбиттэрэ үһү. Эдьиийдэрэ, суох буолан хаала-хаала, кэлэрэ эбитэ үһү. Үтүлүктээх илиитинэн күөстүүр буолбута үһү. Сүтэрин саҕана.

Былыргы кыыс бөҕөхтөөх, ытарҕалаах, хабарҕа симэхтээх, уолукка уонна быалаах кириэс диэннээх.

Сарсыарда биирдэ, күһүн үһү, кыраһа түспүт. Онно, уолаттар көрдөхтөрүнэ, кырдьаҕас суола кэлэн киирбит үһү дьиэлэрин муннугар. Арҕахха. Ону уолаттар бултаабыттара үһү. Кырдьаҕас үһү. Тыһы кырдьаҕас үһү. Ону иһин тыырбыттарыгар кириэһэ, хабарҕа симэҕэ тахсыбыт үһү. Илиитин быспыттарыгар, тыырбыттарыгар – бөҕөҕө. Ону көрөннөр, билбиттэр үһү – эдьиийбит диэн.

Үс аҥы олороннор, атахтарын үрдүгэр олороннор, ытаспыттар үһү. Эдьиийбитин кыайбыппыт диэн.

Итинэн бүттэ.

КЫЫС УҤУОҔА

Арҕаа Үрэх аартыгын анараа өттүгэр Кыыс Уҥуоҕа диэн баар. Онно сээкэйи бэлэх биэрэллэр. Сибилигин даҕаны биэрэ тураллар үһү. Сылдьыбыт дьоннор.

Үрэх ортотугар субу оһох курдук босхо таас баар. Оччо туохтан да тутулуга суох. Түгэҕиттэн эрэ өйөнөн турар. Аттыгар тумуллар, таастар бааллар. Ол оһох курдук таас сурааһыннаах, хайдыбыт курдук хайаҕастаах. Улахан. Ол иһигэр киирэн олорон, биир омук кыыһа иистэнэрэ эбитэ үһү. Онтон көрдөхтөрүнэ, кыыстара таас буолан хаалта үһү. Хойут. Иистэнэр сиригэр сээбэһин барытын, мэҥкэрэтин ¹ тойун барытын аҕалта эбитэ үһү. Онто барыта таас буолта үһү. Сээбэһэ барыта. Иистэммитинэн, бөкчөйбүтэ бөкчөйбүтүнэн таас буолта үһү. Олорор этэ. Тааһы бэлэх биэрэннэр, көмөн кэбиспиттэр дииллэр этэ.

Онтон ыла Кыыс Уҥуоҕа диэн ааттаммыта эбитэ үһү. Билигин даҕаны кэлбит-барбыт барыта бэрик биэрэ турар. Табаҕы тойу, ойуулаах кыраһыны, сээкэйи уураллар.

Кэпсээнньит тылы быһаарыыта:

 ¹ Мэҥкэрэ – ити омуктар иистэнэр таҥастарын-саптарын ууруналлар.

Араас аҕырыалаах, ойуулаах маанылара. Хаппаҕа барыта дьэрэкээн. Холобур, бу суумка курдук гына тигэллэр этэ. Таба ойоҕоһугар сөп кына. Сиксиктээх, төп-төгүрүк гына тигэллэр этэ. Таба сарыытынан тигэллэр, тыһы да аттаран тигэллэр. Таба да баһын аттаран тигэллэр. Сахалыы эрэмэдэй, омуктуу мэҥкэрэ.

Лидия Романовна Черемкина. Муома улууһа, Улахан Чыыстай нэһилиэгэ. «Үрүҥэйдэрбит. Оҕонньорум Байды этэ. Сааспын 95-пинэн суруй. Чэ, кэм сөп түбэһэрэ буолуо. Улахан кыыһым сааһа 70-гар тиийдэ буолуо. Эмиэ таайыы буоллаҕа», – диэбитэ. 1975 с. Муома Соболооҕор суруйбутум.

ХАЙДАХ ОЛОХ ЭТЭЙ

Наар бэһинэн, бэс үөрэтинэн аһыыр этибит. Уонна – араас булт. Сылгыны тутаммыт – кымыс. Сылгыны ити пиэрмэ ынаҕын курдук тутар этибит. Чубукка диэн баар дии тааска. Мас кыыла. Итиэннэ – наар балык. Элбэх сүөһүлээх киһи суох этэ. Ити ымыйах диэн баар. Ону ас оҥорон, бэс быыһыгар, бэстэн салтахпытына, ас оҥорон аһыыбыт. Быһата, хааһы курдук. Чыыста барытын хостоон, түөрэн ылабыт. Дьэҥдьийэ сылдьан. Ыраах буоллаҕына, атынан сылдьабыт. Үрэхтэр мэйиилэригэр, туора үрэхтэргэ балыкка барабыт. Онно туулаан, онно илимнээн.

Балыгы. Иһин ылабыт, аһылыгын уонна буһарабыт сороҕун. Кыратын. Буһаран баран, хоруудаҕа кутабыт. Дьааһык курдук. Ону, тоҥмутун кэннэ, кыһын баран, тиэйэн ылабыт. Тиэйэр тиэйэр, ыҥыырдар ыҥыырдар.

Дьарҕаа, сүрү, чоос, чугачаан, чуочаан, сордоҥ. Араас балык барыта баар. Ити аата – сыма.

Лабыкталаах дайды тиитэ ураты үчүгэй буолар. Киһи сиир тиитэ маннык буолбат. Ол тииппитин киллэрэбит. 2–3 миэтэрэлээх дүлүҥү киллэрэн хатырыктыыбыт. Онтон бэһин кыһыйабыт. Сыппах быһаҕынан. Сытыы быһаҕынан буоллаҕына, маһа кэлиэ буоллаҕа дии. Онтубутун маска кырбыыбыт. Кээбил бэйэлээх гына. Бурдук курдук. Ол кырбаан бараммыт, уу оргуйбутун кэннэ, сыматын кутан бараммыт, кутабыт уонна булаан, булаан кэбиһэбит.

Итиэннэ кыабаҥна диэн баар. Чэйгэ, үрэххэ. Оннугу уурабыт хайаан да, хайаан да. Уһаакка хаһаанабыт. Суорат буоллун, күөнэх диэн кыра балык. Ону барытын мэлийэммит, уһаакка уурабыт.

Чэйгэ үүнэр сүрдээх үчүгэй амтаннаах буолар. Хортуоска диэн үүнээйи кэлэр дии. Онуоха майгынныыр. Кыабаҥнаны да, ымыйаҕы да ончу кыһамматтар. Былыргы киһи эрэйдээх, кыһанан, барыны ас оҥорор.

Ол илдьикиҥ аатын биһиги ымыйах диибит. Оо, сүрдээх үчүгэй буоллаҕа дии. Хатарабыт. Сынньан-сынньан-сынньан баран.

Акулина Егоровна Слепцова. Муома улууһа, Төбүлэх бөһүөлэгэ. «Үрүҥэйдэрбит. Аҕам Үрүҥэй этэ. Оҕо аҕатынан барар. Ийэм да Үрүҥэй кыыһа», – диэбитэ. 1975 с. кэпсэтэрбэр 63 саастааҕа.

ҮРҮҤЭЙТЭН МАҤНАЙ…

Эһэ сыатынан, үөһүнэн эмтэнэллэр. Ыарыйдахтарына. Ол Үрүҥэй аҕатын ууһугар эрэ эмтиир диэн. Үрүҥэйтэн маҥнай киһи эһэ буолбут диэн. Ону бэйэтин аймаҕар эрэ эмп буолар диэн саҥарсар буоллаллара.

Куба – Байды төрдө. Хатыным төрдүн өссө ынараатынааҕы киһи. Ол онно туохтуур үһү, кубаны өлөрөн баран. «Төйүҥүнү бултаатым. Кэдьиги таҥалайгын кэт», – диэн ыһыытыыр үһү.

Эгэ итини сиэтиэҕэ дуо. Сиэппэт. Эр дьоннор бэйэлэрэ эрэ сииллэр. Ол аата кийииттээтэхтэрин аата үһү. Төрдө диэн, ытыктаан. Итини, кубаны, билигин да кийииттиир эмээхсин баар. Өлүүттэ Арамаанабына диэн. Ол ити Байдыга кэлбит буолан. Мин Байдыга кэлбитим да, аныгы дьон буоламмыт, кийииттээбэт этим. Куба – Байды төрдө үһү. Былыргылар Байды төрдө дииллэр. Кубаны.

Соболоохтор – байдылар. Биһиги, төбүлэхтэр, үрүҥэйдэрбит.

Софрон Григорьевич Слепцов. Муома улууһа. «Үрүйэ Төрдүгэр төрөөбүтүм. Байды аҕатын ууһа», – диэбитэ. 1975 с. 98 саастааҕа.

ЭҺЭ ҮРҮҤЭЙ ТАҤАРАТА

Үрүҥэйдэртэн биир дьахтар сүппүт. Сүтэн хаалбыт.

Дьэ, дьиэлээҕи булаллар. Киһи тардыһан, элбэх киһи киирэллэр. Дьэ, өлөрбүттэр. Тыһы эһэ быһыылаах үһү. Бу атаҕын сүлээрилэр, хайыппыттара, быһахтара олох хоппот сирдээх үһү. Ону көрбүттэрэ, арай, көмүһү быһа сатыыллар үһү. Арааран, барытын сүлэн көрбүттэрэ, били сүппүт дьахтар бөҕөҕө үһү.

Онтон Үрүҥэй Таҥарата диэн ааттаабыттара дииллэр.

Николай Николаевич Старков-Сэбиэт Коля (1956). Муома, Төбүлэх бөһүөлэгэ. Үрүҥэй аҕатын ууһа. 2001 с. суруйбутум.

АРАҤАСКА ТУРАР УДАҔАН УҤУОҔА

Тирэхтээххэ биир удаҕан уҥуоҕа араҥаска турар. Туох баар симэҕин кэтэ сылдьар үһү.

Дьокуускайга музей аһыллыбыта. Соболооххо хомсомуол сэкиритээрэ, онно экспонаттары хомуйуу буолбутугар сөп түбэһиннэрэн, ол удаҕан уҥуоҕуттан били симэҕин, арааһынай киэргэллээх ыытаары, Муома сиригэр маннык баар диэн, ылан кэлбит. Дьиэтигэр. Ити сүүрбэччэ километрдаах сир. Сатыы сылдьар буоллаҕа. Дьиэтигэр чэйдии олордоҕуна, эһэккэтэ таһырдьа тахса сылдьар, аҕалбыт малын көрөр. Сиэнигэр киирэн этэр: «Тоҕо маны ыллыҥ. Улуу дьоннор. Киһи тыыппат, быһа саҥарбат куолута. Сэттээх, сэтэриилээх буолар. Ол иһин миэстэтигэр төттөрү илдьэҥҥин, хайдах баарынан симээн кэбис», – диэбит. Ону уола буолуммат: «Дьокуускайга ыытыам», – диэбит.

Ону оҕонньор, түүннэри илдьэн, удаҕан уҥуоҕар тиийэн, симээн, көрдөспүт. Онуоха биир таммах хараҕын уута түһэн, хааҥҥа кубулуйан баран, сүтэн хаалбыт. «Эдэр оҕону араҥаччылаа, саҥа үүнэн эрэр киһини баалаама, бырастыы гын», – диэбит. Ону ол хараҕын уута тахсар.

Ол курдук олороллор. Туох да уларыйыы суох. Уол үлэлиирин курдук үлэлиир. Онтон, саас ортотугар тиийэн баран, бу киһи илиитэ уонна атаҕа тарбахтарыттан ууллан тохтор. Дьокуускай куоракка тиийэн көрдөрө сатаан баран, төннөн кэлбитэ. Кэнники ытынан өлбүт этэ. Талааннаах эҥин, артыыс эҥин, ырыаһыт эҥин, кыайыылаах-хотуулаах киһи. Холкуос, сопхуос биир тутаах киһитэ. Ону удаҕан уҥуоҕун тыыппытыттан буолуо диэн сабаҕалыыллар этэ. Быраастар кыайан быһаарбатахтар. Ити 50–60-с сылларга.

Ити удаҕан уҥуоҕа турар сиригэр, Тирэхтээх Үрэҕин үрдүгэр, иккитэ баһаар буолбута. Бастакы баһаарга кэлии киһи, күтүөт Федоров Николай Гаврильевич, хос аата Доодорон диэн, тулуйа сатаан баран, көрдөһөр курдук этэр: «Эдьиийбит, баччалаах уоту көрөн тураҥҥын, бэйэҥ уҥуоххун харыстаабаккын дуо?» – диэбит. Онуоха бэргэһэ саҕачча былыт тахсыбыта дииллэр. Ардаҕы түһэрэн, умулларан кэбиһэр.

Иккис сылыгар ол сиргэ эмиэ умайар. Ол онно дьоннор көрдөһөллөр. Ардах түһэр, мөлтөхтүк түһэр уҥуоҕу сиэн кэбиһэр.

Данил Иванов. Мэҥэ Хаҥалас, Чыамайыкы нэһилиэгэ. 1967–1968 сс. Бүлүүтээҕи педучилищеҕа II кууруска үөрэнэ сылдьан суруйбут. Киниэхэ Чыамайыкы төрүт олохтооҕо Ион Семенович Федоров (1898) кэпсээбит.

ЧЫАМАЙЫКЫ

Былыр Чыамайыкы диэн эмээхсин олоро сылдьыбыта үһү. Кэлии дьон кини кыргыттарын кэргэн ылан, манна олохсуйбуттара үһү. Бу нэһилиэккэ саамай улахан күөл Чыамайыкы дэнэр эбит. Ону харыс тылынан солбуйан, Эбэ дииллэр. Бу күөл нэһилиэк кииниттэн 10 км таҥнары Тамма сүнньүгэр сытар.

Тихон Егорович Никитин (1915). Илин Хаҥалас улууһа, I Хаптаҕай нэһилиэгэ (билигин Мэҥэ Хаҥалас оройуона, Хара нэһилиэгэ). Айалаах аҕатын ууһа. 1982 с. кэпсэппитим.

ХАПТАҔАЙДАР

Хаптаҕайдар тустарынан былыргы оҕонньоттор кэпсээннэрин истэр этим.

Хаптаҕайга, өрүскэ, Тииттээх диэн аҕа ууһа баар. Мыла үрэх төрдүгэр олохтоох. Онно, дьэ, былыргы оҕонньоттор кэпсииллэринэн, өрүһүнэн, тиити миинэн, устан кэлэн олохсуйбуттар. Онтон кэлбит дьоннор ол Тииттээххэ олохсуйан үөскүүллэр.

Онтон кинилэр уҥа өттүлэригэр Харгыйа аҕатын ууһа баар. Огдураан да диэн ааттыыллар. Олор Тииттээхтэр кэннилэриттэн харыйаны миинэн кэлбиттэр диэн кэпсииллэр. Ол атааннаһар эрдэхтэринэ ааттыыллара эбитэ дуу.

Кинилэри онно тохтотумаары, Тииттээхтэр ох саанан ытыалаан тоһуйбуттар. Ол кынан баран, Харгыйа аҕатын ууһа элбэхтэр. Күүстэринэн олохсуйан хаалбыттар.

Хаптаҕайдар ситинник үөскээбиттэр уонна тыаҕа тахсан испиттэр. Мыла үрэх устун. Тииттээхтэр Мыла үрэх устун тахсыбыттар. Харгыйалартан эмиэ мыраан үрдүгэр Харыйалаахха олохсуйбуттар. Харыйалаах аҕатын ууһа үөскүүр.

Чэ, итинник.

НӨӨРҮКТЭЭЙИЛЭР

Нөөрүктээйилэр тустарынан Нөөрүктээйи оҕонньотторо кэпсииллэринэн.

Нөөрүктээйигэ маҥнай Петровтар диэннэр олохсуйбуттар. Биллэн турар, соҕуруу диэкиттэн кэлбиттэрэ буолуо. Өрүһүнэн. Кинилэр кэннилэриттэн Нөөрүктээйилэр диэннэр кэлбиттэр. Элбэх киһи. Эмиэ өрүһүнэн устан.

Ол Нөөрүктээйи аҕатын ууһа халыҥ дьон, өрүскэ үөскээн баран, тыаҕа тарҕанан барбыттар. Кэнники, арахсаннар, түөрт Нөөрүктээйи буолбуттар. Олус ыраах-ыраах үөскээннэр, тэнийэн хаалбыттар. Ити билиҥҥи Павловскайынан, Мооронон, өрүһүнэн-тыанан. Саамай улахан нэһилиэк хаалан хаалар.

Онтон бу диэкинэн, ити Түүйэнэн, Көлөт Нөөрүктээйитэ арахсар. Туспа нэһилиэк буолар. Уонна Нөөрүктээйиттэн Тыараһа диэн нэһилиэк арахсар. Бу Мыла үрэх халдьаайытынан уонна Хомпу куулатынан, икки өттүнэн, сүнньүнэн. Биир нэһилиэк гынан баран, эмиэ нэһилиэктэри туораан, Тыыллыма нэһилиэгин туораан.

Уонна өрүскэ, Ороссолуода соҕуруу өттүгэр, Дьөппөн бэтэрээ өттүгэр, ити икки ардыгар, Быллараат Нөөрүктээйитэ диэн кыра нэһилиэк баар этэ. Ол билигин Дьөппөҥҥө киирэн турар.

Көлөт Нөөрүктээйиттэн, Түүйэттэн хоту билигин Мөҥүрүөн диэн ааттанар. Чоочо үөскээбит сирэ былыр.

Ороссолуода Түмэти диэн ааттаах былыргыта, Торуой Тыыллыма диэн. Ити Ороссолуоданан тыаҕа тахсар. Ыраах тахсар. Түөрт көскө тиийэ тахсар. Хаатылыманан.

Николай Михайлович Сидоров (1922). Мэҥэ Хаҥалас, Өлөчөй. Хара ийэтин ууһа. 1989 с. суруйбутум.

ХАРА ИЙЭТИН УУҺА

Хара ийэтин ууһа. Хара нэһилиэгиттэн хара оҕустаах хара уол көһөн кэлбит манна. Ол кэлэн, олохсуйбут. Ол олохсуйбут сирэ Кыыл Аабыт. Уулаабыт диэн быһыылаах. Ону кылгаппыттар. Кыыл Аабыт – ити кыстыга. Сайын буоллаҕына, бу Өлөчөйгө сайылаабыттар. Кэлин.

Хара ийэтин ууһа түөрт араспаанньа үөскээбит: Сиидэрэптэр, Хабырыллайаптар, Ородьуйуонаптар, Стручковтар. Төрдүлэринэн дьадаҥы дьоннор. Холобура, бу мин эһэм Иһиччит Мааркап диэн үһү. Үйэтин тухары мас иһити оҥорор.

Биһиги төрүппүтүгэр Матаатай диэн киһи үөскүү сылдьыбыт. Аатырар охсооччу.

Алексей Андреевич Петров (1919). Мэҥэ улууһа, Бахсы нэһилиэгэ. 1982 с. Чурапчы Чыаппаратыгар суруйбутум.

ҮРҮҤ ОҔУСТААХ ОҔОННЬОР

Мэҥэ Хаҥаласка, Дойдуунускайга Дойду Бахсыта диэн баар. Улуу Арыы диэн. Ол арыыны Мэҥэҕэ биэрэн тураллар. Көһүү саҕана. Ол арыыны олохтоохтор, кырдьаҕас өттө, Бахсы Арыыта дииллэр. Диэх тустаахтар.

Ити Бахсы, Танда Бахсы уонна бу Орто Бахсы барыта биир эбит.

Былыр биир үрүҥ оҕустаах оҕонньор сири ааттаталаабыт үһү, кэрийэ сылдьан, диэн кэпсииллэр этэ. Биһиги оҕо эрдэхпитинэ. Баҕар, биһигини албыннаан этэллэрэ буолуо.

Биир сир хас да ааттаах буолар. Аата суох сир олох суох. Ханнык да дүөдэ-хаада, үрүйэ-харыйа ааттаах.

Прокопий Кириллович Соломонов. Арҕаа Хаҥалас улууһа, IV Малдьаҕар. 1991 с. кэпсэтэрбэр 77 саастааҕа.

МЭҤЭ ХАҤАЛАС ХАПТАҔАЙЫГАР

Кыргыспыт диэн төбүлэх баар. Ити төбүлэх үрдүгэр үс киһи харыйа маһы болуот оҥостон кэлэн баран, харгыга иҥнибиттэр диэн аатырар. Нэһилиэнньэ буолабыт диэн олохтоох хаптаҕайдары кытта кэпсэтэн көрбүттэр. Ону олохтоох хаптаҕайдар сөбүлээбэтэхтэр, сэриилээбиттэр. Холдьоҕон.

Ону Хабыкый диэн киһилэрэ, арыычча сытыы киһилээхтэр эбит, куоракка үҥсэ киирбит. Ол киирэн, кумаакы таһаарбыт. Сурук. Онон олохтоох дьон нэһилиэнньэ гыммыттар.

Торбос Харах, биир Куукуй диэн үһү. Хайдах эрэ дүлэй киһини Куукуй дииллэр дуу.

Торбос Хараҕы буоллаҕына Алаас диэҥҥэ олохтообуттар. Куукуй диэни Огдорооҥҥо олохтообуттар, Хабыкый диэни – Харыйалаахха. Онон олохсуйан хаалбыттар. Ол дьон хантан да кэлбиттэрэ биллибэт. Сахатынан сахалар эбит.

Иннокентий Михайлович Неустроев. Мэҥэ улууһа, Баатара нэһилиэгэ (билигин Бэдьимэ нэһилиэгэ). 1983 с. кэпсэтэрбэр 62 саастааҕа.

АТЫЫР ТИРИИТЭ

Атыыр Тириитэ ааттаммыта – былыр айаннаан иһэр дьахтар, суолга оҕолонон баран, кулун тириитигэр оҕотун суулаан баран, чабычахха уган, тиит мутугар ыйаан кэбиспит. Ону олохтоох кырдьаҕас оҕонньор, түбэһэ түһэн, оҕо ытыырын истэн, дьиэтигэр кэлэн, оҕо оҥостубут. Ол оҕоттон Боппуоктар төрүттэрэ үөскээбит. Ити дьоруойдар төрүттэрэ. Кинилэр былыргы хос ааттара Масхалар диэн эбит. Маска ыйааммыттар, Масхалар, диэн.

Сайылыгы Атыыр Тириитэ диэн ааттаабыттар – сонтон.

Семен Никонович Стручков (1912). Мэҥэ улууһа, Дьабыыл нэһилиэгэ. Баргыдай аҕатын ууһа. 1991 с. суруйбутум.

АМПААРДААХ АЛААС

Ампаардаах Алаас диэн улахан сир баар. Дириҥ уулааҕынан, улахан соболооҕунан аатырбыт сир. Былыр-былыргыттан киһи аймах тоҕуоруйан олорбут сирэ. Бу сир былыргы аата Муҥха Баалы диэн эбитэ үһү. Илин бас, баһын халдьыытыгар былыр сэриилэһээри, кыргыс үйэтигэр, ампаар туппуттара турар. Бу алаас олохтооҕо Поповтар төрүттэрэ мин оҕо эрдэхпинэ Бөлтөккөй Бөтүрүүс диэн оҕонньор баара. Кини кэпсээнинэн, бу ампаар тула киһи уҥуоҕа уонна сылгы уҥуоҕа мээнэ ыһылла сытара үһү. Ону айыырҕааннар, хомуйтаран ылан, көмнөрбүттэрэ үһү диэн буолар.

Бу Поповтар төрүттэрэ баай дьон уолларыгар илин улуустар баайдарын кыыһын ойох ылбыт. Хайа улууһа биллибэт. Просто илин диэн. Ол кыыһы уол сүгүннэрэн киирэн испит. Бу сир халдьыы өттүнэн Халдьыы Үрэҕэ ааһар. Ол Ампаардаах Алааһы аппанан сибээстиир. Аппа киирэр буоллаҕа. Онон ол аппанан киирэннэр, ол Ампаардаах Алааһы өҥөс гына түспүттэр. Дьахтар буоллаҕына, бу сири өҥөйөөт, ат миинэн иһэн, эригэр сыста түһэн, эппит: «Бу дьүһүннээх сиргин арбаан-хайҕаан кэпсээбитиҥ дуу?» – диэбит.

Онтон ата бүдүрүйбүт. Сотору соҕус буолан баран. Кыыс атыттан сууллан түспүт. Ол түһэн, тыла суох буолан, өлбүт.

Баай ыал кыыһа туох да баһаан симэхтээҕэ, энньэлээҕэ эбитэ үһү. Ону ол алаас халдьыытыгар атын симэхтэри, дьахтар симэхтэри көмөн кээстэр. Онон сир аннынан ханан эрэ кылаат сытар диэн сабаҕалыыллара. Ханан сытара, ханан көмпүттэрэ букатын биллибэт.

Илин улуустар истиилэригэр кыыскытын күтүөккүт өлөрөн кээспит диэн тиийбит. Онтон илдьит ыыппыттар илин улуустар: «Сэп курдук сэрэнэн олоруҥ, ох курдук оҥостон олоруҥ. Биһиги сэриилээх тиийэбит», – диэн.

Онно күтүөт, сэриилэһэргэ бэлэмнэнэн, туттарбыт ампаара диэн кэпсииллэр. Дьэ, онно күтүөт сэриилэһэрдии бэлэмнэнэн, бу ампаары туттарбыта үһү.

Кырдьык да, тула өттө барыта чуолҕаннаах этэ. Ол уоттанан хаалбыт. Ол чуолҕана букатын сир кырсыгар тиийбит этэ. Дьэ онон, бу сир аата уларыйан, Ампаардаах Алаас диэн аатырбыта үһү.

Алексей Дмитриевич Артемьев-Мойук Өлөксөй (1911). Мэҥэ улууһа, Үөһээ Алтан нэһилиэгэ. Саҥкычах аҕатын ууһа. 1989 с. кэпсэппитим.

КҮРДЬЭХ КӨППҮТ

Былыр аҥаардас биир эмээхсин олорбут. Ити Күрдьэх Көппүккэ. Ол буоллаҕына соҕотох ынахтаах эбит. Саас хойутаан кэлбит. Ынаҕар хаар күрдьэн биэрэр үһү. Хонуу таһааран. Дулҕаҕа.

Күрдьэҕин батары анньан баран, сынньана олорбут. Онно күрдьэҕэр кэлэн кэҕэ эппит. Эмээхсин үөрбүт. Күөххэ үктэнэр киһи буоллум диэн. Ол гынан баран, ол түүн өлөн хаалбыт.

Василий Николаевич Попов-Бочоох (1909). Нам улууһа, Хатырык нэһилиэгэ. Дьаакынаан аҕатын ууһа. 1982 с. кэпсэппитим.

СИЭЛЛЭЭХ ОЙУН

Сиэллээхтэр Өтөхтөрө диэн сир баар. Сиэллээх ойун, дьону бэтиэхэлээри итиэннэ ардах иҥин түһэрээри гыннаҕына (тууһут идэлээх эбит), киирэн, төбөтүн ууга уган баран илгиһиннэҕинэ, быыкаайык былыт тахсан баран, ардах түһэр идэлээх эбит.

ХАТЫРЫКТААХ САННЬЫЛҔА

Ити киһи Чурапчыга үөскээбит киһи эбит. Нэһилиэгин билбэппин. Бүөкээни диэн алааска үөскээбит. Бээтин аҕатын аата Күөттээни диэн эбит. Ийэтин аата биллибэт. Ити киһи биир сүрдээх улахан, киэҥ алаастаах эбит. Ол алааһын түөлбэтигэр олорор эбит. Саамай дьиҥнээх киинигэр. Ити кини алааһа биир улахан саар булгунньахтаах эбит. Ол булгунньаҕын хаҥас тэллэҕэр хотуттан ааҥнаан киирбит бөдөҥ томороон тииттээх тумул баар эбит. Ол тумулга кэлбит-барбыт дьон бары тохтоон, тоҕуоруйан, аһаан-сиэн бараллара үһү. Бу Күөттээни диэн оҕонньор сүөһүнэн байбыт баай-дуол киһи эбит.

Улахан уола Хатырыктаах Санньылҕа бэт эдэр сааһыттан ойун киһи буолбут. Ол киһи, ол ойуннаан, барытын чугастааҕыны билэн, эмтээн-томтоон, дьэ, Хатырыктаах Санньылҕа дуо диэн аатыран барбыт.

Иккис уола Лыгый Бөҕө диэн. Кини сүөһү-ас иитэр, хаһаайыстыба тэринэр, дьиэни-уоту көрөр киһи эбит.

Үһүс уола Адаҕымда Бэт наар бөдөҥ булду бултаан, тайаҕы, эһэни өлөрөн, дьэ, онон аһаан-сиэн, иитиллэн олороллор эбит.

Төрдүс уола Быһый Чөөкүмдэ араас күндү түүлээҕи, көтөрү-сүүрэри бултаан, онон дьонугар көмөлөөх. Куһу-куобаҕы, саһылы, солоҥдону, кырынааһы бултаан, аһаан-сиэн олорбут дьон эбит.

Кыыһа Көтөр Бүөбэх дьүһүнэ адьас харахтыын, кыламанныын туус маҕан эбит. Адьас хастаххай маҕан ¹ дьахтар эбит. Таҥаһын буоллаҕына, кыһыҥҥытын бэргэһэлиин, үтүлүктүүн бүтүннүү маҕан куобаҕынан, кыһыҥҥы куобаҕынан, түүтүн таһыгар гына таҥнар эбит. Сайыҥҥы таҥаһа буоллаҕына, от-мас сибэккитин мунньан, ону тигэн, тайах, таба тириитин, ону сарыылаан, маҕан таҥаһы таҥнар идэлээх эбит. Итиэннэ кырынаас эҥин тириитин, мугучаах ² тириитин таҥнар эбит. Үксэ ойуу оҥостор курдук кэпсииллэр этэ.

Дьэ, ити дьахтар тохсунньу ый тоҕус күнүгэр кыһын хас сыл аайы хадыһа оҥостон тахсар. Ол саар булгунньаҕын үрдүгэр тахсан хонор буолбут. Бу дьахтар, сайынын буоллаҕына, от ыйын 12 күнүгэр эмиэ ол саар булгунньаҕын үрдүгэр тахсан хонор идэлэммит.

Бу сүөһүлэрин, баайдарын иһигэр саамай бэлиэ икки сүөһү баар. Ол сүөһүлэриттэн бэлиэтэ диэн атыыр оҕус баар эбит. Ол атыыр оҕус сүүһүгэр туоһахталаах, икки өттүгэр саппыйалаах, кутуругун төбөтө үрүҥнээх. Биир ассыын, ол аата түөт чиэппэр, уһун муостаах. Кутуруга сиргэ сыһыллыбытын ордуга биир ассыын.

Сиргэ тиийэн баран, биир ассыын сыһыллар эбит. Итиэннэ иккис бэлиэ сүөһүтэ биир атыырдаах эбит. Ол атыыра кыталык элэмэс. Ол аата кугас элэмэс диэн буолар. Ити атыыр көҕүлүттэн үөһээ өттө, сиэлэ икки өттүнэн силэллэн түспүт, сиһэ бүтүннүүтэ эмиэ арҕаһын, моонньун, сиэлин курдук, сиһин икки өттүнэн хайдан, намылыйан түһэр уһун сиэллээх эбит. Кутуруга быһаҕаһыттан үөһээ өттө маҥан, такымыттан үөһээ өттө, аллараа өттө хара уонна уһун, суон хойуу кутуруктаах эбит.

Дьэ бу сүөһүлэнэн, байан-тотон олордоҕуна, аччыгый уола Быһый Чөөкүмдэ тыаҕа бултуу тахсыбыт. Ол тахсан, уон ордуга икки куобаҕы уонна саһыл, кырынаас, солоҥдо сүгэн киирэн иһэн, баараҕай булгунньах хаҥас тэллэҕэр баар тумул бөдөҥ тиит аннынан суолун устун киирэн истэҕинэ, улахан тиити үстэн бииринэн холобурдаах үрдүк, улахан, суон киһи барыйан көстүбүт.

Бу киһи Быһый Чөөкүмдэни: «Тохтоо эрэ, нойоон», – диэбит.

Быһый Чөөкүмдэ эргиллэ түспүт. Киһитин диэки. Киһитэ барыйан туран эрэ эппит: «Ааттаах быһый Быһый Чөөкүмдэ буоллаҕыҥ дии. Үс тоҕус түһүлгэтэ оҥор», – диэбит. Ол аата тоҕуста кылый, тоҕуста ыстаҥалаа, тоҕуста куобахтаа диэн. «Мин кэннигиттэн батыһан көрүөм», – диэбит.

Инньэ диэбитин кэннэ, Быһый Чөөкүмдэ, куттаммыта да бэт буолан, үс тоҕус түһүлгэни оҥорон түһэр. Куобаҕын, таһаҕаһын түһэрбэккэ эрэ, сүкпүтүнэн.

Били түһэн истэҕинэ, бүтэн истэҕинэ, кэнниттэн атах тыаһа либиргээн иһиллэр уонна сөҥ саҥа эмиэ иһиллэр: «Нойоон, биир сүөмү аһардым ээ. Аны эн мин киһим буолаҕын», – диир.

Инньэ диэбитин кэннэ, Быһый Чөөкүмдэ дьиэтигэр, таһаҕаһын сүкпүтүнэн, сүүрэн дэгэйэн киирэр. Аанын тэлэйэ баттаан, таһаҕаһын сүкпүтүнэн аҥаар атаҕынан аан боруогун атыллаан турдаҕына, киллэрбэккэ эрэ, тойон убайа Хатырыктаах Санньылҕа үс сырҕан эһэ тириитэ олбохтонон билирик ороҥҥо кэтэҕиттэн тардыһан тиэрэ түһэн олороро үһү. Өйөнөн. Кини эппит: «Дьэ, нойон, алдьархайы оҥордуҥ. Иин уутун курдук, иҥнэри үктээн киирдиҥ. Ити Үөһээ Халлаан Былытын уола түһэн турарыгар түбэһэ кэлэҥҥин, кылыйаҥҥын, ыстаҥалаан, куобахтаан, кыаттардыҥ. Ол кыаттарбыккын ити абааһы уола аны мин киһим диир. Онон, үс хонукка тохтотон бараммын, ити киһини илдьэ барабын диэн этэр. Сэргэҕэ дьэргэлгэн элэмэһим баанан турар. Ол үрдүгэр түһэҥҥин, төттөрү сүүрдэн таҕыс, тииккэ өйөнөн турара буолуо. Ону: Тойон убайбар киириэҥ үһү диэ. Оччоҕо батыһан киириэ”», – диир.

Ол ыккардыгар Хатырыктаах Санньылҕа суол ааныттан уҥуо ороҥҥо дылы хара эһэ тириитинэн сиргэ тэлгэтэн, уҥуо ороҥҥо үс хос сырҕан эһэ тириитин тэлгэттэрэн, үс баҕанаҕа сур бөрө тириитин салама ыйатан тоһуйар.

Быһый Чөөкүмдэ били аты миинэн тахсан Былыт уолун ыҥырар: «Тойон убайбар киириэҥ үһү», – диир. Диэт, атын төттөрү салайа баттыыр да, дьиэтин диэки тибилиннэрэр. Ол иһэн иһиттэҕинэ, киһи атаҕын тыаһа либийэр. Атын сэргэтин биир салаатыгар иилэ быраҕар да Быһый Чөөкүмдэ дьиэҕэ киирэр. Дьиэҕэ киирбитин кэннэ, аан тэлэллэ түһэр. Биир хара күлүк киһи киирэн кэлэн, уҥа ороҥҥо олорбут курдук күлүгэ көстөр.

Хатырыктаах Санньылҕа, ойон туран, түҥүрүн ылан, кыыран илгистэр: «Бу бырааппын ылыма. Хааллар. Ол оннугар мин атын тугу баҕарар биэриэм», – диир.

Кыыран бүтүүтүн түмүгэр – кэпсэтии. Абааһы уолунаан сөбүлэһэллэр икки өттүттэн. Сөбүлэһэннэр, тоҕус хонукка тохтотор буолар. Итиэннэ илдьэ барарын тохтоппот Абааһы уола.

Дьэ туран, кэпсэтиилэрин түмүгэ – үс суол муус ураҕаһынан үүрбэ үүрдэрэргэ диэн. Үүрбэ диэн сэттэ эргэ бара илик кыыс, сэттэ ойох ылбатах уол итиэннэ маҥан түүлээх үс сэттэ ынах сүөһү. Барыта эдэр, үс саастаах, икки саастаах сүөһү. Итиэннэ үс сэттэ сылгы сүөһү. Бу сүөһүнү үс муус маҕан таҥастаах, үс маҕан ураҕастаах, ол аата тэтиҥ маһы сулуттаран, бу сүөһүнү, бу икки сэттэ киһини барытын, ол ынахтары, сылгылары барытын, саар булгунньах тэллэҕинэн үстэ эргиттэрэн баран, тумул баараҕай тииттэр, абааһы уола тохтообут тиитин, аннынан хоту диэки үүрдэрэр кинэ кэпсэтэллэр.

Ити бириэмэ балаҕан ыйын эргэтин, алтынньы ый саҥатын диэки буолуо дииллэрэ.

Дьэ, ити тоҕус хонуктара туолан, ити үүрбэни бүтүннүү үүрдэрэн, Быһый Чөөкүмдэ, тугу да аһаабакка-сиэбэккэ хаҥас ороҥҥо сытан, өлөн хаалар. Ону Хатырыктаах Санньылҕа көмтөрөр.

Дьэ, ити уоллара өлөр, икки сэттэ уоллаах кыыһы кытта, үс сэттэ сүөһүнү үүрдэрэн бүппүтэ төгүрүк сыла туолбутун кэннэ, Бүөкээни диэн алаастаах Күөттээни оҕонньор улахан уолун Хатырыктаах Санньылҕаны соруйар: «Бу Былыт уолугар өрө кыыран таҕыс. Тоҕус олоххо кыыран баран, тиийэриҥ буолуо. Мин атыыр оҕустаахпын. Ону киллэрэн, атыыр оҕуһунан хассыһыннаран, кыайдын».

Инньэ диэн эппитин курдук, уола, өрө кыыран тахсан, кырыа дьаҥха илбистэнэн, төттөрү эҥсиллэн түһэр. Тойон аҕатыгар этэр: «Абааһы уола оҕуһун эһиил от-мас хагдарыйыытын саҕана, киирэ сылдьыбыт кэмигэр, киллэриэх буолла», – диир.

Били кыырыы кэнниттэн биир сыла туолуор дылы, урут даҕаны, атыыр оҕус, чугастааҕы илин улуустарынан, атыыр оҕустары кэрийэ сылдьан харсар идэлэммит. Тулуктаһан биир да харсар оҕуһу булбатах. Барытын кыайар эбит. Ити оҕус саас кулун тутар эргэтин диэки, түөттээх сааһыттан ыла идэ оҥостон, Үрүҥ Күөл арҕаа өттүгэр Нам сиригэр түөт биэрэстэ холобурдаах тэйиччи олорор Мооһордор Олохторо диэн сиргэ тахсан, үс хонон киирэр идэлээх эбит. Хас сыл аайы.

Эһиилгитигэр кэпсэтиилээх кэмнэрэ тиийэн кэлэр. Дьэ, биир түүн, биир нэдиэлэ хонугун былаанын тохору, ол күрбэ иини ³ хаһан-хаһан баран, саар булгунньахха күрбэ иини хаһар. Абааһы уола тохтообут тиитин, муоһунан аалан, муоһун сытыыламмыт.

Дьэ, ол гынан баран, сэттэ хоммутун кэннэ, түүн үөһүн бадахтаах, оҕустар харсар айдааннара, тыастара-уустара, муос тыаһа бачыгырааһына, оҕус муннун тыаһа бууһурҕааһына, иэк-сиэк мөҥүрэһии, айаатаһыы иһиллэр.

Сарсыарда халлаан сырдаан эрдэҕинэ, тыҥ хатан, били оҕустар харсар тыастара тохтуур.

Хатырыктаах Санньылҕа билириккэ кэтэҕиттэн тардыстан олорор. Аҕата Күөттээни оҕонньор ыйытар: «Хайа, нохоо, оҕус хайаата?» – диэн. Санньылҕа: «Оҕус кыаттарда», – диир.

Дьэ, лаппа сырдаабытын кэннэ, күн тахсыбытын кэннэ, иккис уол Лыгый Бөҕө оҕуһу көрө барар. Саар булгунньах хаҥас тэллэҕэр, улахан тиит төрдүгэр оҕус өйөнөн баран турар үһү. Ону тахсан көрбүтэ, хаҥас буутугар биир сиринэн, хаҥас ойоҕоһун төрдүнэн биир сиринэн итиэннэ хаҥас моонньун хорук тымырын тобулу анньан, оҕус хаана баран, ыарыыланан, өлөөрү турарын аҕатыгар киирэн этэр.

Аҕата тойон: «Ити өйөнөн турбут тиитин төрдүгэр, улахан күрбэ ииннэ хаһан, ытыгылаан, көмөн кэбиһиҥ», – диир.

Күөттээни кырдьаҕас баппат: «Былыт уола уолбун сиэтэ, оҕуспун кыайда. Кыайбыт киһи ситэри кыайдын. Аны, атыырбын киллэрэн, атыырынан охсуһуннаран кыайдын», – диир.

Инньэ диэн Хатырыктаах Санньылҕа, кыырбытын курдук, өрө кыыран: «Төгүрүк сыл буолан баран, киирбит кэмигэр атыырын киллэриэх буолла», – диир.

Дьэ, инньэ диэн баран, төгүрүк сыллара туолар күһүнэ буолар. Күһүн тиийэн, оҕус харсыбыт кэмигэр, атыыр саар булгунньахха үс сиринэн күрбэ иин хаһар. Туйаҕынан табыйан. Ол гынан баран, тоҕус хонук устатыгар баайыллар. Ол хаспыт иинин буоругар, үҥкүрүйэн-күөлэһийэн, суунар-тараанар.

Дьэ, били оҕус харсыспыт кэмигэр, түүн үөһүн саҕана, эмиэ атыырдар охсуһар тыастара иһиллэр. Алааһы тула эккирэтиһэн сырсар уонна ыйылаһар орулаһыылара-сарылаһыылара, тиистэрин тыаһа иһиллэр. Сарсыарда тыҥ хатыытын бадахтааҕа тыас-уус, айдаан-куйдаан намырыйар. Онтон тохтуу түһэн баран, Хатырыктаах Санньылҕа үһүс уолга Адаҕымда Бэккэ этэр: «Атыыры тахсаҥҥын көр. Атыыр туох бэлиэлээҕий? Арааһа, кыайда быһыылаах», – диэн.

Адаҕымда Бэт, үһүс уол, тахсан көрбүтэ: саар булгунньах илин тэллэҕэр, илин диэки, күн тахсар сирин тобулу көрөн баран атыыр турар үһү. Кини уҥа моойун төрдүгэр хатыылаах суон үс сүүмэх атыыр кутуругун иилэн турар эбит. Ону көрөр. Дьэ, ол аата биһи атыырбыт абааһы атыырын кыайбыт бэлиэтэ – кутуругун үс сүүмэх кылын логлу анньан хаалар.

Дьэ онон, Хатырыктаах Санньылҕа, Күөттээни оҕонньор сүбэлэһэннэр, биһиги, дьэ, кыайдыбыт-хоттубут, өрөгөйбүт үрдээтэ диэннэр, аал уоттарыгар уот оттоннор, кыһыл талаҕы үс сиринэн эриэннии кыһаннар, үс тыһы сүүмэх кылы баайаннар, үс үтэһэ эти үөлэннэр, арыылаах кымыһынан айах тутаннар уонна ас кутаннар, Күөттээни оҕонньор Хатырыктаах Санньылҕаны соруйар: «Дьэ, Былыт уолугар өрө кыыран тахсан, суо-бааччы кэпсэт. Аны билистибит-көрүстүбүт. Мин кинини кытта уруулаһыахпын, аймахтыы буолуохпун баҕарабын. Онон кыыспын, киирэн, ойох ыллын», – диир.

Дьэ, өрө кыыран Хатырыктаах Санньылҕа аарык дьаҥха аартыгын арыйан, өрө кыыран тахсан, эҕэһэлээх тылынан ⁴ этэн эҥсэлитэн: «Хатын балтыбын киирэн кэргэн ылар үһүгүн», – диэн, суорумньу киһи быһыытынан, суо дорҕоон илдьит тириэрдэр.

Абааһы уола, оччону истэн баран, үөрэн эккирии түһэр. Итиэннэ этэр: «Бу үүнэр дьыл тохсунньу ый тоҕус эргэтигэр күтүөттүү киириэм. Онно кыыскытын сир симэҕин курдук симээн, таҥара табатын курдук таҥыннаран тоһуйаарыҥ», – диир.

Хатырыктаах Санньылҕа, аҕатыгар киирэн, Былыт уолун кытта кэпсэтиитин сиһилии кэпсээн биэрэр. Дьэ, ити кэм ааспытын кэннэ, тохсунньу ый тоҕус эргэтэ буолар түүнүгэр, тохсунньу ый тоҕус күнүгэр дьахтар түүн тахсан, били саар булгунньахха буолбакка, абааһы уола киирэн тохтуур тиитигэр тахсан турар. Ол турбутун кэннэ, Хатырыктаах Санньылҕа барыта муус маҕан таҥаһы таҥыннаран таһаарар. Дьэ, эмиэ уруккутун курдук, сарсыарда тыҥ хатыытын саҕана, ол аата айан киһитэ туруутун саҕана, били тиит төрдүгэр Былыт уола убайар уот кугас, түөт атаҕа баһырҕастаах, хараҕын анныттан ылата сирэйэ муус маҕан хастаххай тумустаах, муус маҥан чакырыас харахтаах, түөт атаҕа баһырҕастаах, хатыҥ баһырҕаһын ⁵ курдук, кутуруга туос элэмэс, туос ала убайар уот кугас акка мэҥэһиннэрэн, дьахтары көтүппүт дииллэр. Ити аата Көтөр Бүөбэхпит, Былыт уолугар кэргэн тахсан, үөһэ көтүспүт.

Былыт уола, тоҕус хонон баран, Хатырыктаах Санньылҕаҕа биир киһини ыытар. Хатын балтыҥ Көтөр Бүөбэх иистэнэр малын, иһитин умнан кэбиспит. Ону сүгэн таһааран биэриэҥ үһү диэн. Көтөр Бүөбэх иистэнэр малын Хатырыктаах Санньылҕа үс төгүл төхтүрүйэн, илбиһирэн кыыран баран, кыайан сүгэн таһаарбатаҕа үһү.

Итинтэн ылата Күөттээни оҕонньор алааһыгар, дайдытыгар олорор. Иккис уола Лыгый Бөҕө, үһүс уола Адаҕымда Бэт баһылаан-көһүлээн, салайан бараллар.

Хатырыктаах Санньылҕа, ол-бу дойдуну кэрийэн, кыырар идэлэнэр, хас да сыллар усталарыгар оннук идэлэнэ сылдьан, биирдэ биһиэхэ, Хатырык нэһилиэгэр, аҕа уустаһыыта үөскээбитин кэннэ, ити Чачы аҕатын ууһун сиригэр, Бэс Тумуһах диэн тумулга Пөдүөрэ күөл илиннии соҕуруу тэллэҕэр, баараҕай улахан бэс тэллэҕэр икки бэс силиһин икки эрдигэр киирэн, сонун сыттанан баран утуйа сыттаҕына, Чачы аҕатын ууһун оччотооҕу баһылыга, ити Тиэрэхэптэр төрүттэрэ, аата кимэ да биллибэт, сэттэ сүгэлээх киһини ыытан, били Хатырыктаах Санньылҕаны баһын быһа оҕустарар. Быһа оҕустарбытын кэннэ, били, быһан бараннар, сэттэ киһи, аттарын үрдүгэр түһэн, төттөрү ол баһылык оҕонньордоругар киирэн, Хатырыктаах Санньылҕаны, дьэ, кыайдыбыт-хоттубут, өлөрдүбүт, баһын быстыбыт дииллэр. Ол диэн бараннар, кэпсии турдахтарына, Хатырыктаах Санньылҕа баһын түөһүгэр көтөхпүтүнэн: «Дьолгун-соргугун тоҕо бырахтаҕым буоллун», – диэн баран, Чачы баһылыгын түөһүгэр Хатырыктаах Санньылҕа көҥдөй көхсө, быстыбыт төбөтүн илиитинэн тутан ылан, түөһүгэр быраҕар. Сэттэ киһи, куттананнар, үрүө-тараа ыстаналлар. Оҕонньордоох эмээхсин, сүрэхтэрэ хайдан, уолуйаннар, сонно тута өлөллөр.

Онон Чачы аҕатын ууһа ити үс киһини онно тута көмөллөр. Ол кэнниттэн хас да сыл буолан баран, бу Нам сиригэр киирэн, Хатырыктаах Санньылҕа сүппүтүн, өлбүтүн туһунан сурах иһиллэр. Кини бэйэтин сиригэр, дьэ, онно үҥсэннэр, ол Бүтэй Үөттээҕи уларыттараннар, Хатырыктаах Санньылҕаны кэриэстээн, бу сири Хатырык нэһилиэгэ буоллун диэн ааттаабыттар үһү диэн сурах баар.

Итини кэпсээбиттэрэ: Чурапчы улууһун киһитэ Сахаарап Сэмэн диэн киһи. Намҥа, Үөдэйгэ киирэн олохсуйа сылдьыбыта. Итиэннэ Кыычыкын Хабырыыс (Хабыанньа) диэн киһи. Түбэ киһитэ Лиэбэдьэп диэн, ойуун дииллэр этэ, киһи эмиэ кэпсиирэ. Үһүөн биир тылынан кэпсииллэр этэ. Мин үһүөннэрин кэпсээнин истэр этим.

Кэпсээнньит тылы быһаарыыта:

 ¹ Хастаххай маҕан – туоҕар даҕаны ханнык да хаана-сиинэ суох туналыйар туус маҥан.

 ² Мугучаах – ити кырынаастааҕар кыра, чыс кутуйахтааҕар улахан, синньигэс быыкаайык маҥан кыыл. Кутуруктуун кытта маҕан, туоҕар да бэлиэтэ суох. Муннугар кыра харалаах уонна тыҥыраҕа эмиэ хара.

 ³ Күрбэ иин – балайда улахан соҕус, сүөһү эҥин тимирэр, боппуолдьа курдук иин.

 ⁴ Эҕэһэлээх тыл – ыарахан, чиҥ-чаҥ тыл. Сороҕор ис-истэригэр киирсибэт курдук.

 ⁵ Хатыҥ баһырҕаһа – хатырыгын ыраастаан баран, буорга батары анньаллар. Хатырыга ыраастаммыт өттүн баһырҕаһа дииллэр.

Прокопий Дмитриевич Соловьев-Тарыыһа уола. Нам улууһа, Таастаах нэһилиэгэ. Эбэкэн аҕатын ууһа. 1982 с. кэпсэтэрбэр 70 саастааҕа.

ОҔО МЭҤЭТЭ

Оҕо Мэҥэтэ – алаас. Былыр ол алааска куһаҕан оҕо төрөөбүтэ үһү. Ол оҕону араҥастаабыттар. Тиити чуукка курдук быспыттар уонна ортотунан хайа охсубуттар. Ол хайытан баран, икки өттүн оҥхойдуу хаспыттар. Ол иһигэр ол оҕону уган бараннар, сигэнэн икки баһын кэлгийэн кэбиспиттэр. Уонна ачаахтаах тиити, үөһээ өттүн лэппэйэн быһан бараннар, ол ачааҕар кыбытан кэбиспиттэр.

Ол билигин да турар. Ону Суорун Омоллоонноох көрбүттэрэ. Аһан. Хаартыска бөҕөҕө устубуттара. Кээмэйдээбиттэрэ эҥиннээбиттэрэ. Ол иһин ити сири Оҕо Мэҥэтэ диэн ааттаабыттара үһү.

ӨЛӨҤТҮ

Өлөҥтү – алаас. Былыр ааттаабат этилэр. Эбэ диэн ааттыыллар.

Бүлүүттэн сүктэн киирэн иһэр дьахтар ол Өлөҥтү диэн сири сураһа испит. Дьэ ону: «Дьэ, бу Өлөҥтү Эбэҕэ кэллибит», – диэн эппит сирдээн иһэр киһи. Ону ол дьахтар эппит: «Дьэ, аатырпыттара-сураҕырпыттара да, мин сонум аҥаар эҥээрин эрэ саҕа сир эбит», – диэбит. Уонна, оттотугар киирэн иһэн, онно налыйбытынан барбыт. Өлбүт. Хаҥас халдьаайытынан айаннаан иһэн.

Онно, ол сиргэ, көмпүттэр. Аны сототун уҥуоҕа буоллаҕына киһини өттүгүн баһынан үһү. Ону сөҕөллөр этэ.

Иннокентий Николаевич Иванов-Аччыгый Уол (1915). Нам, Арбын нэһилиэгэ. Бадам аҕатын ууһа. 1984 с. суруйбутум.

Николай Николаевич Потапов-Тоотус (1906). Нам, Арбын нэһилиэгэ. Бадам аҕатын ууһа. 1984 с. кэпсэппитим.

САМЫАКТААХ

Самыактаах – өтөх, мэччирэҥ. Былыр абааһыны хаайбыт көҥдөйдөөх, кумалааннаах тиит баар эбит. Ол кумалааҥҥа ойуун абааһыны хаайбыта эбитэ үһү. Онтун маһынан бүөлээбит. Ону самыак диэн ааттаабыттар.

Ону сэбиэскэй былаас бастакы сылларыгар биир бассабыык аһан көрбүтэ, биир сарыы саппыйа баар үһү. Ол киһи дьиҥнээх аата Слепцов Николай Афанасьевич диэн. Хос аата Чукай диэн. Онтон сылтаан, бу киһи иирбит, иирэр бараахха киирэн өлбүтэ.

Прокопий Дмитриевич Соловьев-Тарыыһа Оҕонньор. Нам, Таастаах нэһилиэгэ. Чөрөкө аҕатын ууһа. 1983 с. 80 саастааҕа.

АЙААС АРАҤАҺА

Алаас Эбэтэ – ити Хотун сытар сирэ. Арҕаа сыырыгар былыр ити Алыһардаах удаҕан бииргэ төрөөбүт аҕаһа, эдьиийэ да дэнэр, араҥастаммыт. Аата Айаас диэн эбит. Онно биир бэс турбут. Онно араҥастаммыт. Бэйэтэ этэ ууллан, саккыраан тохтор буоллаҕа. Кыыл, сүөһү, көтөр, ону сытырҕалаабыт өттө, өлөн испитэ.

Онтон, дьэ, бүтүн нэһилиэгинэн, улууһунан туруорсан, куоракка аккыырайга үҥсэллэр. Хайдах гынабыт, алдьархай буолла диэн.

Ити үҥсүөхтэрин иннинэ Куорунайтан, Торуой Атамайтан, ойуун киһи куоракка киирэн иһэн, хоммут. Онно укураат ити сүллүүкүн бириэмэтэ эбит. Онно, дьэ, били, ол ыалтан истэн баран, бу киһи онно, ол бэс төрдүгэр, соҕотоҕун истэ барбыт. Уонна онно өлөн хаалбыт.

Дьэ, ол онтон ити үҥсүү салҕанан, аккыырай биир аҕабыыты, биир лөчүөгү дьаамынан ыытар. Куорат күлүгээнэ Саллаҥа диэн киһи баар эбит. Хаайыыга сытар киһини биэрэн ыыппыттар. Ол киһинэн уматтарарга.

Ол тахсаннар, аҕабыыт ыллыыр, лөчүөк мэлииппэ ааҕар.

Наадал бөҕөнү ыһаараллар. Дьэ уонна ол дьон көрөн турдахтарына, Саллаҥа бэһи кэрдэн, охторон уматтараллар. Хоруоптары. Умата туран тыл этэр: «Дьэ, Эбэ Хатыным! Миигин буруйдаама. Муус харахтаахтар муһайдылар, таас харахтаахтар таһыйдылар. Дьэ, онон уматан эрэбин. Иэстэһэрдээх буоллаххына, кинилэртэн иэстэс», – диэн.

Умаппытын кэннэ кини хаайыыттан босхолонор, көҥүл барар. Аҕабыттаах лөчүөк дьаамсыктарынан төннөллөр. Куорат быраанын анныгар Ыспааһынан киириигэ, Үөдэй тыата, Ыарҕалаах диэн толоон баар. Ол толоону оттолоон иһэннэр аҕабыыттаах лөчүөк иккиэн өлөн хаалаллар. Хааннара көҥү баран.

КЫНДЫРААТ ОЙУУН

Атыыһыт Баһылай диэн баай киһи олорбута. Бүөр Алаас Сайылыга диэн сайылыкка. Бииргэ төрөөбүт быраата Киргиэлэй диэн, икки хараҕынан сабыллан, ыалдьан хаалбыта. Ити, дьэ, ол Кындыраат ойууну Атыыһыт Баһылай ыҥырар: «Быраатым хараҕынан сабылынна. Ойууннаа», – диэн.

Онно ол, аан маҥнай кэлэн баран, ойуун ыйытар ыарыһахтан: «Хаһан хараҕыҥ ыарыйда?» – диэн.

Ону: «Саас ыарыйда», – диэбитэ.

Онтон ойуун, сыҥааҕырдан баран: «Эн ойуун ытык ыспыт биэтин уоран сиэбиккин», – диэбитэ. Онтон: «Оннук дьүһүннээх сылгыта бул. Онно мин ытык ыһабын. Онно эрэ үтүөрүөҥ», – диэбитэ.

Онон, дьэ, Киргиэлэй ол убайыттан көрдөһөр: «Дьэ, бу ойуун көрдүүр дьүһүннээх сылгыта булан, ытыкта ыстар», – диэн.

Онно ол Баһылай, булан аҕалан, туттаран бэлэмниир. Чакыр харахтаах, сиикэй муруннаах ¹ кугас элэмэс диэҕи эмиэ да саадьаҕай курдук дьүһүннээх биэни туппуттара.

Аны ойуун буоллаҕына: «Ойуун эмэгэтигэр туттуллар тыһаҕаста өлөрүҥ», – диир.

Ону, ол тутан аҕалбыттарын, сүүскэ оҕустарбатаҕа ойуун. Бэйэтэ, кэннинэн эргийэн кэлэн, сүнньүгэр силлээбитэ. Онно тыһаҕас төкүнүс гына түспүтэ, охтон. Ону, тиэрэ тартаран баран, иһин хайыттаран, сүллүүлээх сүрэҕин ², тыҥалары оротон ылларбыта. Уонна ол ойуун эмэгэт оҥотторбута. Арааһынай суор, куоҕас, хаххан дуу, үөдэн дуу уонна киһи. Бэйи, уонна тугу-тугу оҥоттордо этэй? Тоҕус устуука буолуохтаах. Дьэ, ол сүллүүлээх сүрэҕи, кутаа отуннарбыта уонна онно илдьэннэр саллыбыттара. Сүрэҕи, тыҥаны. Ону, дьэ, бысталаан, оҥотторбут эмэгэттэригэр уурдарбыта. Биирдиини. Итиэннэ иһин олоччу уокка уматтарбыта. Дьэ уонна, дьиэҕэ киирэн, ойууннуур олоҕор олоруута диэн уот иннигэр олоппоско олорон, алҕаабыта элбэх соҕустук уонна, дьэ, ойууннаан, кутуран, ойон туран, уҥа түннүк анныгар сыҥаһаҕа хаҥас атаҕын ууран туран: «Биэни сүөрэн аҕалыҥ», – диэбитэ.

Ону, биэс киһи таххан, биэни сүөрэн чиччигинэтэн аҕалбыттара түннүк анныгар. Уонна көнтөһүн түннүгүнэн иһирдьэ бырахпыттара. Төбөтүн. Ону ылан, хаҥас атаҕар, сыҥаһа үрдүгэр турар атаҕар, ылан баайан кэбиспитэ. Уонна хос быатын ылан баран:

«Ыытан кэбиһиҥ», – диэбитэ.

Уонна, дүҥүрүн охсо-охсо, былаайаҕынан хоруутаабыта, «куруу-куруу-куруу» дии-дии. Онно биэ түннүккэ, муннун аҕалан балтатан, турбута. Ону сэттэ хайаҕастаах, сэттэ кыл бааллыбыт хамыйаҕынан ороҥҥо турар арыылаах ымдаантан баһан ылан сирэйгэ ыспыта. Биэ сирэйигэр. Онно хараҕын чыпчык гынар, кулгааҕын ньылах кыннарар уонна дьукку мөхсүбэт. Дьэ уонна алҕаан, кыыран барбыта, дүҥүрүн охсон. Уонна: «Дьэ, сөп. Сөбүлэстилэр, туттулар. Таххан баайан кэбиһиҥ», – диэбитэ.

Ону, биэс киһи тахсаннар, көнтөһүттэн ылан, сорохтор ойоҕоһуттан анньыалааннар, тэмтэритэн илдьэннэр остуолбаҕа баайан кэбиспиттэрэ. Туох баар миэстэтэ олох мас курдук буолан хаалбыттар этэ. Олох хамсаабат. Атахтара, сүнньэ эмиэ. Ол туран тиритии бөҕөнү тириппит. Сиргэ саккыраабыта сир харааран хаалбыт. Сайыны быһа оҕордук сыппыта. Баайтаһын сылгы. Олох төрөөбөтөх. Онтон, дьэ, ол Киргиэлэй үтүөрбүтүнэн барбыта, сайын оттообута. Харахтанан өлбүтэ. Сааһын моҕоон өлбүтэ.

Кындыраат ойуун ытык ыһарын мин бэйэм көрбүтүм. Кындырааты, бу былаас үөскээбитин кэннэ, куолаһын бэрдэрэн, колхуоска силиэнинэн ылбыппыт. Күөрэһэ диэн сайылыкка олордоҕуна. Хатыыр тууралааһына, хатыыр мундулааһына ³ диэн элбэх буоллаҕа дии.

Кэпсээнньит тылы быһаарыыта:

 ¹ Сиикэй муруннаах – кыһыл дьүһүннээх муруннаах.

 ² Сүллүүлээх сүрэҕэ – сүрэҕэ үөс тардарынан холбуу сылдьар.

 ³ Хатыыр мундулааһына – хатыыр төбөтө тостор. Ону хам тутан баран, тимири сыһыары тутан тоһоҕолуур. Икки баһынан үүттээн баран. Суухайар, таптайан кэбиһэр. Биитэ биитинэн хатыыр буолан хаалар.

Егор Иванович Колмогоров. Нам улууһа, Нам дэриэбинэтэ.

АЛГЫС

Миигин 105 саастаах Дьяконов Петр Семенович-Оҕонньор Оҕо 1971 дуу, 1972 дуу сыллаахха алҕаабыта. Нам, Түбэ нэһилиэгин оҕонньоро.

Онтон эппитэ: «Үйэм бүтэрэ кэллэ. Аныгыскы хаарга тиийбэтим буолуо. Онон мантан аллараа уста түһэн, отууланан олороор. Эбэҕин көрөөр. Бүтэһик тыыҥҥа тиийэ».

Ол кыһыныгар өлбүт.

Онтон ыла аллараа түһэн отууламмытым. Тоҕо аллараа түһэн олороор диэбитин билбэппин. Өлүөнэ биэрэгэр ити олоробут.

Василий Васильевич Замятин-Халчаак. Нам, II Хомустаах нэһилиэгэ. Муччуку аҕатын ууһа. 1996 с. 80 саастааҕа.

ТӨБӨ УУЛААН ТАХСАР

Торуой Хомустаах икки Көмөкөн икки ардыгар улахан хайа баар. Суулла турар кумах хайа. Аата Дьоккума диэн. Кырдьаҕастар бу Дьоккума Хайа үрдүгэр көмүллэ сытар оҕонньор төбөтө өрүстэн төкүнүйэн киирэн, уулаан таҕыста диэн кэпсииллэрин истэр этим.

Ити 34–35 сыллар диэки. Оҕонньор түҥүрэ тыаһыыр эҥин дииллэр этэ. Арааһа, сибиэннээх дьоннор быһыылаах. Сымыйанан кэпсиирим айыыта бэрт буолуо. Дьон кэпсиирин истибиппин кэпсиибин.

Миитэкэ Ньукулаайабыс Кырбыһааҥкын-Байыас. Нам, Таастаах нэһилиэгэ. Бухаайы аҕатын ууһа. 1995 с. 92 саастааҕа.

ОҔО СӨҤМҮТ ИҺИГЭР

Кыыс көстүбэт. Хойутуу кэргэннэммитим. Матан хаалтым. Баайга биэрэллэр эҥин. Өр баҕайы сылдьыбытым. 21-бэр дуу, үөдэн дуу кэргэннэммитим буолуо.

Дьон холкуостаах буолтара, мин бытархайынан хаалан хаалбытым. Холкуоһум ыҥыран ылла. Мунньахха. Туох буолан ыҥырдахтарай? Мунньахха киирдим. Күө-дьаа. Элбэх киһи. Үчүгэй баҕайы.

Аҕам буоллаҕына ыыппат. «Ойох ылан баран бар», – диир. Бастакы уола буоллаҕым дии. Бииргэ улааппыт киһибин, тэҥҥэ кэриэтэ.

Мунньахха бараммын, олордум. Бииргэ үөскээбит дьонум. Бары даҕаны. Биир кыыс хаалбыт эбит. Олорор эбит. Дьон ортотугар, дьахталлар ортолоругар. Ол аттыгар баран олоруох санаам кэллэ. Дьахталлар арыллан биэрдилэр. Олордум аттыгар. Онтон ыйыттым, ыйытыахтаахпын: «Уол булунуоххун баҕараҕын дуо?» – диэтим. Кистээммин. Кулгааҕар. Онтум туран баран хаалла. Атын сиргэ баран олордо. Онтон кэллэ: «Кырдьык этэҕин дуо?» – диэтэ.

«Кырдьык буолумуна», – диэтим.

«Мин дьиэбэр аргыстаһан барыахпыт», – диэтэ.

Дьиэтэ чугас. Миэнэ – ыраах. Букаайыга олоробун.

Аргыстаһан бардыбыт. Ийэтэ эмээхсин баар. Уонна кэргэн суох.

Икки улахан кыыстаах. Кэргэн барбыттар. Миэнэ – саамай кыралара. Сылы кыайбат балыс. Миигиттэн. Аҕата Мааха Киргиэлэйэ диэн оҕонньор. Өлөөрү сытар оҕонньор. Ыалдьан. Үс сыл сыппыта. Ас барбат буолан. Онтон оҕонньорбут туран: «Ырааҕынан аймах буолуохтаах этибит. Онон сатаммата буолуо», – диэтэ.

Онон мин барыах курдук буоллум. Дьиэм – ыраах сир, тоҕус биэрэстэ. Көһү эрэ кыайбат сир.

Онтон кыыһым хаайыы бөҕө. «Ити өлөөрү сытар, өйө аччаабыт оҕонньор. Олох уруу буолбатахпыт», – диэтэ.

Эмээхсин эмиэ: «Уруу буолбатахпыт», – диэн кэбистэ.

Онтон кыыһым таҥаспын-саппын дэлби ыйаталаан кэбистэ. Сиппит-хаммыт баҕайы, миигиттэн сылы кыайбат эрэ балыс. Үлэлии сылдьар. Хас да киһи ыйыппыт, түөрт киһи дуу, үөдэн дуу. Ону аккаастаан испит. Инньэ диир этэ. Хонноҕум дии. Киһи хаайыытын ылынаммын. Хайыахпыный. Былыргы кыргыттар да сытыылар. Уонна сиппит-хаммыт баҕайы. Бөдөҥ. Бары да бөдөҥнөр.

Онтон иккиһин кэлэ сырыттым. Аргыый аҕай. Сэмээрдик. Уол оҕо санаата оонньуур буоллаҕа. Киһи ааттаах. Арахсар санаа суох. Кыыһым да арахсар санаата суох. Кэлэн хонобун даҕаны. Кэннэкинэн ыттыйан бардым. Син сырыттым.

Оҕонньор өлүөн иннинэ дьиэ туттарбыта.

Куораттан тахсыбытым. Өрөөбүтүм кэннэ, биир ыҥыыр аттаах дьахтар иһэр. Ону мин сэрэйдим. Арааһа, мин киһим иһэр быһыылаах диэтим. Тахсан олоробун. Ыт маһым ¹ үрдүгэр. Кэллэ. Кини эбит. Атын баайда. Сэргэҕэ. «Оҕонньор барда. Көмнүбүт», – дии кэлбит. «Сассыарда аргыстаһыахпыт, бииргэ барыахпыт. Хон», – диэтим.

Хоммото. «Быраатым Бааска сүүрэ сылдьар оҕо. Ийэм өлбүтэ».

Нэһилиэккэ бардым. Очуот буолла. Сымыйанан-кырдьыгынан очуоттаатым. «Холкуостаах буоларым буолуо», – диэтим.

Кэллим. Дьиэбэр. Аҕабыттан аналбын-чааспын көрдөөтүм. Кыыһым ыксатта. Кыыһым кэлбит. Аттан иҥнибэт киһи. Үлэһит кыыс этэ.

Куораттан тахсарбытыгар биирдии иһит испиири биэрэллэр этэ. Мин испэппин ол саҕана. Өйдүүбүн кыыспын. Баҕар, онно илдьиэм диэн. Аҕам аҥаарын иһэн кэбиспит. Уоран. Көрдүүр эбит. Ампаарга кистээбитим. «Оо, сыыһа гыммыппын», – диэбитэ. «Барабын, – диэтим. – Көһөбүн».

Тэлгэһэ уу бөҕө, чалбах бөҕө. Аналбын-чааспын биэрдэ – сүөһү элбэх. Буолунай буоллаҕа дии. Биир убаһалаах биэни. Бэйэм аналым, олох. Атыыры. Саастаах. Бэйэтэ атыыр соноҕостоох хаалла. Биир тиҥэһэ бургунас, биир бэйэм ынахтаахпын. Төрөөбүттэр иккиэн. Иккиэннэрин биэрдэ. Атыырым буоллаҕына сыарҕалаах, сэптээх-сэбиргэллээх. Ньирэйдэрбин тиэйдим да кэлэн кэбистим. Таҥас-сап диэн туох дуоннаах буолуой. Бүттэ.

Холкуоска ыла оҕустулар. «Кыыс буллахпына, киириэҕим», – дии сылдьар этим. Туой. Бэтиэхэлээх киһибин.

«Кэлиэҕэ. Кэллэҕинэ, ынахтарын, ньирэйдэрин баайталаан кэбиһээр. Хотоҥҥо», – диэбит ийэтигэр.

Онтон кэлбитим, ынахтарбын, ньирэйдэрбин ийэтэ баанан кэбиспит. «Атыыргын, биэҕин илдьэн холбоон кэбис», – диэбитэ. Бэйэтэ эмиэ биэлээх. Эмээхсин баай этэ. Төрдө.

Дьэ, онтон үлэлээн түһэн бардым. Кыыһым мас таһа сылдьар эбит. Эмээхсиммит баар, сүөһүбүн көрөр, дьиэбитин көрөр. Бэйэбит иккиэн, эр киһи курдук, сырыттыбыт. Оттоон-мастаан. Сыл тохору таах сырыттыбыт, оҕоломмотубут. Сылтан ордон баран, оҕолонон барда. Илистэн. Биэксэл диэн букатын суох. Оҕолорбут иккистэригэр тиийэн баран: «Тээтээ, маамаа», – диэн баран өлөллөр. Дьэ, нахаас. Киһиттэн биир оҕону ииттибитим. Үһүгэр тиийэн баран өлбүтэ. Сытыы баҕайы этэ. 11 оҕону көмөн баран, аармыйаҕа барбытым. Үһүс хомуурга. Эмээхсиним хаалла, ийэ кынным хаалла. Аҕам хаалла. Ытаан-соҥоон хааллылар. Сылтан ордон баран ийэ кынным өлбүт. Көммүттэр ону.

Онтон икки сыл сырыттым. Икки сылтан ордон иһэн, кэлбитим. Икки сыл аҥаара сылдьан баран, тохсунньу саҕана, тымныы саҕана кэлбитим. Ньачаас аҕалбыттара.

Кэлбитим эмээхсиним баар. Сүөһү суох буоллаҕа дии.

Оҕо сөҥмүт иһигэр. Төрөөбөккө сырыттаҕа дии. Кыччаан хаалбыт эбит. Биирдэ сурук ыыппыта. «Эн көрөн барбытыҥ курдук сылдьабын. Көҕүрээбэккэ сылдьабын», – диэн суруйбута. Аҕатын көрүстэҕинэ, тиллэр эбит оҕо. Ити ханна да биллибэтэх дьыала.

Онтукабыт, дьэ, ыһыы буолла. Сылгыбын тутан киирдим. 7 эрэ хоннордулар дьиэбэр. Эмээхсиним мөҕөн бөҕө, тохтуу түспэккин диэн. «Сылгыгар киир», – диэтилэр холкуоһум. Лаабыда ыраах, уон көс. Салбантан. Мааппабын таһааран кэбистим эмтиэкэҕэ, баабыска эмээхсиҥҥэ. Онтон эмээхсин ыҥыртаран ылла. Төрөттүбүт. Нэһиилэ, дьэ, ынаҕы төрөтөр курдук ыллыбыт. Иккиэн. Ааммытын хатанан кэбистибит. Онтон, оҕо туох да эттээх-сииннээх баҕайы. Улахан баҕайы. Нэһиилэ ыллыбыт. Дьахтарым өлбөтө эрэ. Ылбыппыт, баттаҕа бачча уһун (сэҥийэтин көрдөрөр – Б. С.). Үһүс сылыгар чугаһаатаҕа дии. Кыыс этэ. Күлэ-күлэ дьиэ үрдүн ааҕар, аны илиитин охсор – ытыс таһынар. Эмээхсин күлэр: «Оҥорбуккутун билбэккит дуо? Үһүс сыла буоллаҕа дии», – дии-дии.

Мааппабын аҕаллым. Оҕуһунан. Хонуга туолан. Кыыһым, син көрбүппүт-истибиппит, сытара буолуо диэн. Үөрбүтүм алдьархайын. Тоҕус хонон баран өлөн хаалла. Биэксэл: «Буорайбыт», – диэн буолла. Барыта миэнэ – иһэх.

Тылы быһаарыы:

 ¹ Ыт мас – мас эрбиир атах, хоһуол. Бүлүү оройуонун дьонун тыла. (Саха тылын диалектологическай тылдьыта. – М.: Наука, 1976. С. 316).

Семен Авксентьевич Филиппов-Халчыык (1932). Нам, II Атамай нэһилиэгэ (билигин Горнай улууһа, Атамай нэһилиэгэ). «Таахаан аҕатын ууһа. Инникитэ Ала Ууһа. Ити Ала Ууһа улахан норуот үһү, элбэх сири хабар үһү. Саамай былыргы төрүттэрэ үһү. Бу үрэх сүнньэ бүтүннүү буолуо». 1999 с. кэпсэппитим.

ХОТУ ОҔОННЬОР

Дьон кэпсиирин этэбин мин. Төбөтүн уҥуоҕуттан күөлгэ орох киирэр үһү. Сытар сириттэн. Төкүнүйэн киирэрин көрбөтөхтөр. Орохтооҕун орохтоох үһү. Ол кырдьык үһү. Араҥаһын көрдүү барбыт боломуочунайдар булбаттар үһү. Мин аҕай диэн таххан бараннар, төннөн киирэллэр уонна кэпсээбэттэр үһү.

Баһаар турбут. Улахан баһаар. Биир атыыр үөрүн сиэн кээспитэ. Уонна сылгы базатын бүтүннүү. Оҕонньор уҥуоҕар уот тиийэн истэҕинэ, эмискэ этиҥнээх ардах кэлэн, хантан да кэлбитэ биллибэт, саба түһэн кээһэр. Уоту барытын умуоран кээспит. Тоҕо түһэн кэбиспит. Күүстээх ардах түспүтэ дииллэр.

Быдьыгыс Оҕонньор Хоту Оҕонньору көтөхтөрөрүгэр ылгын чыҥыйата, биир уҥуоҕа, сүтэн хаалбыт. Араҥаһа сууллан түспүтүгэр. Булбатахтар. Онно киһи көрдөөбүттэр. Хах оҕонньор: «Мин барабын. Ыччаттарбын ыыппаппын», – диэбит уонна өлбүт онно. Толук буолан. Оннук күүстээхтик кыырбыт. Айаҕыттан үрүҥ күүгэн бырдьыгынаабыт. Оннук күүстээх эбит кыырыыта.

Хоту Оҕонньор дьиҥнээх аата Моонньоҕон диэн. Онон манна олохтоохтор моонньоҕон куһу уһуутай, моонньоҕон хаптаҕаһы хара хаптаҕас диибит.

Саргылаана Егорова. Ньурба, Сүлэ. 1960-с сс. Бүлүүтээҕи педучилищеҕа II кууруска үөрэнэ сылдьан суруйбут курсовой үлэтиттэн.

СҮЛЭ

Былыыр-былыр Сүлэ диэн бухатыыр олорбут. Бу киһи туох да аһара баайдааҕа эбитэ үһү. Сылгыта-сүөһүтэ барыта муһуннаҕына, күн көстүбэт буолан хаалара үһү. Сүлэ аата-сураҕа киэҥник тарҕаммыт. Бу киһи күүһүнэн да, быһыйынан да кими даҕаны иннигэр түһэрбэтэх эбит. Сүлэ саҥата үс биэрэстэлээх сиртэн, субу кэлэн саҥарар курдук, иһиллэрэ үһү. Кини биир саамай таптыыр аттааҕа үһү.

Биирдэ Сүлэ, түптэ уматан баран, дьиэтигэр киирэн утуйан хаалбыт. Кини ол таптыыр ата уонна сүөһүлэрэ түптэҕэ кэлэн турбуттар. Ол турдахтарына, ороспуойдар кэлэннэр Сүлэ атын илдьэ барбыттар. Улахан аймалҕан буолбут. Сүлэни чаҕардара уһугуннарар кэмнэригэр ороспуойдар төһө эмэ ырааппыттар. Сүлэ тахсан: «Аппын сибилигин аҕала охсуҥ биитэр эһигини өлөртүөм!» – диэн хаһыытаабыт.

Ороспуойдар, бу кэллэҕэ диэн ыксааннар, уҥуохтара халыр-босхо барбыт. Аты быраҕан кээһэн бараннар, атахха биллэрбиттэр.

Сүлэ суон сураҕын Омоллоон диэн эмиэ аатырбыт бухатыыр истибит. Омоллоон Сүлэни күрэстэһэргэ ыҥырар. Кинилэр охсуһаллара туох да аһара ынырык үһү. Омоллоон Сүлэни кыайбыт. Омоллоон Сүлэни кыайбытын бэлиэтигэр дойдутугар Сүлэ төбөтүн үҥүүтүгэр дуу, ураҕаска дуу ууран баран төннүбүт.

Сүлэ бухатыыр олоппоһо аҕыйах сыллаахха дылы Арҕаа үрэххэ баара үһү. Билигин ол олоппоһу суох курдук кэпсииллэр. Омоллоон Сүлэ сүрэҕин, быарын, атаҕын ылан, тус-туспа сирдэргэ хааллартаабыт. Ол иһин Сүрэх, Быар, Атах диэн алаастар үөскээбиттэр.

Прокопий Прокопьев-Прокопий Чуукаар. Суруйааччы. 1964–1965 сс. Бүлүүтээҕи педучилищеҕа II кууруска үөрэнэ сылдьан суруйбут үһүйээннэрэ.

ОҔО ӨЛБҮТ

Былыр бу дойдуга киһи-сүөһү саҥа олохсуйан эрдэҕинэ ити билигин Оҕо Өлбүт дэнэр сыһыы хара маһыттан ыла уулаах күөл эбитэ үһү. Биирдэ ол күөлтэн аһаан олорор ыал соҕотох оҕолоро, уу баһа киирэн баран, ууга түһэн, өлөн хаалбыт. Дьоно, оҕолоро үөгүлүүрүн истэн, саба сырсан кииртэр да, кыайан өрүһүйбэтэхтэр. Соҕотох оҕолорун аһыйан, сор-муҥ бөҕөнү көрбүттэр. Хас да күннээх-түүнү быһа күөлү булкуйбуттар да, булбатахтар. Үөһэ тэстэн, дагдайыа диэн эмиэ хас да күн көһүтэллэр да, туһа тахсыбат. Биирдэ өлбүт оҕо аҕата, санаата-аһыыта түмүллэн, иирбит киһи курдук, күөлүгэр киирэн, киһилии кэпсэтэн, кэп туонан барбыт: «Күҥҥэ көрбүт күндү көмүспүн туох ааттааххар угуннуҥ? Туох буруйу оҥороммут санааҥ туолбата? Оҕобутун мэҥиэһинниҥ, аны бэйэбитин ыйыһын, оҕом өлүгүн көрө иликпинэ мантан харыс халбарыйыам суоҕа! Оо, кимнээх буолан кимим, туохтаах буолан тугум ситиһиэй?! Кимим билиэ баарай, кэнэҕэс эн да дьэбэрэннэн көрөн дьэлтэйэргин, чүөмпэҥ дьуоҕара уоларын?! Оо, абам да баар эбит, хайа кыахпынан, ханнык күүспүнэн эн бэйэлээхтиин туруулаһыам буоллаҕай…» – диэн ытаабыт-соҥообут.

Онтон бэттэх ити билиҥҥи сыһыы маҥнай Оҕо Өлбүт Күөлэ диэн уолан, хонуу буолуор дылы ааттаммыта үһү.

ХАМПАХ

Билиҥҥи Хампах күөлгэ былыр Хампах диэн ааттаах балыгынан эрэ иитиллэн олорор эмээхсин олорбут. Ол эмээхсин балыктыыр эрэ күөлүнэн бу эрэ күөл эбит.

Биирдэ эмээхсин идэтинэн күөлүгэр туос тыытын миинэн тууларын көрө киирбит. Саҥардыы күөлүн ортолоон, тумулга тиийэн эрдэҕинэ, күөлүн арҕаа диэки үрэҕиттэн ала холорук туран, эмээхсини көрдө-көрбүтүнэн бу бирилээн кэлбит. Уу ньуурун күөрчэхтии ытыйан, туос тыы элээмэтин түҥнэри сөрөөн ааспыт. Эмээхсин эрэйдээх кимэ кэлэн өрүһүйүөй, ууга түһэн, өлөн хаалбыт. Эмээхсин үөгүүтүн истэн, чугас ыаллара саба сырсан киирбиттэрэ, туос тыы түҥнэстэн баран, күөл ортотугар күөрэҥнии сылдьар үһү.

Эмээхсин тыыннааҕар да кини аатынан ааттыыллара үһү, эгэ өлтүн кэннэ ааттаабат буолуохтара дуо? Күн бүгүнүгэр диэри ааттаан кэллибит. Өссө бу күөл аатынан маҥнайгы колхоз тэриллибитэ. Ону үөрэхтээх өртүлэрэ, тупсардахпыт буолан, «Комбайн» колхоз дииллэрэ. Маҥнайгы колхозтааһын саҕана хантан ылбыт комбайннара кэлээхтиэй. Оччолорго комбайн диэн бурдук быһар тэрил баарын түһээн да баттаппатылар ини.

МЫРААН

Урут Чуукаар диэн ааттанар күөл билигин Эбэ дэнэр. Дьэ, ол Эбэ хотулуу илин эҥэриттэн мыраан үрдээн, илин диэки бара турар. Ханнык да атын ааттааҕа биллибэт. Арай, үрдүттэн Мыраан эбэтэр Сирэйдээх Мыраан дииллэр. Кини туһунан араас үһүйээни кэпсииллэр. Олортон төһөтө кырдьыга-сымыйата биллибэт. Үһүйээн аата үһүйээн, кэпсииргэ тиийиллэр.

Киһи-сүөһү саҥа кэлэн олохсуйан эрдэҕинэ, Маар Күөл уонна Үс Көлүйэ диэн ааттанар күөллэргэ тоҥустар олорбуттар үһү. Биирдэ ол тоҥус омук кыргыттара 9 буолан Мырааҥҥа күүлэйдии тахсыбыттар. Оччолорго Мырааҥҥа ыттыбыт киһи улаханнык саҥарыа, күлүө-салыа суохтаах. Оттон ол 9 тоҥус кыргыттара ыттан баран, сээдьэлээн барбыттар. Ортолуу үҥкүүлээн иһэн, аллара ньимис гынан хаалтар. Кыланар саҥаларын истэннэр, дьон сүүрэн тахсыбыттара, 9 оҥхой эрэ хараара сытар үһү. Онтон бэттэх Мырааны иччилээх диэн улаханнык дьиксинэр буолтар.

Бу үһүйээн хаһааҥҥыта биллибэт. Биир кырдьаҕас оҕонньор өлөрүгэр кэпсээбит үһү. Дьэ, ол оҕонньор эдэригэр Мырааҥҥа тугу эрэ гына тахсыбыт. Ол сылдьан, сири дьөлө үктээн, аллара сурулаан иһэн, элигин элик, силистэн тутуһан ылбыт да үөһэ биирдэ баар буолбут. Куттаммыта ааһан, туох ааттаахха түстүм диэн, дьөлө үктээбит сирин сэрэнэн өҥөйөн көрбүт. Онто туох эрэ иинэ эбит. Өссө сирийэн көрбүтэ: иинин анна уулаах, ол уута сүүрүгүрэн кылыгырата сытар үһү. Оччолорго сир анна ууланарын ким этиэ баарай. Уол, сир түннүгэ буолуо диэн, мас булан үрүттээн, хатырык хастаан сабан баран, буор кутан кэбиспит уонна: «Икки атахтаах таба хаампатын, икки харахтаах таба көрбөтүн», – диэн алҕаабыт.

Кини, бу сир түннүгэ буоллаҕа, абааһы мантан тахсан дьон дууһатын илдьэрэ буолуо диэн наһаа куттаммыт. Дьоҥҥо эттэхпинэ, сэттээх-сэмэлээх буолуо диэн кимиэхэ да кэпсээбэтэх.

Иван Петров. Ньурба, Өҥөлдьө. 1964–1965 сс. Бүлүүтээҕи педучилищеҕа II кууруска үөрэнэ сылдьан суруйбут курсовой үлэтиттэн.

ӨҤӨЛДЬӨ

Былыр биһиги сирбитигэр Өҥөлдьө диэн ааттаах, туһугар син эмиэ сураҕыра сылдьыбыт күүстээх киһи олорбут. Манна Дыгын сэриилээн ыла кэлбитигэр, бу Өҥөлдьө балтараа көстөөх Андайбыт диэн сиргэ тахсыбыт. Бу тахсан, Быһаҕаһа Сирэй диэн оччолордооҕу сытыы-быһый киһини кытта, дьон хомуһа, Хорула диэн үрэх баһыгар тахсыбыт. Манна тахсан, кинилэр сырыыларын сылдьыах, кыайыахтарын кыайыах, хотуохтарын хотуох киһини булбакка, төннөн киирбиттэр. Аара кэлэн иһэн, Быһаҕаһа Сирэй Өҥөлдьөтүгэр маннык диэбит: «Сураҕырдаллар-сураҕырдаллар да, биһиги киһибит өҥүн, дьүһүнүн-бодотун да көрбөккө кэлбиппит. Өлүөх буоллахпытына, ийэ буорбутугар охтуохпут. Онон баран, сөптөөх сири булан, сэриилэһэн көрүөххэ».

Кинилэр манна сөп буолуо диэн икки улахан, Эбэ уонна Кэнэни диэн, күөллэри силбиир сиргэ кэлэллэр. Бу силбэһии кэтитэ 1,5 биэрэстэ кэриҥэ. Оттон сэриилэһэр сэппит диэн арай Быһаҕаһа Сирэйгэ оноҕоһо суох ох баар эбит. «Бэйэлэрин киэнин бэйэлэригэр ыытыллыа», – диэн, улахаҥҥа уурбаттыы, киһитигэр хоруйдаан кэбиспит.

Бу икки киһибит Чохоол Тумуһа диэн тумуска, оттон Дыгын – бэтэрээ өттүгэр сыппыттар. Дыгын ытыалаан киирэн барбыт. Онуоха ынарааҥҥылар кэлбит оҕу тарбахтарын икки ардыгар кыбытан ыла-ыла төттөрү ыыталаан испиттэр. Дыгын, дьоно аҕыйаатар аҕыйаан иһэллэрин көрөн, мутук дьөлөҕөһүнэн Быһаҕаһа Сирэйдээҕи көрө сыппыт. Онуоха Быһаҕаһа Сирэй тумул төбөтүгэр ойон тахсыбыт. Ону көрөн, Дыгын оноҕос ыыппыт. Ынараа киһитэ ону, кыбытан ылан баран, Өҥөлдьөтүгэр эппит: «Ыл, көр эрэ. Ол дүлүҥ ынараатыгар туох чоҕулуҥнууруй? Бу оноҕос онтон кэлэргэ дылы гынна дии», – диэн, балтараа биэрэстэ бэттэх сытар киһини ыйа-ыйа, эппит. Уонна, төттөрү ытан кэбиспитэ, Дыгын аҥар хараҕар кэлэн түспүт. Дьэ, онтон Дыгын, сатаныам суох дии санаан, ити сиртэн тэскилээн биэрбит.

Онтон Быһаҕаһа Сирэй, баттаммыкка көмө, атаҕастаммыкка алгыс буолуом диэн, сири кэрийэ барбыт.

Өҥөлдьө, бэйэтэ хаалан, кэргэн ылан, оҕо-уруу төрөтөн, ити сир улахан, киэҥ, өҥнөөх сыһыыларынан тарҕатан, олордуталаабыт. Онтон ыла Өҥөлдьө диэн аат иҥмит диэн кырдьаҕастар кэпсииллэр.

Дыгын уонна Өҥөлдьөлөөх Быһаҕаһа Сирэй сэриилэспит сирдэриттэн 1954 с. тиит төбөтүгэр батары киирбит оноҕос төбөтүн уонна ол сиртэн ох сиһин булаттаабыттара. Онон сэриилэспиттэрэ кырдьык. Ол гынан баран, эбээһин да ханна барыай дииллэр.

Софья Васильева. Ньурба, I Хаҥалас. 1960-с сс. Бүлүүтээҕи педучилищеҕа II кууруска үөрэнэ сылдьан суруйбут курсовой үлэтиттэн.

ОЙОҔОС

Былыр Дьөҥкүүдэ Эбэ Хотун кытыытыгар Ойоҕос диэн киһи олорбута эбитэ үһү. Кини ойоҕо да, оҕото да суох эбит. Саас аайы бултуур идэлээх. Бэйэтэ икки миэтэрэ үрдүктээх эбит. Бу Ойоҕос диэн киһибит ойоҕосторо барыта биир кэлим эбит. Дьэ, ол иһин кинини Ойоҕос диэн ааттаабыттар.

Арай биирдэ саас кини бултуу тахсыбыт. Ол тахсан баран, биир кыталыгы хойумууннаабыт ¹. Кыталыгын сырсан, билиҥҥи Акана анныгар тутан өлөрбүт уонна дьоннорун мунньан, бултаабытын малааһыннаабыт. Кини оннук кытыгырас киһи эбитэ үһү.

Ол кыталыгы туох баар дьоҥҥо үллэрбиттэрэ биирдии сап утаҕын курдук тиксибитэ эбитэ үһү.

Ойоҕос диэн киһи уҥуоҕа Дьөҥкүүдэ Эбэ Хаҥалаһын диэки өттүгэр баар. Кини уҥуоҕа, кырдьык, 2 миэтэрэ. Биһиги экскурсияҕа сылдьан көрбүппүт. Улаханнык эмэхсийэн эрэр этэ. Ол гынан баран, биһиги ону хостооботохпут. Учууталларбыт көҥүллээбэтэхтэрэ.

Тылы быһаарыы:

 ¹ Хойумуун – табыллыбыт, бааһырбыт. Бүлүү дьонун түөлбэ тыллара.

Эбэҥки тылыгар гоевун – баас, бааһырбыт.

Евдокия Андреева. Ньурба, Өҥөлдьө. 1960-с сс. Бүлүүтээҕи педучилищеҕа үөрэнэ сылдьан суруйбут курсовой үлэтиттэн.

ӨҤӨЛДЬӨ

I. Былыргы абыычай быһыытынан, күтүөт уол туора сиртэн сүктэн кэлбит кийиит кыыһы сыбаайбалыар диэри көрүө суохтаах эбит.

Биир ыал уолларыгар кыыс сүгүннэрэн аҕалбыттар. Эдэр дьон дьоллорун холбуур барҕа-мааны малааһын тэрийэргэ быһаарбыттар. Ол үөрүүлээх-көтүүлээх түбүккэ сылдьан, уол наар кыыһын туһунан саныыр. «Төһө эрэ буспут моонньоҕоннуу өгүрүк-төгүрүк көрдө, төһө эрэ килбиэннээх киис түүтэ хаастаах буолла, төһө эрэ иирэ талах курдук имигэс буолла» диэн санаалар наар тэһитэ кэйэллэр эбит. Кэлэ-бара сылдьар дьон кыыс кэрэ дьүһүнүн сөҕөн кэпсэтэллэрин истэн, тулуйбакка, хаппахчы аанын сэгэтэн көрөн истэҕинэ, дьахталлар: «Өҥөйдө, өҥөйдө», – диэн аймалаһа түспүттэр.

Ити түбэлтэ биһиги сирбитигэр буолбута уонна сирбит аата онтон тахсыбыта диэн кэпсээн баар.

II. Былыр биһиги сирбитигэр, Эбэҕэ, сахалары кытта тоҥустар сэриилэспиттэр. Сахалар баһылыктара Өҥөлдьө диэн, тоҥустар баһылыктара Омолдоон диэн эбиттэрэ үһү.

Эбэ күөлүн уҥуор-маҥаар турар икки тумултан кыргыспыттара үһү. Үс түүннээх күнү быһа үөгүлүү-үөгүлүү өлөрсүбүттэр, биэс түүннээх күнү быһа кылана-кылана кыдыйсыбыттар. Тоҥус сэриилэрэ хотторон тахсыбыттар. Өҥөлдьө бэйэтэ күөл уҥуор, тумул үрдүгэр, мас быыһыгар турар Омолдоону аҥар хараҕын оҕунан тэһэ ытан кэбиспитэ үһү.

Итинтэн ыла Өҥөлдьө биһиэхэ олохсуйан, үс саханы үөдүтэн, түөрт саханы төрүттээн олорбута үһү диэн үһүйээн эмиэ баар.

Мария Иванова. Ньурба, Акана. 1970 с. Бүлүүтээҕи педучилищеҕа II кууруска үөрэнэ сылдьан суруйбут курсовой үлэтиттэн.

ТААСТААХ

Бу сиргэ биир бухатыыр дьахтар Липпэ диэн сиртэн улахан тааһы көтөҕөн аҕалан бырахпыт үһү. Ону өссө да илдьиэн, сыппатын быата быстан, бырахпыт үһү. Кырдьаҕастар күүһүн холонон көртө буолуо дииллэр. Ол таас билигин да сытар. Ким да кыайан көтөхпөт, өндөппөт даҕаны. Урут нэһиилэ сыҕарыталлар эбит. Ол таас улахан, хара.

ЭМЭЭХСИН ТИИТЭ

Бу дэриэбинэ чугаһыгар баар тиит. Бу тииккэ биир эмээхсин олорон ытыаласпыт дииллэр. Биир киһилиин, күөл уҥуор-маҥаар олороннор, ох саанан ытыаласпыттар үһү. Эмээхсин олорбут тиитигэр хайдах эрэ ох саа оноҕоһун суола баарга дылы. Уонна ол эмээхсини, онно олорон, өлбүт дииллэр. Ол тиит билигин да баар, улахан баҕайы, элбэх салаалаах.

Бу тиит анныгар киһи уҥуохтара бааллар.

Мария Степанова. Ньурба, Малдьаҕар нэһилиэгэ. 1970-с сс. Бүлүүтээҕи педучилищеҕа үөрэнэ сылдьан суруйбут курсовой үлэтиттэн.

МАЛДЬАҔАР ЭМЭЭХСИН

Малдьаҕар диэн манныктан тахсыбыт диэн сэһэргииллэр. Былыр биһиги дойдубутугар Малдьаҕар диэн ааттаах баай эмээхсин олорбут. Кини төрөппүт оҕото суох үһү. Ол иһин, кинини үйэтитээри, биһиги дойдубутун Малдьаҕар диэн ааттаабыттар.

Иван Алексеев-Уйбаан Өлөксүөйэп (1882). Ньурба, Сүлэ нэһилиэгэ. Сантаҥа аҕатын ууһа, Ордьоҥхо ийэтин ууһа. 1961 с. кэпсэппитим.

ТҮҮЛЭЭХ ДҮҤҮРДЭЭХ ТҮЛҮӨН ОЙУУН

Киниттэн сүлэлэр, Торуой Бордоҥ сорохторо, Пиэрибэй Бордоҥ сорохторо тарҕаабыттар. Бултаан, балыктаан олорбут. Дьокуускайтан ойохтоох тахсыбыт. Киниттэн икки уол төрүүр: Хантаҕар Быгый, Суор Бас Боллуй-Торуой Бордоҥ сороҕун төрүтэ.

Сахаҕа өс хоһооно баар. Буор күөстээх бордоҥнор диэн.

ХАНТАҔАР БЫГЫЙ

Икки уоллаах: Сиэллээх Өһүргү уонна Кэтирэй – Пиэрибэй Бордоҥ сороҕо, Дьаарын аҕатын ууһа тарҕаабыттар.

Кэтирэй уола Дьаарын улахан ойуун, кини икки Оҕуруоттаах икки ардыгар олорбут. Түүлээҕи хомуйан, тардан киллэрэр кинээс эбит нууччаларга.

СИЭЛЛЭЭХ ӨҺҮРГҮ

Кырдьан баран оҕоломмут. Ойууннатаннар, ойуунунан аҕалтарбыттар.

Алта уоннарыттан тахсыахтарыгар дылы оҕоломмотохтор. Ол олордохторуна, Дьокуускайтан Качыкаат ойуун кутуруксутунуун тахсыбыттар уонна кинилэргэ хоммуттар. Оҕонньордоох эмээхсин кинилэргэ: «Бачча сааспытыгар дылы оҕоломмотубут, өтөхпүтүн иччилиир, туруоран кээспит тоһоҕобутун оннугар туруорар, күрүөбүтүн-хаһаабытын көрөр-истэр ыччаппыт суох буолсу. Биһиги ааппытын ааттатар туох да суох буолсу. Баҕанабыт чоройууһу», – диэн муҥадыйбыттар.

Онуоха: «Тоҕо ити курдук олус муҥадыйаҕыт. Оһоххутугар оҕо кута оонньуур. Сымыйата диэтэргит, көрбөккүт дуо? – диэбит ойууннара. – Биһиги дойдубутугар-сирбитигэр эрдэххэ, Айыыһыкка киирэн, оҕото суох дьоҥҥо оҕо ылан биэрэр этибит», – диэбит.

Онтон туран, оҕонньор көрдөһөр: «Биһиэхэ, саатар эрэ, Айыыһыттан оҕото көрдөһөн кулуҥ», – диир.

Онуоха ойуун туран кыырар, Айыыһыкка киирэбин диэн.

Онуоха Айыыһыттара туран: «Оҕолонуох тускулаах этилэр да кэмэ ааһан хаалбыт. Билигин бэриллибэт», – диэбит.

Дьэ, ол курдук батылынныбыт диэн, кэптэрин туонан, ытаан-соҥоон кэлэллэр.

«Бэйи эрэ, бэйэм Сүүлэр былыт төрдүттэн айдарбыт киһибин. Онтон көрдүөн ыламмын, үс хас оҕото суох ыалга оҕо аҕалан биэрбитим. Онон төрүт сирбэр тахсаммын, оҕо көрдүөхтээхпин», – диир ойуун.

«Ээ, чэ, сөп. Оннук буоллаҕына, көрдүөн көрүҥүтүүй. Эрэйдэммиччэ эрэйдэниҥ», – диир оҕонньор.

Онон, дьэ, төрүт сирдэрин төрдүгэр тахсан кыыраллар уонна оҕо көрдүүллэр. «Бу Айыыһыкка киирэммит баттардыбыт, онон бөҕө тылбын биэрдим, бэйэм айдарбыт сирбиттэн оҕо аҕалыам диэммин. Миигин саха урааҥхайга саакка киллэримэҥ, сиикэй ааттаамаҥ. Онон оҕото аҕалыҥ», – диир ойуун.

«Ылгын оҕобутун сиикэй ааттатыахпыт дуо, биэриэхпит икки оҕону, – дэтэр. – Улахан уолу Чокуук диэн ааттааҥ, оччугуй уол Сүүлэр Былыт Төрдүттэн Айдарбыт Сүлэ Багдарыын диэн буоллун. Бу оҕону маанылаатыннар, отунан охсубатыннар, талаҕынан таарыйбатыннар. Ол курдук куһаҕаннык тутар буоллахтарына, бэйэбит оҕобутун бэйэбит харайыахпыт, төттөрү сылгылыахпыт. Итинник бөҕө тылынан биэрэбит», – дэтэр.

Онтон туран, оҕо кутун иҥэрэбит диэн ааттааннар, эмээхсин төбөтүн оройугар алгыыллар. Бу алҕааттарын кытта, эмээхсин төбөтүн оройугар ат кымньыытын тиэлиитин ¹ саҕа уот субурус гынар. Дьахтар уҥан хаалар. Онтон эр киһиэхэ имэҥ иҥэрэбит диэн эмиэ алҕаабыттар. Онтон бары даҕаны үөрэллэр-көтөллөр. Икки оҕону көрдүөн ылбыт дьон буолан. Аайдаан ² киирэн бараллар. Уонна: «Соболоҥҥутун тугу ылаҕыт?» – диэн ыйыталлар.

Онуоха: «Биһиги билигин оччо күҥэйбэппит ³. Тугу саныыргытын хойут саныаххыт. Аны үс сылынан эргийэн кэлиэхпит – биир оҕоҕут биирдээх, биир оҕоҕут иккилээх эрдэҕинэ. Онно тугу биэрэргитин бэйэҕит билиэххит. Оттон билигин ханныгы эмэни кыраны биэрдэххитинэ сөп», – диэбит.

Үс сыл буолан баран эргийэн кээлтэр. Эппит икки уоллара баар буолбут. Оҕонньордоох эмээхсин аттарын ырдыытынан тииҥ, саһыл, эһэ тириилэрин биэрэн ыыппыттар.

Хойукка дылы оҕо-дьахтар өс хоһооно гыналлара, Сүлэ ыһыах уурдаҕына: «Бүгүн эмиэ самыыр буолара буолуо», – диэн. Сүлэни былыттан айдарбыт киһи диэн номоҕо кэлэ турар эбит.

Кэпсээнньит тылы быһаарыыта:

 ¹ Кымньыы тиэлиитэ – ат кырыаччытын төбөтүгэр аты кымньыылыыр быа баайаллар. Сороҕун өрөн, сороҕун хатан. Дьэ, ону тиэлии диэн ааттыыр сахаҥ.

 ² Аайдаан – хайҕанан, маала үрдүктүк туттунан. Быытта, аныгылыынан боруоста эттэххэ, киһиргэнэ саныыллар, тылбыт тилиннэ диэн.

 ³ Күҥэйбэппит – олус ымсыырбаппыт.

ОНОКУ

Икки уоллаах эбит. Быырта, Дьэгин Бөҕө. Дьэгинтэн билигин бэрт аҕыйах киһи баар.

Оноку бэрт күүстээх киһи, тарсыына. Сөтөллөрө, ытырдара көстөн иһиллэр. Үөгүлүүрэ үс көстөөх сиртэн иһиллэр. Санатория хоту өттүгэр Күөх Хайа баар. Тордохтоох Хайа диэн. Дьокуускайга түүлээх киллэрэн баран (өлбүгэтин төлөөн баран), Дьаарын бэйэтэ киллэрэн биэрбэт, туой тарсыынатын ыытар эбит. Төннөн иһэн, Тордохтоох Хайаттан үөгүлүүр: «Тыыта таһааран кулуҥ», – диэн.

Омолдооттор туораппаттар эбит. Сэптэрэ суох буолуо буоллаҕа, баҕар, өстөөх да буолуохтара. Ол үөгүүнү Сүлэттэн, Хотоҕос диэн сиртэн, истэннэр, баран тыы таһааран биэрэллэр эбит.

Бордоҥнортон, түүлээҕи кыайан толорботохторун туһугар, тарсыыналарын, Онокуну, сото охсоллор. Буруйдааннар, сото кэбиһиннэрэн олордон бараннар, сототун кырыытыгар сото охсор сүллүгэһинэн казактар биэртэлииллэр эбит. Ол охсулла олорон: «Улаханнык охсуҥ! Этэ ыалдьар гына. Итиннэ кыһанан, дайыымкатын толоруо дуо!» – диэн улаханнык саҥарбыт. Онтон куттанан, куйахалара күүрэн, казактар оргууй охсоллор үһү.

Үйэтигэр биир ат, биир биэ эрэ кинини уйбуттар. Уоннааҕылар бары систэрэ булгуруйан иһэр эбит. Аты мииннэҕинэ, атаҕа тоҥуу хаарга тарылла иһэр буолара үһү.

Оноку Дьаарыны кытта сэриилэспит эбит. Ол манныктан буолбут. Арай биирдэ Оноку Дьаарыҥҥа, кинээһигэр, ыалдьыттыы барбыт. Ол олордоҕуна, Дьаарын киниэхэ биитин, Норгуону, үҥсэр: «Биигин буой. Маннааҕы уолаттар ууларын сэбин алдьатар, бэйэлэрин сынньыталыыр, тууларын уоран көрөр үһү», – диэн.

Онуоха Оноку: «Буруйдаах буоллаҕына, кинээс, эн бэйэҥ дьүүллээ. Мин бии киһини дьүүллээбэппин», – диэбит.

Дьаарын туран: «Мин эйиэхэ салайабын, кинээһим быһыытынан. Эн тарсыынаҕын», – диэбит.

Ол курдук оспуордаһаллар, этиһэллэр уонна, дьэ, үс хонон баран, сир ортотугар, Сэтиэнэх диэн сиргэ, сэриилэһиэх буолан болдьоспуттар.

Кэлэн убайыгар уорданар: «Иирээҥҥэ-иэдээҥҥэ тэптиҥ! Сэриилэһиэх буоллубут», – диэн.

Норгуо туран: «Сэриилэстэр да сэриилэһиллиэ. Үгүстэн үгүс охтуо, аҕыйахтан аҕыйах охтуо», – диэн хабаана суох тылласпыт.

Сарсыныгар, сарсыарда туран, Онохута: «Бэҕэһээ киэһэ хабаана суох тылласпытыҥ. Тахсан аһар эрэ», – диир.

Ыппытыгар, Норгуо саннын тоһуйан биэрэр. Ону Оноку саннын кырыытын мас оҕунан илдьи ытан кэбиһэр. «Ити эрээригин Өһөхтөргө бараары гыммытыҥ дуо!» – диэбит уонна мөҕөн биэрбит.

Сол киэһэ кыра уол, Дыыгыныыр, дьиэтигэр оноҕос кыстан барар. Онуоха убайа: «Нойоон, бу тугу оҥостоҕун?» – диир. Уола: «Оноҕос кыстабын. Өһөхтөр эйиигин хайдах ытыалаан өлөрөллөрүн баран көрөн туруом», – диэбит. Онтон Оноку: «Бу адьарай эмиэ убайын курдук Өһөхтөргө хаан таһаартараары тыллаһа олорор ээ», – диэбит.

Дыыгыныыр сэттэлээх уол. Оноку: «Сэттэ саа усталаах сиргэ тур», – диэбит Дыыгыныырга. Онуоха анарааҥыта: «Өһөхтөр эйиэхэ, оҕонньорго, сир кэмнии туруохтара дуо, чэ, ыт», – диэбит, итиннэ баран.

Ону Оноку мас оҕунан ыппыт. Ону Дыыгыныыр ырааҕар кыбытан ылбыт. Уолум аһарыыһы дии санаан, Оноку түөртэ ытан субуруппут. Ону Дыыгыныыр: «Сардаан бастаах оҕуҥ ¹ кэллэ, сар түүтэ түүлээх оҕуҥ ² кэллэ, тойон түүлээх оҕуҥ кэллэ, быыра оҕуҥ ³ кэллэ», – дии-дии хабан ылан испит.

Оноку ол кэнниттэн: «Чэ сөп, барыс», – диэбит.

Хонуктара туолан, дьэ, сэптэрин ыырдынан, барбыттар. Сэтиэнэх диэн сиргэ киирэн баран, Оноку эппит: «Болдьоспут сирбит кэллэ. Көрө-истэ ис, сэрэн. Өһөхтөр куруппааскы курдук, дэлбэритэ ытыалаан кэбиһээйэллэр», – диэн.

Утаакы буолаат, кураахтаах саа тыаһа «чаап-чууп» буола түспүт. Арай биирдэ өйдөөн көрбүтэ, уолун ата түҥнэри көтөн кэбиспит. Ат сыҥааҕар ох хорохолоно түспүт. Ат бэйдиэ сүүрбүтүгэр, сырсан, тутан ылбыт. Атын баайан, оноҕосторун көтөҕөн кэлэн иһэн көрбүтэ, уол таба саҥыйаҕын түүтэ бурҕаллыгас үлүгэр. Өһөхтөр ытыалаа да ытыалаа буолбуттар.

Оноку, дьэ, ытыалаһар. Саамай атамааннара, күүстээхтэрэ Өһөх Өргөдьөй диэн Оноку курдук киһи баар эбит. Бу маны туран Оноку ытан биирдэ да таппатах. Бэстилиэнэй биир оҕо хаалар. Мас быыһынан биир, атаҕын өрө көтөҕө-көтөҕө, ытар киһи баар эбит. Оноку: «Абаккабыан, саатар ити киһини хаан таһаарбыт киһи», – дии саныыр уонна атаҕын өрө көтөҕөр бириэмэтигэр ытан саайбыт. Тобугун хараҕынан түһэрэн баран, сототун бөтөҕөтүнэн хайа көтөн тахсыбыт. Онуоха бу киһи: «Атахпын ыарҕаҕа хайа көттүм, ча-айа, ча-айа», – дии-дии быарынан сынан барбыт.

Маныаха Оноку инитэ уол туран кэлэр уонна Дьаарыттар охторун мунньубутун көтөҕөн аҕалар. Ону ынарааҥылар көрбүттэр. Сэптэрэ аҕыйаабыт, биир киһилэрэ бааһырар, онтуларын сүгэн барбыттар. Онуоха Оноку алакыылыыр: «Алакыы! Алакыы!» ⁴ – диир. Бу саҥаны Дьаарын ойоҕо истэр уонна эрин мөҥөр: «Үөһээҥи уолу сиэбэккэҕин, алдьархайы оҥортордуҥ. Тугу арбын туонай ⁵ буолаҕын ойумсуйаҥҥын», – диэн.

Дьаарын туран ойоҕун: «Эн да удаҕамсыйан быччайаҕын, Үөһээҥи уолу эн да сиэриий», – диир.

Онтон Дьаарын ойууннарын төрдүгэр кыырар: «Бу киһигитин кыайыҥ-хотуҥ, боччуйуҥ. Алдьархайы таһааран эрэр», – диир.

Маныаха туран, төрүттэрэ бэйэтин мөҥөллөр: «Биир ууттан турбуккут, биир уйаттан үөскээбиккит. Ити эйиигиттэн биир мутук үрдүкү ойуун. Онтугун кытта иирсэҕин дуо?» – диэн үүрэн ыыппыттар. Онон төттөрү кэбин туонан ⁶ кэлбит.

Кэпсээнньит тылы быһаарыыта:

 ¹ Сардаан бастаах ох – модьу төбөлөөх ох.

 ² Түүлээх охтор – көбүс-көнөтүк барар охтор.

 ³ Быыра ох – түргэнник барар ох.

 ⁴ Алакыы – киргил үөрэн алакылыырын үтүктэллэрэ буолуохтаах.

 ⁵ Арбын-туонай – бэйэҕин үрдэтинэҕин, арбанаҕын, кэпсэнэҕин.

 ⁶ Кэбин туонар – кэмсинэр, муҥадыйар.

ОНОКУ ОЙУУН ЭБИТ

Үйэтигэр үстэ кыырбыт. Бэрт доҕор киһитэ өлөөрү гыммытыгар кыырбыт. Ол онно кутун көрдүү сатаабыт үһү. Ону биэрбэтэхтэр: «Кута сытыйан, өлөн бүппүт, биэрбэппит», – диэбиттэр.

Дьэ, онтон Оноку: «Мин тылбын ылыммаккыт. Сүһүөхпэр туран, аны кыырыам суоҕа», – диэн, дьэ, аккаастанар. Уонна кыырбатах.

Маҥнайгы кыырыыта. Айыыһыкка киирэн, оҕо уйата оҥорон, оҕо көрдүүр эбит. Маныаха оҕо кута диэн көрдүүр эбит оҕону оҕонон. Ону: «Сатаммат», – диэбиттэр. Онуоха: «Муҥ саатар тойон баҕа саҕанан аҕалыҥ, – диэн. Онтон: «Муҥ саатар түүлээх үгүрүө саҕата», – диэн. Ону: «Сатаммат», – дииллэр эбит. «Мин көрдөһүүбүн ылымматыгыт. Оҕо кутун киринэн-хоҕунан биэрэҕит, онон мин саха урааҥхайы тугунан да кирдиктиннэриэм суох. Киринэн-хоҕунан биэрэргит, салгын буолан, көтөн хаалар, кылгас үйэлээх, өлүгэс буолар. Ити мин этэрбинэн куту биэрэргит буоллар, уһун үйэлээх, чэгиэн, күүстээх ыччат үөскүө этэ. Сахаҕа, харахтарыгар көрдөрөн туран, итэҕэттэриэм этэ. Ону миигин итэҕэлбиттэн таһаараҕыт», – диэбит.

Иккис кыырыыта. Сүөһү Айыыһытын туһугар Дьөһөгөйгө киирэн, Ынахсыт тардары сүөһүнү үөскэтиҥ диэн көрдөһөр. Ону ылынаннар, ньирэй сытар буолар үһү.

Оноку онон сиэмэҕэ суох, Айыы ойууна эбит гынан баран, аккаастаппыт.

СҮЛЭ ӨЛҮҮТЭ

Сүлэ ойоҕо, Оноку ийэтэ, Арҕаа Үрэх диэн сиргэ сылгы көрөр эбит. Арҕаа Үрэх Сүлэ ходуһата эбит. Ити кэмҥэ билиҥҥи биһиги Эбэбит – хара маһыттан күөл. Сүлэлээх билиҥҥи Сүлэ дэриэбинэтиттэн хоту диэки баар алаастартан биирдэстэригэр олорбуттар быһыылаах. Сүлэ ойоҕо Арҕаа Үрэхтэн Орой сиринэн Ньурбачааҥҥа кэлэр эбит. Онтон Нымылаҕынан, Хотоҕоһунан дьиэтигэр барар.

Ньурбачааҥҥа Кэскил диэн балыксыт киһи баар эбит. Эмээхсин киниттэн, сылгы көрдөҕүнэ таарыйа, куруук соболуур эбит. Биирдэ таарыйан: «Хайа, нохоо, собоҥ баар дуо?» – диир.

Кэскил: «Халлаан кыйдаан буолан, собо тахсыбатах. Суох», – диир. Ол кэмҥэ үгэххэ тыас талыгырыыр. Дьахтар ону өҥөйөн көрбүтэ, атыйахха тобус-толору собо мөҥө сытар эбит. Онтон: «Бачча соболоох эрээригин, мэлдьэһэ олороҕун», – диэбит дьахтар. Онтон этиһэллэр, өлөссүбүттэр ¹. Кэскил эрбэҕэ тостубут уонна: «Сүлэ эрбэхпин тоһутта», – диэн Дьокуускайга киирэн үҥсэр. Онуоха Сүлэни тутан киирэ каһаак тахсар. Сүлэ киирбэт: «Мин билбэт сирим», – диир. Онтон иккиһин икки каһаагы таһаараллар, боруоста тутан киириҥ диэн. Сүлэ эмиэ киирбэт.

Онтон биир эмэ киһи киириэххэр сөп, суут ыҥырыытыгар диэн өй уган биэрдэҕэ дии, онон хойут биир доҕор киһилэнэн, икки ыҥыыр атынан, түүлээх ыырдан киирэр.

Ханна да тохтоомуна, суут дьиэтигэр көтөн түһэр. Аан дьиэлэрэ көмүлүөк оһохтоох буолуо, онно сис туттан, иттэ турбут. Ол турдаҕына, ынараа дьиэттэн биир нуучча өҥөс гыммыт: «Бу хайа киһигиний?» – диэбит. Ону: «Кыйаар киһитэбин. Сүлэбин», – диэбит. Бу маныаха: «Каһаактар тахса сылдьыбыттарын билэҕин дуо?» – диэбит. «Билэбин», – диэбит.

Биир каһаакка эппит: «Таһааран ити киһини хаайыҥ», – диэбит. Ону: «Тахсыбаппын. Хоруйдат», – диэбит.

Ол кэнниттэн тойон 12 буолуохтарыгар диэри каһаактары мунньубут, Сүлэни хаайыыга таһаартараары. Сүлэ сис туттан турбута турбутунан, хамсаабат даҕаны. 8 буоланнар каһаактар үтэн-анньан кыайбатахтар. Дьиэлэригэр баппаккалар, быалаан баран тардыбыттар. 11 киһи тардарыгар бэриммэтэх. 12 киһи тардарыгар ат буолбут уонна муннунан, айаҕынан хаана баран өлбүт.

Доҕор киһитэ түүннэри-күнүстэри дойдутун былдьаһар уонна Онокуга: «Аҕаҕын нууччалар өлөрдүлэр», – диэн этэр.

Оноку, дьэ, Дьокуускайга киирэр. Ыаллартан ыйдарар, аҕаҕын оннук сиргэ көммүттэр диэн. Ону баран хаһар, бөрө саҥыйахтаах киһини сулбу тардан таһаарар. Онтон 3–4 тиити суулларар уонна кэччиктээбэккэ эрэ бүтүннүү аҕалтыыр. Аҕалан баран, кэччиктэтэлээн кутаа оттор. Бөрө саҥыйахтаах киһитин бу уотугар быраҕар. Маныаха туран били киһитэ үс төгүл аттыы сүүрэн тахсыбыт. Ону ураҕаһынан ылан уокка быраҕан испит. Ону көрбүт дьоннор, нууччалар даҕаны, сахалар даҕаны: «Бу Кыйаар дьоно илэ абааһылаах дьон эбиттэр», – диэбиттэр.

Оноку ити кэнниттэн аҕатын уҥуоҕун ыырдан тахсыбыт уонна, Нымылах икки Ньурбачаан икки ардыларыгар толоон баар, ол ойоҕоһугар алаас сир баар, ол ортотугар булгунньахха оҥкучах хаһан, көмөн кэбиспит. Оҥкучах хаһыар дылы бэрэмэдэйдээх уҥуоҕун ачаахтаах тииккэ ыйаан турбут. Ол тиит билигин охто сытар. Охтубута уонча сыл буолла. Урут, мин уончалаах эрдэхпинэ, өкөйөн турар эбит этэ. Ачааҕа онно турара. Кэлин ачааҕа хайа барбыт этэ. Бу тиит туһунан миэхэ эһэм оҕонньор, Степанов Алексей, мин уончалаах уол эрдэхпинэ, 69 сыллааҕыта, кэпсээбитэ.

Бу сири, Сүлэ уҥуоҕа көмүллүбүтүн кэннэ, Мэҥэ, Чээнэр ² Мэҥэтэ диэн ааттыыллар. Былыр киһи уҥуоҕун тутабыт диэбэттэр, киһи мэҥэтин эргийэбит дииллэр. Уҥуох диэхтэрин харыстаан, ыарырҕаан этэллэрэ эбитэ дуу.

Кэпсээнньит тылы быһаарыыта:

 ¹ Өлөссүбүттэр – охсуспуттар, илиилэспиттэр.

 ² Чээнэр – Сүлэ оҕонньоро. Петр Иванов диэн. Ити сир кини ходуһата этэ.

УОҺА СУОХ УОҺАРАП

Быырта икки ойохтоох. Тус-туһунан дьиэлээн олорбут. Улахан ойоҕуттан икки уоллаах: Муҥур Илии Буолкап, Сантаҥа диэн. Оччугуй ойоҕуттан биир уоллаах – Уоһа Суох Уоһарап. Бу уол үөһэ уоһа сиирэҕэс эбит.

Былыр куһаҕан дии санаабыт оҕолорун, ыаҕаска уган, ыйаан кэбиһэллэр эбит. Ол курдук Уоһа Суоҕу ийэтэ: «Ыаҕаска уган кэбиһиэххэ», – диэбит.

Тас эмээхсин киирэн кэлбитигэр: «Эдьиэй, ити оҕону ыаҕаска уктарыахпын баҕарабын», – диэбит. Ону туран: «Аҕал эрэ, хотуй, ыаҕаска угар оҕоҕун», – диэн баран, оҕону ньилбэгэр ууран олорон, арыынан уҥунуохтаабыт уонна: «Лик курдук. Киһи ньилбэгэр биллэр. Хойут киһи төрдө буолсу. Ыаҕаска уктарыма», – диэбит.

БАСКАРДЫЫР УЙБААН

Баскардыыр Уйбаан кылгас киһи эбит. Үс ынахтаах ыалга аҥаардаан үлэлиир эбит. Үлэлиир киһитин аата Гоморов диэн. Гоморов баай киһитэ үһү. Бөтүрүөптэн хотуур ортотугар диэри аҥаарыгар 8 былас оту оттонон, кээһэн бүтэрэн кэбиһэр. Хотуур ортотуттан (атырдьах ыйын 19 күнэ билиҥҥи стилинэн) күһүҥҥү өттүгэр, дьэ, ардах да ардах бугул барыта ууга барбыт. Ону, дьэ, кээһэн, куурдан, маска-окко ыйаан, сүгэнэн кэрдэр кэриэтэ сүөһүлэригэр сиэтэн кыстаабыттар.

Күһүөрү кыһын, Бокуруоп саҕана (билиҥҥилиинэн алтынньы 14 күнүгэр), эмээхсин туран ыалга сорукка ыытар (урут ынахтарбытын туттуох диирин сөбүлээбэт эбит) уонна үс ынаҕын сүүскэ биэрэн кээһэр. Хаанын сүүрдээри сырыттаҕына ойоҕо тиийэн кэлэр. «Хайа, бу иирдиҥ дуо? Туох буолан сүөһүгүн кыдыйдыҥ?» – диир.

Маныаха оҕонньоро күлэр: «Хата, бу тоноҕун сиэҥҥин, аны кыһын дьыл кыстыаҕыҥ», – диэн.

Инньэ гынан баран, кыһыҥҥытын аҥаарын Гоморовка үлэлиир, аҥаарыгар бэйэтигэр от-мас булунар.

Дьыллара эрдэ соҕус, Дьөгүөрүйэп саҕана (билиҥҥилиинэн ыам ыйын 6 күнүгэр) кэлэн, үрэх хаайар, онтон Ньукуолун саҕана (ыам ыйын 22 күнэ) күөх от үүнэн, сүөһү лаппа кирэр буолар. Маныаха туран, үс харыс хаар түһэн 12 хонукка турбут. Кыһын курдук. Ыал-ыал сүөһүтэ бу мантан элбэхтик сутаан өлөр. Маны буус сут диэбиттэр эбит. Ити 148 сыллааҕыта буолбут.

Бу сукка Баскардыыр Уйбаан үс ынаҕын көҥдөйүн үс талыы сөбүлээбит ынаҕар биэрэр уонна отун, биэс гынан баран, 4 ынахха биэрэр. Отун биэс гыммыт биирин 7 ынаҕар сиэтэр. Гоморов сүөһүтэ имидиэр (туох да орпокко) өлбүт уонна Уйбаан 7 ынахтааҕын (барылара төрөөбүттэр) истэн, суорат сии кэлэр. Дагдалаах суорат сиир. Дьиэтигэр кэлэн иһэн, дүлүҥ үөһэ олорон, ытаабыта үһү: «Басхардыыр Уйбаан курдук, оппор кэмнээн сүөһүм сороҕун ордорбут буолуум», – диэн.

Ити сут дьыл кэнниттэн улам үчүгэй буолан испит эбит Баскардыыр Уйбаан.

ААТТААХ ОЙУУН ДЬААРЫН

Дьаарын – Кэтирэй уола. Бордоҥҥо кинээс эбит. Ааттаах ойуун идэлээх киһи эбит.

Нэлэкэй Кылаа диэн баар эбит. Ол атыырын аата Мүлдьү Босхоҥ диэн. Бу атыыра – дьикти боруода. Сиэлиттэн кутуругун төрдүгэр диэри, арҕаһын бата, кыра сиэл үүнэн барбыт. Ити гэннэ бу илин атаҕа кытта сиэл буолан түспүт. Дьэ, ол атыыр ытыктаах эбит, ытык дабаттарар эбиттэр.

Ити биһиги Эбэбит хотугу өттүгэр арыы сытар. Күөл эрдэҕинэ. Кэлтэгэй Арыы аннынан, Илин Дэриэбинэ аттыгар. Атынан кэстэрэн киирэллэр эбит. Илин Дэриэбинэ диэккинэн. Ол арыыга олороллор эбит сайын бу дьон. Онно Соҕотох Тиит диэн соҕотох тиит баар үһү. Бу аҕыйах сыл буолла эмэх буолан охтубута. Ол тиит таһыгар бу киһиҥ ыһыах уурбут. Ыһыах ууран баран, бу Дьаарын ойууну баран ыҥырар: «Бараҥҥын, ытык дабатан, кымыспын ыһан кулу», – диэн.

Чэ, онуоха ол ыһыаҕар барар. Алҕаан, ытыгын дабатан, кымыһын иһэрдэн, баҕаҕар ыһан, атыырыгар иһэрдэн. Онтон, дьэ, кэлин дьоннор испиттэр ол кымыстарын. Ол гынан баран, кэлэригэр Нэлэкэй Кылааттан атыырын көрдүүр. «Миэхэ бу атыыргын аҕал», – диэн. Маны туран, дьэ: «Биэрбэппин», – диэбит. Онуоха туран: «Миигин бачча дойдуга күлүү гынан, элэк гынан ыҥырбыккын. Биир атыыр иигин харыһыйаҕын ¹. Атаҕым соболоҥун биэрдэргин да ылыам, биэрбэтэргин да ылыам», – диир. Ону: «Эн хайдах гынан ылаары гынаҕын? Биэрбэппин!»

Дьэ, этиһии барар. Дьаарын кыһыл талаҕы хабырҕа эриэннии кыһар эбит. Атын кымньыытын. Ол кымньыытынан сири түөрт өттүнэн далбаатаабыт. «Ол уолум кэлэн ылыҥ, ол кыыһым кэлэн ылыҥ», – дии-дии. Алгыы-алгыы арыыттан кэстэрэн, Куочайы арҕаа өттүнэн дьиэтигэр, Оҕуруоттааҕар, барар.

Били атыыра, тииккэ икки көнтөһүнэн бааллан турар атыыр, өрө тура-тура, хаһыҥырыы-хаһыҥырыы мөксөр. Инньэ гынар да суларын быһа түһэн кээһэр. Онтон били Дьаарын тахсыбыт суолунан сүүрэр. Дьэ ону, мунньустубут дьоннор күөйэ көтөннөр, ыыппаттар. Атыырдара арыыны тула сүүрэн барар. Ол баран, Бөрө Тумула диэн сиргэ күөлгэ көтөн түһэр.

Бу дьоннор туос тыынан сырыһыннараллар. Дьэ, ол харбаан, тыылаах дьон сэргэ тиийсэллэр. Хонууну булан баран, туруо дуо, чыҥха арҕаа тэбинэр дии. Дьэ онон, ол атыыры ойуунунан былдьаан барта үһү диэн сэһэргиир этилэр.

Кэпсээнньит тылы быһаарыыта:

 ¹ Биир атыыр иигин харыһыйаҕын – биир атыыр туран буоһаппытын харыһыйаҕын.

ДЬААРЫН КЭБИН ТУОММУТА ҮҺҮ

Дьаарын биир кыыһа хара ыалдьарга ыалдьыбыт. Ону кытта (хара ыарыы абааһытын, иччитин кытта), күөх эбириэн оҕус буолан, харсыбыт. Куттаан, өлөрсөн. Хоту Муустаах муораҕа кыйдыам диэн биитэр Хаҥас Диэкилэргэ (абааһылар бааллар эбит) илдьэн туттарыам диэн. Куттаан куоттаран.

Бу Бүлүү төрдүгэр Нүдүлү диэн күөл баар эбит. Ол күөлгэ тиийбит. Абааһыта күөлгэ уртуус курдук ундьулус гынан хаалбыт.

Онно Дьаарын кэбин туоммута үһү: «Ундьулус гынан хаалла. Кэнэҕэс эргиллэрэ буолуо. Кэннин хайыһан, чарапчыланан баран куотта», – диэн.

ДЬААРЫН УОЛА ДЬАЛАҔАЙ КИИЛЭЭН

Дьаарын Дьалаҕай Киилээн диэн хаччаҕайдыы маҕан сирэйдээх уоллаах эбит. Ол киһи сайын Бөтүрүөп саҕана, окко киириэх иннинэ, Дьокуускайга киирбит. Ол киирэн ыһыахтарыгар тиийбит. Онно Тыгын удьуора киһи Хара Бытык Маһары диэн баар эбит. Ол, ыраахтааҕыны көрсөн кэлэн баран, ыһыах уурдаран кэлэн олорбут. Хааннаах эһэ тириитэ олбохтонон, балааккатын иһигэр, ыраахтааҕыны көрсүбүт үөрүүтүгэр. Ол Маһары күтүөттээх эбит, бөҕө киһи. Ыһыахтарын кымыһын иһэн бүтэн баран: «Дьэ, көр буоллаҕа, мин күтүөппэр бөҕөтө киллэриҥ», – диэн буолбут. Онно: «Суох. Биһиэхэ бөҕө киһи суох», – диэбиттэр.

Оччоҕо бу Бүлүүнү Бүлүү диэн ааттаабаттар. «Кыйаар киһитэ баар», – диэбиттэр. Маһары Киилээни ыҥыртаран ылан: «Мин күтүөппүн кытта тустан, холоһон көр. Эйиигин үчүгэй дииллэр. Көргүтүн көрдөрүҥ», – диир.

Ону, сөп дэсиһэн, дьэ, тустабыт диэн тылын биэрбит. Онтон олохтоох киһини сарыынан бүрүйэн киллэртэр. Биһиги киһибитин ким бүрүйүөй. Былыргы киһи тустар сыалыйалаах буолар. Анал. Адьарай онтун илдьэ сылдьар эбит буоллаҕа. Билиҥҥи ити туох курдук, үөһэ өттө таҥаһа түнэ, үөһээ бүүрүгэ кыыл иҥииринэн хатыллар. Быһа тарпат гына. Ол сыалыйатын кэтэн киирэр.

Сарыы бүрүөтүн быыһынан киһи илиитэ быкпыт. Ону лап гыннаран ылбыт уонна соҕотохто түөрэ холлоруктаан түһэрбит. Ол түөрэ быраҕан баран, кыһыыта кыһыылаах, үрдүнэн ойон ааспыт. Ол иһин кыыһыран: «Хаппыт оҕус тириитинэн өйдөтүөххэ», – диэбит бу Маһары. Мэник абааһы эбит, ама охтортун иһин диэн.

Таҥаһын баран таҥнар. Ол олордоҕуна эппиттэр: «Эйигин таһыйтараары гынна. Хаппыт оҕус тириитин имитиэххэ диэтэ», – диэбиттэр.

Атыгар сүүрэн барар, атын миинньэр. Батыйатын илдьэ сылдьар эбит. Маһарыга утары дьоруолатан кэлэр: «Дьэ, тутан имит эрэ», – дии-дии иннинэн быһа сүүрдэн ааһар.

«Ити хара ыты тутан кэлиҥ», – диэн уонтан тахса киһи сырыһыннараллар. Хара Бытык Маһары хараҕыттан сүтүөр эрэ дылы сырыһыннартар уонна төннөн кэлтэр. «Куотан хаалла, ситтэрбэтэ», – диэннэр.

Ол иһин кыһыныгар, саас кулун тутар ый саҕана Хара Бытык Маһары биир тойонноон, биир саамай улахан бөҕөтүн талан, Кыйаарга ыытар. Бу тойон Дьаарын таһыгар түһэр. Кинини ыҥыртарар: «Быһайын эн уолуҥ киирэн, Хара Бытык Маһары уолун охторто. Уолгун аҕал, туһуннар», – диир. Ону: «Мин уолум билигин суох. Кысчыттыы, тыалыы тахсыбыта. Хантан булуомуй», – диир. Ону: «Булгу буллар. Уолгун баар гын», – диир. «Сэттэ хонукта аҕал. Көрдөтүөхпүн», – диир.

Ону үс хонугу биэрбит. Онно Оноку уола Дьэгин Бөҕө диэн Арҕаа Үрэххэ бултуу тахсыбыт. Ону Дьаарыныҥ ылларар. Дьэ, ол гынан баран, баай киһи арыылаах кымыһы иһэрдэ-иһэрдэ этин уҥунуохтуур. Үс хонуга туолар.

«Хайа, уолгун буллуҥ дуо?»

«Бэҕэһээ киэһэ буллум. Атаҕынан тыалаан сылдьар киһи. Сэттэ хонукта аҕал. Сынньаннын».

Анарааҥҥыта: «Мин сүүс көстөөх сиртэн кэлтим. Күн сарсын туһуннар», – диир.

Дьаарын: «Саатар үс хонукта аҕал».

Дьэгин буоллаҕына: «Булдум хаалла. Туһуннар», – диир.

Иккиэннэрин сарыынан сабан киллэрэллэр. Тутуһа түһэллэр, тустан иэмэхтэспитинэн бараллар. Дьэгинэ туран тиэрэ быраҕан кэбиһэр. Тойон, Дьэгин таҥаһын арыйа тардаары, сүүрэн кэлэр. Дьаарын, таҥаһын арыйтарымаары, тутуһуу буолар. Дьэгин туруо дуо. Баран хаалар.

«Уолгун көрдөр. Атын киһинэн охтоттордуҥ, быһыыта», – диир.

«Бөҕөҕүттэн ыйыт», – диир.

Ол курдук хааһа сатаан-сатаан баран, уурайан хаалаллар.

ОЙУУНУ ИТЭҔЭЙИМИНЭ

Ойууттары итэҕэйиминэ гынара дуу, соруйан гынара дуу? Биир ойуун: «Кугас сылгылаахтар бааллар», – дии-дии кыырбыт. Ону дэлби таһыйар: «Бу кугас сылгылаах кыыһын миэхэ ойох аҕал. Кырдьык баар буоллаҕына», – диэн.

Маныаха ойуун кугас сылгылаахха кыыран тахсар буоллаҕа. «Дьаарын кинээс уола Дьалаҕай Киилээн үрүҥ дууһабын тутан сиэри, хара хааммын тоҕоору гынна. Ол иһин тиийэн кэллим», – диэбит. Дьэ ону: «Ол саха урааҥхай миигин сөбүлүө дуо?» – диир. Ону дьэ: «Булгу ылабын диэн миигин үлтү сыста. Эн сөбүлүүр киһиҥ. Миигин абыраа. Өлөртөрүмэ», – диир.

Дьахтара туран этэр: «Эчи муҥун. Ыйбар тиийэн ыксаан олоробун, хат буолан ханайан олоробун. Онон оттон барыам эни, барыам эни», – дэтэр.

Онуоха били ойуун төттөрү эргийэн: «Түҥүр, ходоҕой иһэр. Тэһииннэ тутуҥ», – диэн төттөрү эргийэр.

Онуоха тахсан, таһырдьа көрбүттэрэ, ити Бордоҥҥо Ыылаах диэн сир баар (Дьалаҕай Киилээн олоҕо), онно тумул үтэн киирэр. Онно тэҥкэ харыйатын курдук, арыт уот буолан көстөр дьон барыҥнаспыттар. Онтон туран, дал аанын тыаһа аһыллар. Аан умса түһэттээбит.

Дьоннор онтон, абааһы умса түһэрэн аспыта диэн, ааннарын иттэннэри, кэдирги анньан аһар буолтар.

Онтон туран, дьиэ ортотугар ынах ханнын курдук хара кэҕэй ¹ бөкүнүҥнээбит. Дьэ, бу киһи туран, иттэннэри түһэн сытан дьиктиргээбит.

Былыргы киһи дьиэтин хаҥас өттүгэр хатырыгынан бүрүйэн хаппахчылаах орону оҥостор эбит. Онно арай дьахтар ынчыктаан дьиэрэһитэр, талыыта киирэн. Онтон туран, кыһыл оҕо ытаан марылыыр. Дьэ туран, били киһи ойуунун үнтү сынньан барар: «Аҕалтаабыт дьоҥҥун киэр гын!» – диэн.

Сынньыллыбыт ойуун көрдөһөр: «Сөбүлээбэтэ. Баран көрүөххүт буолуо», – диир.

Маныаха туран, били дьахтара этэр: «Эриэн ыт элэгэ, күөрт ыт күлүүтэ гыннаҕыҥ. Сүгүнүнэн араҕыам суоҕа. Атаҕым соболоҥун төлөөн араар», – диир.

Маныаха туран, били киһи, дьэ, тугун да биэриэн булбат. Арай били ойууннаах дьахтара этэллэр: «Сэттэлээх уол оҕоҕун биэрэр буоллаххына, сүгүнүнэн араҕабыт», – дииллэр. Ону сөбүлэһэр. Дьахтар барбыт. Сэттэлээх уол оҕо өлөн хоммут.

* * *

Бу ойуун аны үөһээ Хара Сылгылаахтар бааллар диэн кыырар эбит. Ону эмиэ үнтү сынньар: «Хара Сылгылаахтар бааллар диигин. Онтон отчуттарда түһэрэн кулу», – диэн.

Үөһэ таҕыстым диэн үҥэн-сүктэн тиийэр. Онуоха: «Дьэ, үлэлиэм, түһүөм», – диир.

Онтон ити Бөтүрүөп биир хонук ааспытын кэннэ биир киһи кэлэн, сүөдэс гына түһэн баран: «Оттуур сириҥ ханна баарый? Ыйан кулу», – диир. Онуоха ыйыталаан биэрэр. Хотуур тыаһа тыаһыыр, кыраабыл тыаһа тыаһыыр. Ходуһата күнүнэн бүтэн иһэр буолбут. Бугул бөҕө лаглыгыраан туран испит. Ыал иннигэр күһүн үлэтэ эрдэ бүтэн хаалбыт. Киһитэ: «Хамнаспын тугу биэрэҕит?» – диэбит. Онуоха: «Тугу сөбүлүүгүн, ону биэрэбин», – диир. «Аны кыһын, биир соноҕостоохпун, онтубун аҕалан аһатыаҕым. Биир түүтэҕинэн аһатааччыбын», – диир. Онуоха үөрэ саныыр. Биир ат айаҕа буоллаҕа дии диир. «Кыһын кэлэн олорор дьиэбит. Дьиэтэ ыйан кулуҥ», – диир. Онуоха биир иччитэх өтөҕү ыйан биэрбит. Күһүнүгэр ол киһитэ ол өтөҕөр кэлбит. Кини көрдөҕүнэ, киһитэ биирдэ кыбынан кэлэн аһатар эбит атын.

Сааскы өттүгэр Дьалаҕай Киилээниҥ сүөһүтэ барыта сутааран өлөн хаалбыт. Онон хойукку дьон Бөтүрүөп биир хонук ааспытын кэннэ окко киирбэттэр эбит. Абааһы окко киирбит күнэ диэн.

Ити курдук Дьалаҕай Киилээн, ойууну итэҕэйиминэ, уола икки баайа иккиттэн ааспыта үһү диэн сэһэргииллэр этэ.

Кэпсээнньит тылы быһаарыыта:

 ¹ Кэҕэй – ньирэй, кулун төрүөтэҕинэ бүрүнэн төрүүр дии. Ону кэҕэй дииллэр.

Степанида Павловна Иванова (1916). Ньурба, Сүлэ нэһилиэгэ. Одьолун аҕатын ууһа. 1964 с. суруйан биэрбитэ.

ОНОКУ ДЬААРЫННЫЫН СЭРИИЛЭСПИТЭ

Оноку Дьаарыннаахха 4 саастаах уол оҕотун илдьэ күүлэйдээбит. Оҕо оҕолору кытта оонньообут. Онтон, аһаан-сиэн баран, киирэ-тахса сылдьан, Дьаарын, аҕата көрбөтүгэр, Оноку уолун батыйанан өлөрөөрү турдаҕына, Оноку түбэһэ киирбит. Ону Оноку сэрэйэн, дьиэтигэр барбыт. Ол баран иһэн, оҕотуттан ыйытан билбитэ, дьиэлээхтэр кэпсэппиттэр, бу уол биһиги уолаттарбытын баһылыыр күүстээх, үчүгэй киһи тахсыыһы, онон улаатыан иннинэ өлөрдөххө сөп буолсу диэн.

Дьэ, онтон кэлин Оноку дьиэтин таһын туой киһи сойуолуур буолбут. Ону чуҥнаан билбитэ, Дьаарын бэйэтин бөтөстөрүн кытары үс буолан оҕону, бултуу бардахтарына, дьиэҕэ хаалларан барыахтара диэн, ону кэтэспиттэр, чуҥнаабыттар. Дьиэлээхтэр оҕолорун, соҕотохтуу хаалларбакка, илдьэ сылдьар буолбуттар.

Онтон эмиэ бултаан кэлбиттэрэ, үс аттаах киһи кинилэр дьиэлэрин эргийбит суолларын көрөн, үөгүлээн дэлбэриппит: «Бу туох оруспуойдара дьиэбин чуҥнуугут? Дьаарын хара түөкүн! Миигин билбэтэ буолуо диигин дуо? Туох иһин хааннаһарга соруннуҥ? Мин итини таах хаалларбаппын. Элбэхтэн – элбэх, аҕыйахтан – аҕыйах ордуо. Үс хонон баран, сир ортотугар сэриигин бэлэмнэн. Күн тахсыыта», – диэбит.

Маны Дьаарын истибит. Дьиэтигэр кэлэн, бэйэтин урдустарыгар эппитин, биир да киһитэ сэриилэһэргэ буолумматах. «Онокуну кытта тэҥнэстэр тэҥнэһиэх эн бэйэҥ бааргын. Биһиги тулуһар кыахпыт суох», – диэбиттэр.

Онтон үс хонон баран, сир ортотугар күн тахсыыта Дьаарын билиҥҥи Быарга, Бөкөрөөк Тумула диэн харыйа тумул баар, онно оччолорго бэрт аҕыйах ойуурдааҕа үһү, онно тоһуйбут. Оттон Оноку, Быартан Сэтиэнэх уҥуор Дьуохай диэн сир баар, онно тохтооччу. Икки ардын ырааҕа биэрэстэ аҥарыттан ордук буолуо.

Дьэ, ох саанан ытыаласпыттар. Икки өттүттэн тииттэргэ сөрүөстэн туран. Кэлин тиһэҕэр Оноку бүтэһик оҕугар Дьаарын улахан уола табыллан өлөөтүн кытта, даан биэрэн, дьиэтигэр куоппут.

Дьэ, ити кэнниттэн Оноку алакылыы, алакылыы өлөрбүт киһитин сүрэхтээх быарын батыйатыгар иилэн, үөһэ анньан туран, уу кытыытыгар туран алҕаабыт үһү. «Мин өстөөхпүн өлөрдүм, саастаахпын самнардым. Онон мин буруйа суохпун», – диэн.

Ол иһин ити сир Быар диэн ааттаммыта үһү диэн кэпсэтэллэр этэ. Мин бэрт кыра эрдэхпинэ. Оччоҕо Быар Сэтиэнэхтиин, биһиги олохпут эҥин үргүлдьү уута эбитэ үһү.

Ити билигин Бөкөрөөк Тумула диэн сиргэ мин билиэхпиттэн Оноҕостоох Тиит диэн ааттанар модьу, үрдүк баҕайы хатан хаалбыт тиит баар этэ. Урут, бадаҕа, абына-табына сорох лабааларыгар мутукчаланарга дылы этэ. Хойут олох хатан хаалбыта. Ити тииттэн мин аҕам уончалаах эрдэхпинэ хас да оноҕос тимирин булбуппут, үөһээ баҕайыттан, хатаастан тахсан, ылар этибит диэн кэпсиир этэ. Ол тиит билигин көстүбэт буолбут, охтубут быһыылаах. Сэрии кэннинээҕи дьылларга баар этэ.

Иван Васильевич Федоров-Алҕай. Ньурба, Андайбыт. 1968 с. суруйарбар 74 саастааҕа.

ҮРЭН, АЙБЫТТА УОННА ДА АТЫТТАР

Үрэн ¹ диэн сиргэ былыргы дьиикэй омуктар, тоҥустар, үрэллибит, ыһыллыбыт, бүппүт сирдэрэ. Онно олоҕуран олорбуттар. Ол олордохторуна саха омук, оччоҕуна эмиэ кыргыһыылаах омуктар эбиппит ээ, ону кэлэннэр оҕунан, батыйанан кырганнар куоттартаабыттар.

Дьэ, ол үрэллибит сирдэрэ Үрэн диэн буоллун диэн ааты биэрбиттэр ол дьон, тоҥустар, омуктар. Биһигиттэн, сахаттан, куотаннар, ааттаабыт ааттара ити. Онтон аарыгыран ааспыт сирбит Айбытта буоллун диэбиттэр. Айаннаан, аарыгыран, аһаан-сиэн, күүлэйдииллэрэ буолуо. Үрэҥҥэ, Айбыттаҕа өтөхтөрүн онно тураллар.

Аймаһыйан ааспыппыт Арыылаах Маар буоллун диэбиттэр. Көрүлээбит сирбит Көрдүгэн диэн буоллун диэбиттэр. Дьиҥнээх сирбит Чиҥнээни диэн буоллун диэбиттэр. Былыргылар ону ааттаппаттар. Былыргыга Чиҥнээни дэппэттэр. Билигин Арҕаа Күөл диэн аатырар. Бэһэлэйдээн ааспыттара Бэрэ диэн баар. Уулаан ааспыппыт Улгумда Эбэ Хотун буоллун диэн. 8 миэтэрэ дириҥнээх. Кэнэнитэ. Ол аата саамай дириҥ сирэ. Олох үйэтигэр уолбат сир. Арба. Иэдэйбит сирбит Иэдээк диэбиттэр. Били дьоннор Лооглоорго күрээн тураллар. Онтон Өлөөнү булбуттар.

Онтон саха сабардаан, бу сири баһылаабыт. Ол кэнниттэн биһиги өбүгэбит Андайбыт тахсыбыт, балыктаан сиэн сыппыт.

Тылы быһаарыы:

 ¹ Үрэн – эбэҥкилэр «дьаалатынан сылдьар, олох-дьаһах оҥосторго кыһаммат» диэн ис хоһоонноох тыллара буолуон сөп (Сравнительный словарь тунгусо-маньчжурских языков: материалы к этимологическому словарю. Т. 2. – Л.: Наука, 1977. С. 289).

Василий Николаевич Михайлов-Баһылайкаан. Ньурба, Чуукаар нэһилиэгэ. 1968 с. кэпсэтэрбэр 74 саастааҕа.

ЧУКЧА КЫРГЫТТАРА

Үс чукча кыыһа манна олоҕуран олорбуттар үһү. Манна өлбүттэрэ үһү үһүөн. Кыргыттар, мыраан төбөтүгэр үҥкүүлүү туран, үһүөн өлтөр үһү диэн таак сэһэн баар.

Биирдэрэ инньэ соҕуруу Малдьаҕарга барбыт үһү. Биирдэһэ – Өҥөлдьөҕө. Саамай улаханнара бу Эбэҕэ хаалбыт. Үһүөн үс күөл иччитэ буолтар: Малдьаҕарга – Киэҥ Күөл диэҥҥэ. Өҥөлдьөҕө – Хаарыҥда диэн күөлгэ. Улаханнара бу Чуукаар диэн күөлгэ иччи буолбут. Хаар маҥан баттахтаах эмээхсин.

Бастаан нэһилиэккэ кинээс буолбут киһи, быыбардаммыт киһи: «Нэһилиэгинэн хорон уутун түһэрэн, уолба оҥоруохха», – диэбит.

Инньэ дии сырыттаҕына, түүллээхтэргэ биллибит хаар маҥан баттахтаах эмээхсин: «Мин уубун хамсаппатын. Ийэ уубун хамсаттаҕына, бэйэтэ бэйэтиттэн кэмсиниэҕэ», – диэн илдьиттээбит. Ону ол түүллээх киһи манныгы төһөөтүм диэн кинээскэ кэпсээбит. Ол иһин ол кинээс уурайан хаалбыт. Хордорботох.

Сааба аҕабыыт диэн аҕабыыт, мураанын төбөтүгэр мэлиибэн ыллаан, кириэс туруораары, кириэһин оҥотторон бэлэмнээн сыттаҕына, биир түүллээххэ биллибит эмиэ хаар маҥан баттахтаах эмээхсин. Илдьиттээбит аҕабыыкка: «Мин төбөбөр кириэс таһааран аспатын. Астаҕына, бэйэтэ бэйэтиттэн кэмсиниэҕэ», – диэбитин түүллээх киһи аҕабыыкка кэпсээбит. Ол иһин ол аҕабыыт, кириэс аспакка, уурайан хаалбыт.

Сергей Иванович Алексеев (1918). Ньурба, Таркаайы. Орто үөрэхтээх, учуутал. 1969 с. суругуттан.

ЧОЛОҺУЙА

Былыр киһиттэн ураты улахан, модьу, күүстээх Чолоһуйа диэн киһи олорбут. Ол олордоҕуна, Дьокуускайтан биир атыыһыт эргинэ, атыылаһа тахсыбытын, тугу да ордорбокко талаан баран, бэйэтин көннөрү ыыппыт. Дьокуускайга тиийэн кэпсээбитин кэннэ, ону иэстэһэ, Чолоһуйа аатыгар үс туус маҥан аттаах киһи тахсыбыттар. Чолоһуйа туу көрө барбыт. Дьиэҕэ эмээхсинэ эрэ баар эбит. Ол олордохторуна, тыаны ортотунан улаханнаах диэн киһи тымтайын сүгэн кэлэн, тиэргэҥҥэ «лип» гына ууран баран, үс аты дьэ өйдөөн, чарапчыланан көрөн баран «Тоҕо кыраларай, сүөһүлэр дуу, тугуй дуу?!» – диэн сөхпүтэ үһү. Дьиэтигэр үс киһи олорорун көрбүт да, тугу да саҥарбатах, хайыһан да көрбөтөх. Эмээхсинэ улахан баҕайы буор күөстэн улахан мас кытахха балык хоторон биэрбитин, аҕыйахтык сапсырыйбыт уонна, көхсүн этитэн баран: «Хантан сылдьар оҕолоргутуй?» – диэн ыйыппыт. «Дьокуускайтан сылдьабыт», – диэбиттэр. Онуоха: «Быы, тоҕо кыраларай. Дьокуускайтан сылдьабыт диэхтииллэр ээ», – диэбит.

Бу үс киһиттэн саамай бэртэрэ Бүгүллэ Хара диэн эбит. Ол эппит: «Эйигин кытта күөн көрсө, хол былдьаһа, буут мэмэһээннэһэ кэллибит», – диэбит. Ону истэн, күлэ түспүт уонна эмээхсинигэр этэн, хоспохтон охсуһууга, тустууга кэтэр иэн иҥииринэн хоһуланан тигиллибит сарыы, тураҕас сыалыйатын киллэттэрэн кэппит. Уонна этэр: «Ааттаан-суоллаан кэлэн баран, туох көр-нар оонньуунан оонньоору кэллигит, дойду дьоно?» – диэбит. Онно Бүгүллэ Хара: «Тарбах тардыһыахпыт», – диэбит. «Умсары садьыйдахпына, сиргэ сээкэйгитин өлөрдөххүтүнэ, кыыһырымаҥ», – диэбит.

Икки кыраларын кытта тарбах тардыһан, илиитин төбөтүнэн сиргэ умса садьыйталаабыт. Онтон Бүгүллэ Хара киирбитин иккис тардыытыгар, төҥкөйөн баран, иннин диэки сүүрбүт. Ол кэнниттэн Бүгүллэ Харалыын тустубуттар. Саҥа тустаары тарбахтарын төбөтүнэн тутуһан иһэн, Чолоһуйа хараҕын кырыытынан көрбүтэ, икки батыйа көхсүн хараҕар түһэн иһэр. Чолоһуйа, кылана түһэн баран хоспоххо батыйатын ыла сүүрэн киирэн эрдэҕинэ, үс киһитэ куттананнар, аттарын миинэн, күөлү кытыытынан куотан истэхтэринэ, хаһыыра-хаһыыра сыссан, ситиэх буолан истэҕинэ, эмээхсинэ сүүрэн кэлэн, иннигэр бүөлүү түспүт уонна эппит: «Тохтоо, болхой. Эн ити дьоннору өлөрдөххүнэ, элбэх киһилээх сэрии кэлэн, биһигини суох гыныахтара. Онон тыыннаах бардыннар. Тохтоо», – диэн көрдөспүт. Эмээхсинин тылын ылынан, төннүбүт.

Иван Самойлович Степанов. Ньурба, Үөдэй нэһилиэгэ. 1982 с. кэпсэтэрбэр 62 саастааҕа.

ОҔУҺУНАН…

Аан бастаан Тыгын саҕаттан, Тыгынтан куттанан, күрээн кэлбиттэр. Сатаҕа олохсуйбуттар. Олоруҥ буоллаҕына тимир ууһа, мас ууһа – мындыр дьоннор сайдан испиттэр.

Ити Хаҥалас эбэтин кытыытыгар Ойоҕос диэн киһи олорбут. Ол буоллаҕына, былыргы ыраахтааҕы суола диэн харчыны хомуйан баран, Дьокуускайга киллэрэн туттарар эбит. Оҕуһунан. Онно үс хонугунан тиийэр эбит.

Иннокентьев Афанасий Николаевич (1909). Марха улууһа, II Бордоҥ нэһилиэгэ. 1982 с. суруйбутум.

ДААДАППЫЙ ОҔОННЬОР

Былыр Тыалыкы баайа Бэкэй Оҕонньор 700 сүөһүлээх байан олорбута үһү. Мэҥэдьэк күөл кытыытыгар. Өтөҕө Бүдүргэй Бэс анныгар Бэкэй күөлэ диэн баар билиҥҥэ дылы.

Күрүөҕэ-хаһааҕа киирбэт кыыл атыырдааҕа үһү. Онтун абааһы көрөн, күһүн тутан сиэри сылгыһытын Даадаппый оҕонньору соруйбут. Үйэтин тухары таас дьүлэй оҕонньор. Ону хаста даҕаны, өйдөтө-өйдөтө, этэ сатаабыт: «Оҕуур быаҕын сырыһыннарар атыҥ агдатыгар баайан баран, атыыр моонньугар быраҕаар».

Ону кыайан өйдөөбөккө: «Бэйэм агдабар дуо?» – диэбит.

Этэ сатаан баран, баһын тоҥхох гыммыт. Бэкэй баай. Онто, бэйэтин агдатыгар маанан баран, атыырын моонньугар иилэ кээспит.

Ити аатырбыт Мэҥэдьэк күөлү эргитэн иһэн, Куртах Арыыта диэн алааска, иһин хайа тардан, куртаҕа хаалбыт. Моонньоох диэн тумулга моонньоох баһа хаалбыт.

Ити сирдэр билигин сити аатынан ааттана тураллар. Моонньоох Пиэрмэтэ диэн баар. Сурукка киирэр.

ДЬААРЫН ОЙУУН

Маалыкайга Дьаарын Түбэтэ диэн баар.

Дьаарын бу Бүлүү өрүс сүнньүгэр суох аатырбыт ойуун. Тоҕо диэтэххэ, былыр хара ыарыыны Бүлүү сүнньүттэн хоту дойдуга үүрдэрээри, үс түүннээх күн кыырдарбыттар. Ону, кыыра туран, көрүү көрбүт. «Тарбаҕым быыһынан биир сиргэ таммалаан хаалла. Кэнэҕэс бу ыарыы кыыбаҕа тахсара буолуо», – диэбитэ үһү.

Николай Федотович Осипов-Чоомуут. Ньурба, I Хаҥалас нэһилиэгэ. 1983 с. кэпсэтэрбэр 53 саастааҕа.

СААЛААХ

Былыр биһиги дойдуга Саалаах диэн киһи олорбут. 9 кэргэннээх. 9 аҥыы олороллоро үһү ити кэргэттэрэ. Биирдии хоно-хоно ааһа турара үһү.

Ити гэннэ, дьэ, кургуом оҕус сыарҕатыгар олоро сылдьара үһү. Оҕуһун буоллаҕына нөҥүө киһи буостуктуура үһү. Өлүөҕэр дылы ыҥыырдаах аты уонна оҕуһу миинньибэтэх. Оҕус сыарҕатыгар олорор. Кыһыннары-сайыннары. Олбоххо. Ол иһин «Саалаах курдуккун» диэн өс хоһооно – бу дойдуга.

Ити дьахталлар тэйиччи олороллор курдук үһү. Мээнэ билиһиннэртээбэт үһү.

Степан Петрович Андреев. Ньурба, Өҥөлдьө нэһилиэгэ. 1986 с. 76 саастааҕа.

ӨҤӨЛДЬӨНҮ СЭРИИЛЭЭН ЫЛЫЫ

Хаарыҥда. Эбэ диэн ааттыыр этибит. Омолдоон быраата өлбүт сирэ. Тоҥустары кытта сэриилэһэ сылдьан. Өҥөлдьөттөн үүттэлээри. Тоҥустары. Дьолуот диэн сиргэ сэриилэһэн хоппут. Маҥнай. Омолдоонуҥ хотор. Тоҥустары арҕаа үтэйэр. Уонна, Хаарыҥдаҕа киирэн, Дайыыла Тумула уонна Күүлэ Тумулга сытан, оҕунан ытыаласпыттар. Омолдоонуҥ быраата, ол тумулу (Күүлэ Тумулу) кэтэҕинэн эргийэн киирэн, ытыллан өлбүт. Омолдоон быраатын баһын төргү үлэнэн кэлбит. Онон Хааннаах Киһи Баһа Төргүүлээх Улуу Омолдоон диэн ааттаммыт.

Баһа суох көхсүн ол Күүлэ Тумулга араҥастаабыта үһү. Ол иһин Күүлэ Тумул диэн билиҥҥэ диэри ааттанан турар ол сир.

Ити, аахтахха, оруобуна аҕыс үйэ эбит.

Хотторон киирэн баран, Аканаттан Саадьаҕай диэн киһиттэн көмө ылан таххыбыт. Аймаҕа үһү. Ол таххан, тоҥустары Өҥөлдьөттөн үүттэлээбит.

Тоҥустар, маҕан Хайа дабаанынан түһэннэр, Чуукаар өттүнэн, Кукаакы нэһилиэгэ диэҥҥэ тиийбиттэр. Ол тийэннэр, Моҕулу диэн сиргэ олохсуйбуттар. Ону Омолдоон, иккиһин эккирэтэн, Саадьаҕайтан ылбыт хоһууннарынан уонна бэйэтин хоһууннарынан Моҕулуттан үүттэлээбит. Онно биир аҕа ууһун таһааран олордуталаан кэбиспит. Олор туймуулара ¹ билигин элбэх киһи баар. Антипиннар диэн эҥин.

Бэс Атах диэн сыһыы баар. Улахан оттонор ходуһалаах, аҥаара сайылык. Улахан сир. Онно Саадьаҕайыҥ көмүллэ сытар. Өссө киһилээх, аттаах көмүллүбүт киһи. Булгунньахха, илин кытыылыы соҕус. Ону хостоору гыммыттарын мин хостотторботоҕум. Төрүппүт буоларынан.

Тылы быһаарыы:

 ¹ Туймуулара – сиэннэрэ, ыччаттара.

Өҥөлдьө киниитин өҥөйөн көрбүтэ үһү. Төрөөбүтүгэр. Төрөөтүнэн киниитин өҥөйөн көрбүт тойоно. «Туох айылааҕы аҕалан, оҕом ытаатаҕай-соҥоотоҕой», – диэн баран.

Былыргы киһи киниитин көрөр бырааба суох. Төрөөн сытар дьахтары.

Прокопий Васильевич Филиппов-Көллүгэс Борокуоппай (1920). Ньурба, Малдьаҕар. 1986 с. суруйбутум.

ЧЫКЫЙА ИИКТЭЭБИТ

Чыкыйа Ииктээбит – маар. Тоһуукай оҕонньор, Дьокуускайга тохсуһун ыһыах уура киирэн иһэн, ол маарга, тоҕус үөрдээх атыыры киллэрэн иһэн, онно хоммут.

Һол түүн ойоҕо оҕо куоппут. Ол иһин ааттаабыт. Былыр оҕо куоппутун чыкыйалаан төнүннүбүт дииллэр үһү. Ааттаах улахан баай тиити түөрт өттүнэн буруустуу һуорбут. Мантан чыкыйалаан төнүннүм диэн.

Һитигирдик кэпсэтэллэр этэ кырдьаҕастар. Тоһуукайыҥ ойоҕо буоллаҕына Дьокуускай дьахтара үһү.

Былыргы киһи айыымсах, быһа-хото һаҥарбат.

Макар Васильевич Васильев-Уус Макаар. Ньурба, Акана нэһилиэгэ. 1987 с. 100 саастааҕа.

ҺААЛГАТ ААТТААХ УЛУУ ОЙУУНА

Һаалгакка олорбута үһү ааттаах улуу ойун. Ол олорон: «Ыалдьар, улахан ыалдьар ааста. Тоҥус сиригэр. Ол төннөрүгэр мин холоһон, баҕалаһан көрүөм этэ. Кини аддьаххайдаах өлүү. Ону мин кыайар-хотор буолуум, арай. Кэнэҕэһин кэнэҕэски диэри сүтүөх этэ кини», – диэбит үһү. «Онон төннөрүгэр мин тоһуйан көрүөм. Ону, оҕолорум эрэ буолларгыт, төһө даҕаны һаҥа, төһө даҕаны үөгүү-хаһыы баарын иһин, быган эрэ көрөөйөҕүт. Эһиги быган көрдөххүтүнэ, мин хотторобун. Бука, бука диэн, быган көрөөйөҕүт. Икки күөх эбириэн оҕус буолан хассыахпыт», – диэбит үһү.

Ойун биһирэнэрин һаҕанааҕы киһи буолан, оннук кэпсиэбит.

Таххан, дьэ, хассыбыт буоллахтара. Икки оҕус буолан. Үс сууккаҕа. Ол үс сууккаҕа хассыбыттарын кэннэ, оҕолор, тэһийбэккэ, халҕаҥҥа тыас бөҕө буолбутугар, өҥөйөн көрбүттэр.

Дьэ, онтон: «Үтүө бүттэ», – диэн дьиэтигэр киирэр. «Сыыстардыгыт. Өҥөйөн көрдүгүт», – диир. Дьэ, онтон кэриэс этэр: «Самнан түспүт Һаалгат Эбэ буоллуҥ диэн ааттаарыҥ. Мин самныбытым курдук. Ойуннаах ойуун төрүөн төннүбүт буоллахпына, бу Эбэҕит үрэҕин батан, алын киирээриҥ. Ол киирэн иһэн, кыыл өлө сытарын булан һиэххит. Үрэххитин, баппыт курдук, батан иһээриҥ. Ол иһэн, сиэҥи булан һиэххит. Ыһыккыт бүппүтүн кэннэ. Өкөгөр диэн ааттаарыҥ ону. Таҥара Эмиийэ диэриҥ, ол кыылы булан сиэбит сиргитин. Өйүөҕүт бүппүтүн кэннэ, ол сиэҥ булан сиэбит сиргитин Өкөгөр диэриҥ. Өкөгөр тиит төрдүттэн булан һиэххит. Онтон өлөр-хаалар күҥҥүтүгэр биир эмээххини булуоххут. Онно өрүөн-өһүөн, сынньанан, Эмээххин Толооно диэриҥ. Дьэ, онтон ол Эбэни булуоххут. Онно олорболуоххут. Ыал буолан. Ол олорболоон баран, уһун олоҕу олорбоккут оччо-бачча. Онон Кэттэгэй Арыы диэн ааттаарыҥ».

Биһиги кэттэгэй олоҕу олордубут диэн сэһэн баара.

Степан Иннокентьевич Иннокентьев. Ньурба, Акана нэһилиэгэ. 1987 с. кэпсэтэрбэр 88 саастааҕа.

САТА ОЙУН

Һатаҕа Сата Ойун диэн баар үһү. Эмиэ ойун. Һата төрдө. Бу Һата ойуну Тоторбот ыҥырар. Тоторбот Угалдьы диэн сырыытыгар һылдьар дохсун, бардам киһилээх. Бу киһитэ буоллаҕына күнүһүн ыалдьан һытар. Кымыһы, ымдааны иһэ-иһэ ыалдьар, хотуолуу һытар. Тоторбот Һата Ойуну ыҥырар: «Үлэһитим ыарыйда», – диэн.

Һата ойун кэлэн, дьэ, кыырар. Киһитэ өлөр бэт буоллаҕа. Тоторбот, батыйатын маннык уурунан баран, олорор. Ойунун ыккатыгар. «Ыалдьыбат эбит. Һымыйанан һытар эбит», – диэн көрүүлэнэр киһитэ.

Онуоха киһитэ, өһүргэнэн, түөкүнүнэн ойуннана һылдьар эбиккин диэн, батыйаннан анньаары, сыссар. Былыргы ыал оһоҕо дьиэтин оттотугар эбит. Ону оһоҕу үстэ эргитэр. Ол иһин, ойун баччыр оҕо саҕа баҕаннан хотуолуур. Ол баҕата буоллаҕына, Тоторбокко утары ыстана-ыстана, ыттыы үрэр. Онуоха: «Баайгын киэр гын, баайгын харай», – диэн көрдөспүтэ үһү. Онуоха, баайын харайан, барар. Элбэхтик ас-үөл биэрэн атаарбыт. Итинэн бүтэр.

Ол киһитэ тоҕо ыалдьарый? Түүнүгэр уорар, күнүһүгэр ыалдьар, өлөр бэрт.

МОХСОҔОЛ

Аканаҕа Кыыл Алааһа баар. Ити мин эһэм алааһа. Кыыл – Мохсоҕол уола. Мин – Кыыл кыыһын уолабын. Өтөҕүн үүтэ билигин да баар буолуо.

Ити Мохсоҕол диэн тоҕо ааттаммытый? Кыанар-хотунар, дохсун-бардам киһитэ үһү. Омуктарга хамначчыт һылдьыбыт. Табаһыт уол буолан. Үлэлэппэккэ аһатар буолан бартар. Уоталлар. Киһини һиир омуктар эбит. Түөртээх оҕону сүгэр-көтөҕөр, илдьэ һыддьар оҕолоох эбит. Ол оҕо: «Эдьийбин аҕалаллар. Икки хонон баран кэлэр. Оччоҕо эйигин һиибит», – диэбит.

Ону истэн, хаппыт балык һүгэн, хаппыт эт һүгэн, дьэ, күрүүр. Дойду һиргэ. Ол күрээн иһэн, ыһыга быстан хаалар. Мас саалаах

үһү. Биир куоҕаһы өлөрөн һиэн, дойдутун, ыалы, дьэ, булар. Аканаҕа киирэн, Таас Тумуһахха олохсуйар. Кэргэннэнэн кынан.

Матрена Егоровна Иванова. Ньурба, Эҥээрдэк. 1994 с. 65 саастааҕа.

СУОР БУУЛААБЫТ

Биһиги ийэбит айыыны-хараны наһаа итэҕэйэр. Биһигини сэрэтэр онно. Дьэ, онно ол үөрэтэр, үһүйээннэри. Онно буоллаҕына Тоҥус Сиригэр ¹ истибитин кэпсиир. «Суору тыытымаҥ. Суору тыытар – улахан айыы», – диэн.

Былыр Тоҥус Сиригэр Тоҥус Байбал диэн олорбут. Соҕотох уоллаах эбит. Ол уола, улаатан баран, суору ыппыт. Ол суора, көхсүгэр табыллан баран, өлбөтөх. Хааннана-хааннана, хаана тохто-тохто, үөһэ таххыбыт. Халлаан үөһэ көтө турбут. Ону ол уол наһаа өр көрөн турбут. Ол суора, таххан-таххан, көстүбэт буолан хаалбыт. Дьэ онтон, ол уол, дьиэтигэр кэлэн баран, төһө өр буолан баран ыалдьыбытын билбэппин, сиһинэн ыалдьыбыт. Ол суору ыппытынан, көхсүнэн, ыалдьыбыт. Туох да эмтээбитин истибэтэх. Былыр ойуҥҥа эрэ эмтэтэллэр. Онтон ол ойуннара: «Суор буулаабыт. Биһиги кыайбаппыт. Суор төрдүн биһиги кыайбаппыт», – диэбит. Суор төрдүн туох да кыайбат диэн. Ол киһи кэлин, хас да сыл ыалдьа сытан баран, өлбөтөҕө. Сиһэ ньохчоҕор буолан турбута. Ол ньохчоҕор киһи хойукка дылы сылдьыбыта.

Ийэм ол курдук кэпсиир этэ.

Кэпсээнньит тылы быһаарыыта:

¹ Тоҥус Сирэ – билигин Өлөөнүнэн биллэр. Сыантардара Солоҕоон диэн быһыылаах. Оҥньоо, Таас Хороон диэн сирдэр. Кэлин, дэриэбинэ буоларыгар, Өлөөнү булбуттар.

ААТТАММАТ ОҔОННЬОР АРАҤАҺА

Өтөх Оҕонньор, бэйэтэ ойун оҕонньор, дьоннорбор кэпсиирин истэр этим. «Биһиги төрдүбүт – аата Ааттаммат Оҕонньор», – диир этэ. Эҥээрдэк төрдүтэ. Өтөх мин аҕабын кытта бииргэ төрөөбүт дьахтары ылбыт. Биһиги күтүөбүт.

Былыр ол Ааттаммат Оҕонньор араҥаска хаалбыт. Өтөх кырдьарын саҕана араҥаһа былыр сууллубут. Хаххыйах бөҕө үүнэн турар үһү. Оҥкучах курдук сиртэн үүммүт. Онно кэлэн, эһэтин санаан, сынньанан, табаахтаан ааһар.

Дьэ, онно ол сороҕор кукаакы буолар диир. Хаххыйахха олороллор үһү. Хантан кэлэрэ биллибэккэ. Сороҕор буоллаҕына кугас тииҥ буолан, сүүрэн таххар үһү хаххыйахха. Ону ол оҕонньор: «Эһэбит эмэгэтэ билигин да баар эбит биллэрэр», – диир.

Кыра эрдэхпитинэ отоннуур хордоҕойбут. Ол хаххыйахха чугаһаабаппыт. Ырааҕынан ааһабыт. Чугас куччугуй көлүйэ баар. Онно эһэбит төбөтүн уҥуоҕа, уулаан, кубарыйан олорор диэн кэпсиир этэ.

Итинэн мин билиим бүтэр. Оҕонньор кэпсиирин истэр этим.

Иннокентий Афанасьевич Петров-Чыычаах (1928). Ньурба, I Бордоҥ. Дьаарын аҕатын ууһа. 1994 с. кэпсэппитим.

УУЛААН ТАХСАР ҮҺҮ

Төрүппүт Дьаарыттар эбит. Айдаҕа төрөөбүттэр үһү. Оҕонньор. Ол Оҕонньоруҥ киирэн уулуур. Былыргы, былыргы-ы ити. Хас да хос эһэ. Үс хас буолуо, чэ.

Мин аҕам кэпсиир этэ: «Күн киириитэ, төкүнүйэн киирэн, уулаан тахсар үһү. Күөс быстыҥа. Инньэ диэн кэпсииллэр», – диир этэ. Бэйэтэ көрбөтөх. Ол Оҕонньор ааттаах ойуун үһү. Бу дойдуга хара өлүү баар үһү. Былыр. Ону үтэйбит үһү диэн кэпсииллэр этэ. Олох Хара Байҕалга илдьэн быраҕыахтаах үһү. Онто тарбаҕын быыһынан биир үөн түһэн хаалбыт. Бүлүү быыһыгар. Онон Бүлүүгэ ыалдьаллар билигин даҕаны диэн кэпсииллэр этэ.

Семен Васильевич Семенов-Сиэдэрэй Сэмэн (1927). Ньурба Малдьаҕара. 1994 с. кэпсэппитим.

АЛБЫННААБЫТТАР

Бу дойдуга киһи суох эрдэҕинэ, тоҕус ураһаннан кэлэннэр, тоҥустар түспүттэр. Тиит Ураһа диэн билигин ол сир. Ол кэлиилэригэр аҕыйах саха баар эбит. Сэриилэспиттэр балар. Биһиэннэрэ ох сааннан киирсибиттэр. Хотторбуттар сахалар. Били тоҥустарга.

Һоччоҕо даҕаны улахан өйдөөх дьоннор бааллар эбит. Былыргы ньүкэн үйэҕэ. «Бу үчүгэй сирбитин былдьаары гыннылар. Хайдах арахсыбат сүбэни булабыт», – диэбиттэр. Хотторон бараннар. «Хоттордубут, эһиги тойон буоллугут», – диэн тохтоппуттар сэриини. Албыннаабыттар.

Бу дойдуларын дэлби уоттууллар. Уот анньаллар. Кэрийэ сылдьаннар. Дьэ, били лабыктаны олоддьу уот сиэн кэбиһэр, эһэр. Тоҥустар, табаларын куоттаран, дьэ, үөһэ тахсаллар. Бу Марханы өксөйөн. Моркуоку диэки тиийэллэр. Дьэ, онно тиийэннэр, олохсуйаллар. Ити Ээйигинэн тобохторо, сыдьааннара олордохторо дии.

ДЬЫҤКЫЫДА ОЙУН КЫАЙТАРЫЫТА

Хаалыҥнар төрдүлэрэ Дьыҥкыыда ойун диэн. Дагдайар диэн ааттаах күүстээх убайдааҕа үһү. Итиэннэ биир бырааттааҕа үһү. Ол Долоон ойун диэн үһү. Ууһаан-тэнийэн олороллор. Туспа түбэ. Мантан алта көстөөх сиргэ. Хаалыҥ диэн түбэ.

Баһылай Оҕонньор хамначчыта Айанньыт Уола диэн киһи киллэрэн испит били биэни. Сэтиилэнэн. Били Дьыҥкыыда ойунтан. Кыстата иитиэххэ биэрбитин Баһылай Оҕонньор туттаран ылар. Хамначчытынан. Айахтарын быһар. Һити биэттэн төрүөттээн, дьэ, олохторо эстэр. Баай киһи ойуну кыайар. Дьоллоох киһи кыайар эбит. Өлбүт Үрэҕэ диэн баар. Ол иһэн биэтэ онно өлөр. Онтон дьиэтигэр тиийэн кэлэр. Били баай киһиэхэ. Атын сургуйга баайар. Киэһэ буолар. Дьэ, били оҕонньоруҥ, үөһэтээҕи оҕонньор, эһэ буолан кэлэр. Ону дьиэлээх тойон, Баһылай Оҕонньор, сэрэххэдийэн, тэринэргэ барар. Сүгүннүө суоҕа диэн. Онон хааннаах кырбастаах эти дуомугар оҕун төбөтүгэр иилэр. Бэйэтин үс төгүл эргиттэр. Ол кынан баран, ох һаатын бэлэннэнэн олорор. Кэлиэ диэн.

Боруҥуй буолуута, дьэ, оруобуна кэлэр. Били оҕонньор. Эһэ буолан. Кини хараҕар көстөр. Бу ыстаайаҕа турар акка. Сытырҕалыы-сытырҕалыы һөрүөстэргэ дылы кынар үһү. Онтон дьиэ ааныгар кэлэр. Дьиэҕэ киирээри оҥостон эрдэҕинэ, тэйиччи олорон, кыттыһар хонноҕун туһаайан баран, тардан кээһэр. Онуоха «һык» кынарга дылы саҥа иһиллэргэ дылы гыммыт. Һүтэн хаалбыт.

Онтон ол сассыарда көрбүтэ кыраһаҕа хара хаан тохто сытара үһү. Ол аата ол түүн, дьэ, оҕонньор өлөн хонор. Эмээххинигэр кэпсиир: «Дьэ, һиэтилэр. Тоһуйан. Мин һубу өлөбүн. Дойдуну былдьаһыҥ», – диэбит. Ону эмээххинэ: «Хайдах дойдуну булан киириэхпитий?» – диэбит. «Мин һирдиэҕим. Дойдулуур һуолгут төрдө бу баар», – диэн ыйан биэрэр. «Хара һуор буоламмын, даллаҥалаан иһиэҕим. Иннигитигэр. Ону батыһан иһээриҥ. Онтон, дьэ, буруо көстөр сиригэр тиийдэххитинэ, мин сүтэн хаалабын. Ыалы буллаххытына, бэйэҕитин бэйэҕит билиниэххит».

Бу түбэҕэ атын ыал һуоҕа үһү ол кэмҥэ.

«Дойдуттан таххан, өлүкпүн харайдыннар», – диэбит.

ААРЫМА ЭБЭ

Оҕо һыддьан айа тартым. Куобах орохтообутугар. Итиэннэ тиистээх бөрө капкаанын уурдум. Кэллэҕим аайы көрөн барар. Куобах. Иккитэ көрөн бартын кэннэ түһээтим.

Арай биир араҥас үрдүгэр сүөһү баһын, сүгэннэн кэлгийэн баран, уурбуттар. Ону көрөбүн. Түһээн. Ол тэйиччи һоҕус өттүгэр уһун улахан үөл тиит турар эбит. Маны эргийэ 9 көтөр кэккэлээн олорор. Тиити төгүрүччү. Бу хойут һууллубута. Сибилигин биир эмэ баар.

Бу көрдөхпүнэ, хаар маҥан баттахтаах аарыма кырдьаҕас эмээхсин, тайаҕар түөһүнэн өйөнөн олорон, мин диэки көрө биэрдэ: «Бу тоҕойуом, мин һыддьар һирбин тоҕо мэһэйдиигин? Мантыгын эһэттээ. Эспэтэххинэ куһаҕан буолуоҕа», – диэтэ.

Уһукта биэрбитим – түүлүм эбит. Ону аҕабар һити курдук, оруобуна баарынан, кэпсээн биэрдим. Истэн баран, өлө һыста.

«Ханна ол иитэлээн һытаҕын?» – диэтэ.

«Баахыллай Ойууругар», – диэтим.

«Оо, били аарыма Эбэлэрин киэнэ. Ону көрбүккүн. Бүгүн эһэттээн кэл уонна ити һиргэ һылдьыбат буол. Тулатын тэпсибэт да буол. Ити былыргылар ытык дабаппыт бэлиэлэрэ. Чэ, уонна һаҥарыма. Ону-маны үөтэ һылдьыма», – диэбитэ аҕам.

Таисия Гаврильевна Захарова. Ньурба, Тыалыкы нэһилиэгэ. 1994 с. 66 саастааҕа.

КИҺИ ТӨБӨТҮН УҤУОҔА

Ньурбаттан көстөн ордуктаах сир баар. Икки Күндэ: Улахан уонна Кыра Күндэ. Сэргэстэһэ сыталлар. Ханнык Күндэтигэр эбитэ буолла. Хордоҕойдоох, тумуһахтаах. Урукку Бараһыылап холкуос миэстэтигэр.

Онно былыргы ойун уҥуоҕа турар үһү. Онтон биир бириэмэҕэ киһи төбөтүн уҥуоҕа, күөлгэ киирэн, уулаан тахсар үһү диэн кэпсиир этэ. Хорулаҕа сиэстэрэлии сылдьан истибитим. Уйбаныап Арамаан Анисимович биһиги дойдубут туһунан үһүйээни кэпсиир этэ.

Ити ыалга мин дьуккаах олорбутум.

Николай Григорьевич Петров-Буруулгун. Ньурба улууһа, Үөдэй нэһилиэгэ. Буокалар аҕатын ууһа. 1994 с. 58 саастааҕа.

УОТ БУОЛАН КИИРЭР

Макаар эмээххиниттэн, Васильева Анна Михайловнаттан, 86-та буолуо, Акана олохтооҕо, истибитим. Атын да кырдьаҕастартан эмиэ истибитим. Ону быйыл сайын чуолкайдаатым.

Сирэ буоллаҕына былыр-былыргыттан баай дьон олорбуттар, Бэс Арыы диэн. Бэс Арыы Мархалыыр суол төрдүнэн, хаҥас өттүгэр куутуйа алаас оҕото баар. Онно Алаас диэн сайылык пиэрмэтэ олорор. Ол алаас аҥар баһыгар быытыкай, үйэтигэр уолбат көлүкэлээх. Быыкай. Кус хараҕын саҕа. Манна буоллаҕына, уҥуоргу кэриитэ сүүрбэччэ миэтир кэриҥэ буолуо. Ууга диэри.

Ол уҥуор, ойуур иһигэр ойун оҕонньор көмүллэ сытар. Аата да ааттаммат оҕонньор. Ол буоллаҕына, кусчуттар, куобахчыттар күһүн даҕаны, сайын даҕаны, куобах ороҕун курдук буолан, көлүкэҕэ киирэр диэн кэпсииллэр. Хараҥаҕа көстөр дииллэр.

Аана эмээххин эппитэ: «Былыр-былыргыттан, уот буолан, төкүнүйэн киирэн уулуура үһү», – диэн.

ЫЙЫЛАСТАН ТӨРҮТТЭЭХПИТ

Ыйылас Элэмэс – Омуоруйа Тумарча уола. Омуоруйа баай Амма, Таатта үрэхтэринэн дойдулаах Сэһэн Болугур ууһун баайа дэнэр кэпсээҥҥэ.

Ыйылас сүрэхтэммит аата Өлөксөөндүр. Сэһэн кэпсииринэн, Элэмэс диэнэ, хотуннан, илининэн айаҥҥа сылдьыбытыттан этин өҥө эриэн элэмэс өҥнөммүтэ дэнэр.

Эһэм, кырдьан баран, кэпсиир буолара: «Биһиги төрүттэрбит, Дьокуускай диэкиттэн кэлэн, үс бырааттыы Чиллэ Түүкээҥҥэ түһэр төрдүгэр олоҕурбуттар. Бу сирдэрин былыргы аата Кубалыҥда диэн. Кэлин, кинилэр аҕаларын ууһа тэнийбитин кэннэ, Ыйыластар, Ыйылас сирэ дэммит».

Бу дойдуга кэлэн, олоҕуран, хас сыл олорбуттара биллибэт. Биирдэ өйдөөбүттэрэ, сүөһү-ас ииттэргэ, бииргэ олорорго сирдэрэ кыараҕас буолан биэрбит. Биир үһүйээн этэринэн, бу сирдэригэр ким хааларын мөккүһэн, охсуһан, улахан убайдара кыайбыт. Онон кини хаалар буолбут. Биир үһүйээҥҥэ – сүбэлэһэн, үс аҥы олорорго, аҕа ууһун тэнитэргэ кэпсэппиттэр. Инньэ гынан, улахан убай Кубалыҥдаҕа олорон хаалбыт. Орто быраат Үөһээ Бүлүүгэ Сургуулук диэн сиргэ олохсуйбут. Сургуулукка кини сыдьааннара Самсоновтар диэн үһү, үөрэхтээх дьон, үөскээн сылдьаллар буолуохтаах. Ыйыласпыт дэһэллэр үһү. Кыра быраат Сунтаарга, Хадаҥҥа Ыйылас аҕатын ууһа баар дииллэрэ. Мин истэр этим.

Эһэм аҕата Бүөтүр сэттэ уоллаах, икки кыыстаах эбит. Бары да тура-олоро сылдьалларын саҕана, ат бөҕө, кус быһый дьоно үһү. Икки быраат, Семенов Петр Петрович уонна Семенов Софрон Петрович, Аҕа дойду сэриитигэр баран өлбүттэр. Уоннааҕылара дойдуларыгар олорбуттар. Бары уһун үйэлээхтэр этэ. Мин эһэм Тооспой-Семенов Дмитрий Петрович куска, куобахха, балыкка, онтон да атын кыра булка тойон этэ.

Аграфена Николаевна Тимофеева (1932). Сунтаар, Нөөрүктээйи. 1994 с. Ньурба Ньурбачааныгар суруйбутум.

ДЬААРЫН – ОҔУРУОТТААХ ОҔОННЬОРО

Бу дойдуга 8 саастаахпыттан олоробун. Ити Кураан диэн сиргэ. «Наука» холкуос. Баакаһылга олоробун. Убайааҥҥа олоробун. Үөрэнэрбэр Ньимискэннээххэ үөрэнэбин.

43 сыл сайын удаҕан Баачаанап эмээхсиҥҥэ дьуккаах олорбуппут. Аата Өксүөй диир ийэм. Баачаанап өтөҕө – Туойдаахха, Улахан Оҕуруоттаах тумус арыы курдук үрдүгэр, Ньурбачааҥҥа кэлэргэ. Ампаар дьиэлээх, хотоно туруорбах, салгыы тутуллан турар этэ.

Ол эмээхсин кэпсииринэн, ити былыргы өбүгэбит Дьаарын ойун диир этэ. Оҕуруоттаах тулатыгар олорор ыалларга кинээс үһү. Кини этэринэн.

Дьэ, киэһэ күн киириитэ, кугас сукуна дуу, суппуун дуу сонноох үһү, онто кытаран көстөрүн көрөллөр үһү дьоннор. Уонна сэлээппэлээх үһү. Дьэ, ол Быччайар үрдүнэн, икки Оҕуруоттаах ыккардыгар киэһэ күн киириитэ хаамар үһү. Дьэ, ону көрөннөр, тула олорор оҕонньоттор: «Тойон ыҥырар», – диэннэр бараллар үһү. Мунньахтыыр буолаллар үһү. Араас улахан дьыалаҕа. Баачаанап удаҕан кэпсиир этэ ити курдук диэн. Уонна этэр этэ биир дьиктитэ – бу Бүлүү сүнньүгэр ити хара ыарыы турарыгар баҕарбатах. Ону, ытыһыгар тутан илдьэ иһэн, ырааҕын быыһынан Мастаахха түһэн хаалбыт сороҕо. Онон итиннэ ол хара ыарыы үөскээбит.

Ол эмээххин итиэрдик кэпсиир этэ. Уончалаах сылдьан итини дьиктиргиир этибит. Киэһэ буолла да кэпсиир. Араас ойуну, удаҕаны, абааһыны, кими эмтээбитин. Итинник сирдэргэ сылдьымаҥ, маһын-отун тыытымаҥ. Мин маспын тыытымаҥ диэн боботтуур этэ.

Хааһах эмээххинэ диэн иккис эмээххин баар. Өрүүнэ диэн аата. Эмиэ ичээмсийэр эмээххин. Дьэ, ол Быччайарга Дьаарыныҥ, ат төбөтө буолан киирэн, уулуур диэн кэпсиир этэ. Ол Быччайарга араҥастана сытар уҥуоҕа – алдьархай аарыма тиит. Тыал суулларбыт. Төрдө турар билигин даҕаны. Ол мутуга бэйэтэ тиит курдук суон, икки салаалаах. Онон тиит төрдүнэн үстэр. Аҕыйах сыллаахха көрбүтүм. Сэрии саҕана буобардар, итиннэ киһи уҥуоҕа баара, ону оттубуттар. Тоҕус устуука остуолба кириэстэрэ туралларын көрөр этибит. Дьэ, ол Дьаарыныҥ дьаарбайар сирэ. Ол тумул.

Кыһыны быһа малатыылка үлэлиир, бурдук сынньар. Оҕуруоттаах бурдуктара ынырыгын үүнэллэр. Ону, мас кыайан булбакка, оттубуттара буолуо. Соруйан оттубаттар. Ону кырдьаҕастар сөбүлээбэттэр, абааһы көрөр этилэр. Ким сөбүлүөҕэй. Киһи уҥуоҕун оттору. Оҕонньор тиитин мутугуттан буобар кыыс уот оттубута буолуо диэн кэпсиир этилэр. Ол кыыс, төбөтүнэн ыалдьан баран, үтүөрбэтэҕэ, Мэгэдьэккэ таххан өлбүтэ. Ити Тамаара эмээххин бииргэ төрөөбүт балта.

Дьаарын ол баһын уҥуоҕа мээнэ көстүбэт үһү. Туох эмэ муокас буолаары гыннаҕына көстөр үһү. Ити Өрүүнэ эмээххин мээнэ аата ааттаммат, билигин аата ааттанар диир этэ. Оҕуруоттаах Оҕонньоро диирэ. Инньэ диэн ааттыыра.

Вера Федотовна Кононова (1910). Ньурба, Тыалыкы нэһилиэгэ. 1994 с. кэпсэппитим.

САССЫАРДА ЭРДЭ…

Күндэ диэн сиргэ ойун көмүллүбүт. Хордоҕойго. Ону кэпсииллэр, сассыарда эрдэ, күн тахсыыта ууну киирэн чыпчырыйан иһэрэ үһү. Сыыллан киирэн. Сыыллан киирэр суолугар орох курдук суол хаалар эбит. Үс сайын уот баһаара буолбут да кини эрэ уҥуоҕун тумнубут. Онтон хойут умайбыт үһү диэбиттэрэ.

Владимир Иванович Саввинов (1941). Ньурба, Кугдаар. Лесхоз үлэһитэ. 1995 с. суруйбутум.

ААТЫРБЫТ УДАҔАН КӨМӨЛӨСПҮТЭ

Лаппаакы Борокуоппай Мэлэкэҕэ олорбута. Ийэтэ аатырбыт удаҕан этэ. Быһыттаах диэн сиргэ дьиэлээхтэрэ.

Ыт Бастаах үрэҕин баһыгар улахан ойуур уота турбут. Сааскы өртөн. Сайын, атырдьах ыйын чугаһыгар, Мэлэкэҕэ чугаһаан кэлбит. Ходуһаларга бугуллары сиэтэлээбит.

Быһыттаах оҕонньотторо, сүбэлэһэн баран: «Эмээхсинтэн көрдөһөн көрбүт киһи», – дэспиттэр. Кинилэр баҕалара – ардаҕы түһэртэрии. Кини кыра туруорбах балаҕаҥҥа олорбута. Кэлэннэр: «Дьэ, иэдээн буолла. Эмээхсин, саҥаран көрдөргүн хайдах буолуо этэй?» – диэн көрдөспүттэр. «Көрдөһүүгүтүн толорон көрүөххэ», – диэбит. Уонна эппит: «Сүүрүктээх уута икки ыаҕайата аҕалыҥ». Балаҕантан Ыгыатта 3–4 килэмиэтир эбит. Дьалкыйыа диэннэр, түөрт ыаҕайа ууну баһан таһаарбыттар. Икки киһи. Эмээхсин өрүнэ сылдьар баттаҕын ыһан кэбиспит уонна, төбө аҥаарын биир ыаҕайаҕа уган ылан баран, илгистибит. Онтон кутуран турбут. «Самыыр буолан саккыраа! Ардах буолан таммалаа!» – диэбит. Тула көрөн олорооччулар таҥастара-саптара дэлби сытыйан хаалбыттар. «Сарсын киэһээҥҥэ дылы кыра ардах кэлэрэ дуу», – диэн саҥа таһаарбыт.

Сарсыардаттан олус күүстээх ардах түһэн, ыаллар дьиэлэрин-уоттарын хоппут. Дьоннор көрбүттэрэ, эмээхсиннэрэ, тиэргэҥҥэ тахсан, бэриинэтин дэлби сытыйбытын куурда сылдьар эбит. «Адьарайы кыратык угарга дылы гыммытым, туох ааттааҕа дьөллөн түстэҕэй», – дии сылдьар эбит.

Бу ардах кэнниттэн тыа уота умуллубута үһү.

ТҮҤ КЫЫҺА УДАҔАН

Кинини быһа ааттаабат эбиттэр. «Сир, халлаан түннүгэ» дииллэрэ. Арааһа, бу былаас буолбутун кэннэ өлбүтэ буолуохтаах. Балаҕаннаахха, Туобуйаттан 30 килэмиэтир сир ыккый ойуурга көмпүттэр. Кэлин дьоннор көрдөөн көрөн баран булбатахтар. Булларбат эбит. Көмүстээх көмүллүбүт.

Ыалдьа сыттаҕына, ийэ кута киирбит. Маҥан ыт буолан, орон анныгар. Түҥ Кыыһа эрдэ дьоннорун сэрэппит эбитэ үһү: «Ийэ кутум, маҥан ыт буолан, киириэҕэ. Наай диэҥҥит, үүрэн таһаараайаҕыт, – диэн. Ону истибэккэлэр, үөттүрэҕинэн үүрэн, таһырдьа таһаарбыттар. Ол аймахтара үксүлэрэ эстибиттэр. Өлөннөр, төбөлөрүнэн булкулланнар. Өлбүтүм кэннэ хос сиэним дьоллоох уол төрүөҕэ», – диэбит. Ол дьоллоох уолунан буолар Сидоров Михаил Афанасьевич, 6–8 оҕолоох буолуохтаах.

Николай Николаевич Мартынов-Соһор (1939). Ньурба, Омолдоон. Хоробой аҕатын ууһа. Үрдүк үөрэхтээх, учуутал. 1994 с. кэпсэппитим.

СЭРГЭЛЭР

Сэргэни улахан гынабын. Былыр-былыргыттан. Мин санаабар, өйдөбүлбэр сэргэ мэнээк баҕана, сүрдьүгэс буолбатах. Саха санаалаах, тыллаах-өстөөх, олоҕор буолбут түгэни бэлиэтээн, санаатын иҥэрэн, түмэн, кэнники хаалынньаҥнарыгар, ыччаттарыгар өйдөбүнньүк буоллун диэн, саха сиэрин-туомун толорон туруорар.

Сэргэни мас, баҕана диэхпин тылым барбат. Сэргэ аата сэргэ. Маны мэнээк тыытыллыбат, алдьатыллыбат.

Кырдьаҕастар этэллэр этэ: «Былыргы дьон өтөҕөр суулла сытар сэргэни, сиэрин-туомун тутуһан туруордаххына, оҥорбут үс улахан айыыҥ боруостанар», – диэн. Ол гынан баран, сиэрин-туомун билиллиэхтээх. Үлүбээй туруору анньан кэбиһиллибэт. Инньэ дииллэр этэ.

Ону санаан, 68 сыллаахха үлэ, сынньалаҥ лааҕырын салайыахпыттан, аан бастаан Акана Улахан Сээйэтигэр, Чкаловтан биир хонон тиийэр сиргэ, Билиргэ, тиийбиппит. Онно 18 оҕону кытта 6 улахан киһи элбэх оту оттоон, олус үчүгэйдик сайылаабыппыт. Уонна онтубут бэлиэтин Улахан Сээйэ биир үтүө сиригэр сэргэ туруорбуппут. Бу сэргэ турар сирин онтон ыла аканалар Оскуола Сэргэлээҕэ диэбиттэр уонна улаханнык сэргииллэр.

Онтон, Ньурбачаан сиригэр кэлэн, 77 сыллаахтан үлэ, сынньалаҥ лааҕырын салайбытым уонна үлэлээтэҕим устатыгар бэрт элбэх оту оттоон, барыта Ньурба оҕолорун илдьэ тахсан. Бу оҕолор үлэҕэ үөрэнэн, улаатан, төлөһүйэн, араас дьону кытта көрсөн, күһүнүгэр киирэллэрэ. Оҕолор даҕаны, төрөппүттэр даҕаны астыналлара. Ол иһин, оҕолорго оннук сэргэ туруорбуппут диэн кэпсээбиккэ, биһиги эмиэ сэргэ туруоруохтаахпыт дэспиттэрэ.

Оҕолорго кэпсээтим, сэргэ диэн мэнээк баҕана буолбатах, элбэх киһи көрөр, онно сэргэ турбут диэн сэһэҥҥэ киирэр. Силигэ сиппит, ойуулаах-дьарҕаалаах, Үрдүк Үөһээ Айыыларга ананар диэтим. Уонна сиэри-туому ситэриллиэхтээх диэтим. Сэргэлэри, сиэрин-туомун толорон, хас сыллаахха оҥоһуллубуттарын, бу сылга төһө от оттоммутун, муҥутаан 430 тоннаҕа тириэрдибиппит, кимнээх оҥорбуттарын суруйан туруортаабыппыт.

Туруорарбытыгар үстүү сүүмэх арыылаах сиэли сэргэ турар оҥкучаҕар түһэртээбиппит, үстүү манньыаты уурбуппут уонна, уот оттон, арыылаах сиэлинэн аһата-аһата, күн тахсар өттүгэр сөһүргэстээн туран, сир-дойду иччилэригэр анаан, Үөһээҥҥи Үрдүк Айыыларга анаан, бэйэм сахалыы алҕаабытым. Дьон барытын ортотугар. Ыалдьыттар кытта бааллара. Уонна туруортаабыппыт.

Сэргэлэр турар буордара икки метрэҕэ тиийэ, тоҥор тиийэ, хаһыллыбыттара. Сэргэ төрдө уотунан хоруордуллубута. Үйэлээх буоллун диэн. Бэйэтин алыыппалаабыппыт. Тоҕустуу курдааһын ойуулаахтар.

Онтон 1983 сылга сайын көрбүтүм, сэргэлэр хайдах эрэ айгыраабыт көрүҥнээхтэр: МТЗ тракторынан, Бөлөрүүс диэн ааттыыр трактордара, сорунан тураннар түҥнэри көтөн сууллара сатаабыттар да, кыайбатахтар. Дьэ, олус абардым уонна айыыны оҥостубут дьоннор эбит дии санаатым. Бу сылга 50-тан тахсалыы оҕо өйө-санаата өйдөбүнньүк буолуо диэн иҥпит сэргэлэрэ эбээт. Дьэ, маны алдьата сатаабыттар. 5 сэргэ. Үс сүүсчэ киһи өйүн-санаатын сууллара сатыыллар. Бу дьоҥҥо араас оҕо баар буолуохтаах. Араас өйдөөх-санаалаах, төрүттээх-уустаах.

Өһүргэс, уһун сутул барыа, онон ааттарын, хаһыакка таһаараргар, ааттаайаҕын. Өс-саас барыа. Ыччаттардаахтар, уруулара да бааллар. Мантан көһөн-көтөн барбат дьоммут биһиги.

Агропромхимияҕа 1985 сылга үлэҕэ киирдим. Онно иһиттим, дьэ, Омолдоон аттыгар сир хорута сылдьыбыт уолаттар эн туруортарбыт сэргэлэргин түҥнэри көтүтэ сатаабыттар да, кыайбатахтар диэн буолла. Хайдахтаах оҥорбуккутуй диэн буолла. Дьэ, сөҕүү-махтайыы итиннэ. Трактор кыайбат диэн.

«Дьэ, ол кимнээҕий?» – диэтим. Герасимов Миисэ, сахалыыта Манзыы. Ону ыйдылар, «Бу турар», – диэтилэр. Үөрэппит уолум.

Бэйэтэ онно, лааҕырга, сылдьыбыт уол. Дьэ, үрдүгэр түстүм. «Туох быһыытын быһыыланныҥ? Ити быһыыҥ сэттээх-сэмэлээх буолуо. Мээнэ баҕаналар буолбатах, ытык сэргэлэр. Көхсүгүнэн бүөлүөҥ», – диэтим. Уолум, дьэ, ыксаата. «Үс буолан сылдьыбыппыт. Мин олох буолбатах. Мин балааккаҕа утуйа сыппытым». «Утуйа сытан хантан билэҕин?» – диэтим. «Барымаҥ диэн тута сатаабытым. Икки тракторы эһэн, илдьэ барбыттара, тылбын истибэтэхтэрэ», – диир. «Ол айылаах хайалара буоллулар?» – диэбиппэр: «Н уонна Б», – диэтэ. «Дьэ, ол дьоннор ханна баалларый?» – диэбиппэр, бэйэтэ ыйаттаан биэрбитэ.

Онтон дьонтон иһиттим, бу Б, эдэр баҕайы киһи, отут биэһэ хаһа киһи, эмискэ ол күһүнүгэр босхоҥ буолбут этэ. Сити астардаҕын күһүнүгэр. Босхоҥ буолбут этэ. Биэс хас сыры-сыллата оҕолоох. Билигин киһи илиитигэр киирбит киһи. Мин саныырбар – ол онтон. Олох муус өлүөр, чэп-чэгиэн сылдьыбыт киһи, кыанар-хотунар баҕайы киһи эмискэ, мас тосторун курдук. Ол күһүнүгэр буолбута. Аны Н. олох эһиннилэр. Ол дьыл олох инбэлиит буолбута. Ыалдьан. Туохтан буолбута биллибэт. Аны, буккуллан, ойоҕун ытан өлөрөр уонна бэйэтин ытыммыта. Ол эһиилигэр дьиэтэ кытта умайбыта. Оттон барсыбатах, буойа сатаабыт уол ыал аҕата буолла, өлүөр баҕайы үөрэ-көтө, үлэлии-хамныы сылдьар.

* * *

Улахан уонна Оччугуй Боллохтоохторго оттуу сырыттыбыт. Икки быраатым, кырдьаҕас саҥаһым бааллар. Күһүөрү, атырдьах ыйыгар, эргэтигэр, киэһээҥҥи омурҕаҥҥа кэллибит. Балааккабытыгар. Онно Кууллаах уола Ыстаппаан тэлиэгэлээх аттаах тиийэн кэллэ. Кэпсэтии буолла. Онтон саҥаһым кэпсэтэ хаалла. Кууллаахтыын. Мин уу баһа киирдим. Уолаттар уот отто хааллылар. Уу баһар сирим кытыытыгар үс сэргэ турбута. Онтум һуохтар. Уубун көрбүтүм, ол һэргэлэрим онно бааллар. Хас да маһы холбуу оскуоманнан саайаннар, биэс хас маһы холбуу һаайаннар, болуот оҥостубуттар. Уу баһар далаһам аттыгар тиксэ сытар онтулара. Саа тыаһаабыта ээ, биһиги от охсо сырыттахпытына. Салла көрдүм, доҕор, мин. Туох ааттаах айыыны-хараны санаабат киһитэй диэтим. Саха майгытыгар баппат быһыы ити. Олох. Уубун баһан таҕыстым. Ыстаппааным налыйан олорор. «Дьэ, саҥаас. Сүрдээх дьоннор сылдьыбыттар. Били үс итиннэ турар кырдьаҕас сэргэлэри, турута тыытан, болуот оҥостубуттар. Арааһа, кус ылбыттар быһыылаах», – диэтим.