Читать онлайн Түүл буолан сүтүмэ бесплатно

Сэргэлээхтээҕи эриэккэс эдэр сааһым эрэллээх доҕотторугар – «Саха салаата-79» устудьуоннарыгар ананар

Даша сүүрэр-хаамар икки ардынан түргэн-түргэнник элэгэлдьийэн дьиэтин диэки баран иһэр. Сар-сыардааҥҥы саҥа уһуктан эрэр айылҕа кэрэ көстүү-лэрэ, ыраах тыа кэтэҕэр кэҕэ чоргуйара, чыычаахтар чыбыгыраһаллара кини дууһатыгар баар өрө көтө-ҕүллүүтүн, ис иһиттэн үөрүүтүн-көтүүтүн оруобуна доҕуһуоллуурга дылылар. Барыта кини кулгааҕар кэрэ музыка буолан иһиллэр, ыраас ыра санааларынан кынаттыыр.

Бэҕэһээ киэһэ оскуоланы бүтэрбиттэрин банкет-таан баран, үгэс курдук, күнү көрүстүлэр, түүнү быһа сэлиэнньэлэрин уулуссаларынан хаамыстылар. Бан-кеты учууталлара, төрөппүттэрэ барахсаттар үчүгэй-дик да тэрийбиттэр. Бары даҕаны хаһан оскуола-бытын бүтэрэн улахан дьон буолабыт, этиллэринии олох киэҥ аартыгар атаарыллабыт диэн күүтэ, долгуйа сылдьыбыт оҕолор бэҕэһээ киэһэ уон сылы быһа үөрэппит-ииппит учууталлара саҥарбыттары-гар-иҥэрбиттэригэр, алгыс тылларын анаабыттарыгар уйадыйан ыллылар быһыылаах. Даша мунна кычыгы-ланан, күөмэйигэр туох эрэ хомуок кэлэн бүөлээн, хараҕа ууланан ыксаан ылла ээ…

Экзаменнарга бэлэмнэнэн буһуу-хатыы, аттестаты муҥутуурдук тупсаран салгыы үөрэххэ киирэр быраа-бы ыларга дьулуһуу күннэрэ кинилэр кылаастарын өссө түмсүүлээх оҥордо. Үөрэхтэригэр өрүү үчүгэй оҕолор предметтэринэн үллэстэн атыттарга көмөлөс-түлэр, иккилии-үстүү буолан кыттыһан экзаменнарга бииргэ бэлэмнэннилэр. Ол эрээри үөрэххэ барар быраап наар «4» уонна «5» сыанаҕа үөрэммит түөрт оҕоҕо бэрилиннэ. Атыттар бары «Оскуола – произ-водство – үрдүк үөрэх» девиһинэн совхозтарыгар хаалан икки-үс сыл үлэлиэхтэрэ турдаҕа. Кылааһынан бука бары биир фермаҕа тылламмыттара да, сураҕа, кыаллыбат курдук үһү. Учаастактарынан тарҕатыах-тара дэһэллэр.

Дьэ, Даша бу боппуруоска улахан толкуйга түһэ сылдьар. Саатар, оҕо эрдэҕиттэн доруобуйатынан мөлтөх, бүөрүнэн ыарытыйан эмтэнэн тахсар буоллаҕа үһү. Дьэ ол иһин ийэлээх аҕата туох иһин ферма үлэтигэр ыытыахтарын баҕарбаттар, хайдах эрэ гынан үөрэххэ ыытар санаалаахтар. Даша аттестатыгар икки эрэ «үстээх» иһэр. Химияҕа уонна алгебраҕа. Учуу-таллара төһө да «4» сыанаҕа тарда сатаабыттарын иһин кыаллыбата. Даша үрдүкү кылаастарга үөрэнэрин ту-хары ити предметтэр тустарыттан кылааһыгар хаачыс-тыба бырыһыанын таҥнары тарда сырытта.

– Дашоо, хайа, банкеттаан баран иһэҕин дуо? – ыала Кэтириис чаҕаарбытыттан Даша соһуйан «хо-дьох» гына түстэ.

– Дьэ, банкеттаан бөҕө. Эн ынахтаргын үүрэн ба-ран иһэҕин дуо? – Даша Кэтириис талаҕынан далбаатана-далбаатана дьиэтин диэки дьулуруйарын батыһа кэпсэтэ истэ.

– Үүрдэрбэккэ эрэ бэйэлэрэ дьиэ таһыттан ара-ҕыахтара диэтэҕиҥ дуу. Инньэ гымматахха күнү быһа сытыахтара. Эн ийэҥ ынахтара арай улгумнара бэрт. Хаһан да үүрэрин көрбөппүн, тиэргэн тас өттүгэр та-ҕыстылар да, соруктаах дьон курдук, баран хаалаллар.

– Үөрэтиитэ оннук, Кэтириис, – Даша, ынахта-рын хайҕатан киэн туттубуттуу саҥаран баран, бэйэтэ-бэйэтиттэн сонньуйа санаата.

– Даша, үөрэххэ путевка ыллыҥ ини? – Кэтириис ыйыталаһар.

– Суох, доҕор. Үстэрдээхпин дии.

– Оттон ийэҥ үөрэнэ барыа диирин истибитим, – Кэтириис соһуйар.

– Алгебраҕа, химияҕа «үстэн» үөһэ билбэтим. Оҕолорбун кытта үлэлии барыам буоллаҕа.

– Оттон доруобуйаҥ, сэгэриэм? Сэлиэнньэ таһы-нааҕы хотоннор бука бары үтүктүспүт курдук тым-ныылар, чэҥ муустар. Куһаҕан бүөрдээх киһи онно кыайан үлэлээбэт. Арай, туох эрэ чэпчэки үлэ баара буоллар. Ол туох көстүө буоллаҕай? – Кэтириис, хаа-марын тохтотон, бэркэ толкуйдаабыттыы туттунан турда.

– Чэ, көстөн иһиэ. Мин кылааһым оҕолоруттан туора барыахпын баҕарбаппын, – Даша кэлииккэтин аанын аһан олбуоругар киирэн хаалла.

Дьиэтигэр киирбитэ ийэлээх аҕата остуолларыгар утары көрсөн олороллор. Чэйдээри кинини күүппүт-тэр быһыылаах. Кэпсэтиилэрэ даҕаны кини – соҕотох оҕолоро Даша инники дьылҕатын туһунан буолбута сэрэйиллэр.

– Хайа, тоойуом, төһө бэркэ түмүктээтигит? – ийэтэ ыйыталаһан барда.

– Бэртээхэй! Ол эрээри, хайдах эрэ хомолтолоох курдук дии. Арай итиэннэ оскуолаҕа тэриммэтим дьикти эбит. Сайыҥҥы сынньалаҥ курдук санаан дуоһуйа утуйа түһүллүө, онтон оҕолорбунуун үлэлии барыам дии, – Даша ийэтин кытта кэпсэтэ-кэпсэтэ хоһугар ааһан банкетыгар анаан тиктэрбит мааны былааччыйатын оронун төбөтүгэр кичэллээхтик ыйаан кэбистэ. Хараҕын кырыытынан сиэркилэҕэ көрбүтүт-тэн соһуйа санаата. Бэҕэһээ киэһэ ыала Нина уһун суһуоҕун өрө таһааран баран, оһох билиитэтигэр биилкэни ититэн, икки чанчыгынан бакенбард түһэ-рэн биэрбитэ. Санаатыгар, тута улахан киһи буола түспүтэ. «Аҕыйах сыллаахха диэри кып-кыра кыыс ньирэйдэрин кытта оонньоһон, үрүмэччилээн тэлээрэ сылдьар курдук этиҥ дии. Оҕо улаатара дөбөҥүн, ол иһин биһиги кырдьар буоллахпыт. Дьэ, кырасаабысса буоллуҥ, элбэх уол сүрэҕин уулларыаҥ турдаҕа. Суһуоххун кырыйтарарга тиэтэйимээр эрэ. Хойуута, үчүгэйэ да бэрт. Уой, былааччыйаҥ бэйэҕэр бара-рыын… Ончу да сүктэр кыыс курдуккун», – Нина Даша баттаҕын оҥоро-оҥоро үөрбүтэ-көппүтэ.

– Чэ эрэ, Даша, бэттэх кэл эрэ. Чэйдээри кэтэһэбит, – аҕата тиэтэтэр саҥата иһилиннэ.

Ийэтэ остуолу толору ас бөҕөтүн тардыбыт. Күөрчэхтээбит. Аны сахалыы баахылалаах.

– Саҥаһыҥ Өрүүнэ баахыла оҥорон ыыппыт. Бэ-ҕэһээ киэһэ эн биһикки оскуолаҕа барбыппыт кэнниттэн кэлэ сылдьыбыт үһү, – ийэтэ баахылалаах бүлүүһэни кыыһын диэки чугаһата-чугаһата кэпсиир.

– Төрөппүттэр бүгүн туохха мусталларый, ийээ? – Даша «сарсыарда өссө көрсөбүт ээ» диэбиттэрин муодарҕаан ыйытта.

– Оттон иһиппитин-хомуоспутун ким хомуйар? Эһиги утуйан сынньаныа этигит дии. Биэс-алта буо-лан мустуох буолбуппут.

– А-аа, иһити диэ, – Даша итии чэй иһэн, тото-хана аһаан сылаата киирбитин дьэ билбит курдук буолан барда.

– Даша, сарсын-өйүүн уталыппакка комском кыыска, Маринаҕа, бара сылдьарыҥ наада, – ийэтэ аҕатын диэки көрөн ыла-ыла аргыый эттэ.

– Комскомҥа даа, ол тоҕо, ийээ? – Даша кырдьык соһуйда.

– Марина райкомоллары кытта кэпсэппит, үөрэххэ барарга өссө биир путевканы ылыах буолбут, – ийэтэ кыыһа соһуйбутуттан куолаһа өссө кыччаата.

– Оо дьэ, ийээ, кэм буолуо, эмиэ оҕолортон туораан, уоран кэриэтэ путевка ылабын дуо? Үлэлии барыам дии, икки-үс сылынан кылааспын кытта тэҥҥэ туттарсыам буоллаҕа дии, – Даша мэктиэтигэр утуктаабыта ааһа быһыытыйан сэргэхсийэн кэллэ.

– Даша, эн доруобуйаҥ мөлтөҕүн бары билэллэр. Ийэҥ эмиэ ыарытыйар, сотору үлэлээн да бүтүө этэ. Үөрэнэ охсон үлэһит буоллаххына биһигини иитэриҥ буолуо. Таһыттан көрө-көрө хотон үлэтин туох эрэ бырааһынньыкка түмсэр курдук саныыгыт. Ол аҕыйах өрөбүлгэ ыанньыксыттары солбуйан, элбэх буолан көххө, мэниктии таарыйа сылдьаргыт курдук буолба-тах. Санаан көр, биир да өрөбүл, бырааһынньык күнэ суох, тыбыс-тымныы хотоннорго, күнү быһа эрэһиинэ саппыкынан сырыт эрэ. Киһиэхэ саамай күндүтэ – доруобуйата, – аҕата бэйэтэ дөрүн-дөрүн, аҕыйахтык саҥарар киһи, эрдэттэн бэлэмнэммит быһыылаах, кумааҕыттан ааҕар курдук, этэн-тыынан кэбистэ.

– Дьиэҕэ элбэхтик мөҕүстэххинэ сиһэ суох буолан хаалаҕын дии. Хотоҥҥо бэйи, олорон турбаккын. Ына-ҕыҥ ыаһына, аһатыыҥ-сиэтииҥ, түүннэри-күнүстэри манаан төрөтүүҥ, ноһуомуҥ күрдьүүтэ. Балыыһалар да көрүстэхтэрин аайы «хотоҥҥо ыыппат инигин» дэһэллэр. Сөпкө этэллэр, эйигин бу сыллар тухары билэллэрэ бэрт. Маринаҕа да путевканы эйиэхэ анаан биэриэх буолбуттар. Син биир үөрэххэр куһаҕана суоҕуҥ, активист комсомолка буоларыҥ аахсыллан эрдэҕэ. «Делегаппыт дии» диэбиттэр үһү. Оройуоннаа-ҕы конференцияҕа делегат этиҥ буолбат дуо? Аҕаҥ саамай сөпкө этэр. Мин эйигин харыстаан оннооҕор бэйэбит хотоммутугар киллэрбэккэ этэҥҥэ улаатын-нардым. Почтаҕа кэлиэхпэр диэри мин да өлүүбүн толорбутум, хотоҥҥо быста сыспытым. Онон «соҕотох кыыспын дьэ хотоҥҥо киллэрэр үһүбүөн» диэн са-наалаах этим, – аны ийэтэ, арааһа, былааннаабытта-рын курдук «атаакалаата».

Даша бастаан саҥата суох олордо. Дьонун кытта мөккүһэ үөрүйэҕэ суох. Элбэхтик эттэрэн, өсөһөн ийэтин хомоторун билэр. Оттон аҕаларын тыла кинилэр дьиэлэригэр – сокуон. Хаһан да элбэхтик саҥара, буойа-хаайа сылдьыбат эрээри кини этиитэ бүтэһиктээх буолар. Даша ийэтинээн аҕалара туох диэбитин болҕойон истэллэр, ылыналларын этэллэр, ол кэриэтин тугу эмит сөбүлэспэтэхтэринэ биллибэти-нэн-көстүбэтинэн көннөрүү киллэрэн биэриэхтэрин сөп. Ити олороллорун тухары ийэтин муудараһа. Аҕата Афанасий Егорович ийэтиттэн уон биэс сылынан аҕа. «Өйүн-төйүн булбут, толкуйдаах, саастаах киһиэхэ тахсаммын үчүгэйдик олордум», – диэччи. Аҕалара, сааһыран баран, дьиэ-уот тэриммэккэ, соҕотох хаала сыһан баран кэргэннэммит. Кыыһын олус күүскэ тап-тыыр. Онон эр киһи халыҥ хахха, суон дурда буо-ларын ийэлээх кыыс үчүгэйдик билэллэр.

– Чэ сөп, аҕаа. Утуйа барыым, сибиэһэй өйгө кэпсэтиэхпит буоллаҕа, – Даша тоҕо эрэ аҕатыгар эрэ туһаайан эппитин өйдөөбөккө хаалла.

Ийэлээх аҕата кыыстарын батыһа көрөн хааллылар.

* * *

Даша уһуктубута, күнүс 3 чаас буолбут. Дьиэ иһэ уу чуумпу. Дьоно үлэлэригэр бардахтара. Баарыан сар-сыардааҥҥы өрө көтөҕүллүүлээх санаата арыый намыраабыт курдук. Үөрэххэ ыытардыы быһаарбыт-тар. Хайдах гыныах муҥа буоллаҕай? Оҕолоругар «миэхэ путевка булбуттар, онон үөрэххэ барабын» диир дуу? Кыргыттарын кытта былааннара элбэх этэ. Сотору сайылыкка тахсан үлэлээбитинэн барыахпыт дэспиттэрэ. Арай саамай чугас дьүөгэтиттэн Ольга-тыттан арахсарыттан санаарҕыы сылдьыбыта. Оля мэл-дьи «4», «5» сыанаҕа үөрэммит киһи, путевка ылара чуолкай этэ. Идэтин да талбыта ыраатта, эмчит буо-луон баҕарар.

Даша даҕаны учуутал буоларга бигэтик быһаарым-мыта. Бастаан нуучча тылын уонна литературатын үөрэтэр учуутал буоларым дуу дии сылдьан, үрдүкү кылаастарга тахсан баран төрөөбүт тылын, литература-тын үөрэтэр учуутал идэтин ылыан баҕарда. Ити, арааһа, кинилэр оскуолаларыгар кэлэн практикаларын барбыт саха тылын литературатын салаатыгар үөрэнэр устудьуонкалар сабыдыаллара быһыылаах. Үс эдэр-кээн, үчүгэйкээн кыргыттар үлэлээн барбыттара. Барыларын да ыра санааларыгар баар ырыаҕа ыллам-мыт, хоһооҥҥо холбоммут Сэргэлээх уопсайдарын олоҕун туһунан ыйыталаһан тахсыбыттара. Кыргыттар кэпсээннэриттэн Сэргэлээх өссө умсугутуулаах, дьик-ти кэрэ дойду буолан көстүбүтэ. Саха салаата ураты сылаас эйгэлээх, университет ханнык да факультетта-рыгар майгылаабат ис тыыннааҕын туһунан эмиэ эл-бэхтик истибиттэрэ.

Даша оҕо эрдэҕиттэн бэйэтиттэн кыралары кытта бодьуустаһарын, кинилэри үөрэтэ-иитэ, такайа сыл-дьарын сөбүлүүр. Пионерга киириэҕиттэн былдьаһык-таах баһаатай. Кылаас салайааччылара, оҕолор кылаас-тарыгар кинини аната сатаан оскуола ыстаарсай пионербаһаатайыгар Августина Захаровнаҕа сайаапка-лаһан биэрээччилэр.

Даша үөрэнэ бардаҕына бу сыллар тухары дьулуспут Сэргэлээҕэр олорон устудьуоннуур дьолго тиксиэхтээ-ҕиттэн бүтэйдии үөрэр, долгуйар. Арай, экзаменнарын этэҥҥэ туттаран киирэн хааллын. Республика араас оройуоннарыттан мустубут оҕолору кытта доҕордоһуо, саҥа дьүөгэлэр баар буолуохтара. Дьэ уонна «кинини» көрсүө дии, бу орто дойдуга ананан төрөөбүт аҥарын, олох үөрүүтүн-хомолтотун тэҥҥэ үллэстэр күндү доҕорун. Устудьуонка буолан таҥас-тыынсаптыын, дьүһүннүүн-бодолуун тупсан дойдутугар кыһыҥҥы-сайыҥҥы сынньалаҥар кэлиэ, ахтыһан-ахтыһан баран кылааһын оҕолорун кытта үөрэ-көтө көрсүө этэ.

Бэйи эрэ, оччоҕо ол кэпсэтиинэн ылыллыбыт пу-тевканы ылан туттарса барар дуо? Доруобуйатын туру-гуттан бэйэтэ да кыһыйа-абара саныыр, наар кини ыалдьан, сотору-сотору эмтэнэн тахсар. Бииргэ үөрэм-мит оҕолоро, учууталлара ону барытын билэллэр эрээри, син биир наар кини бары ыарахантан босхо-лонон иһэриттэн буруйдана саныыр.

Саалаҕа телефон тыаһаабытыгар Даша ойон таҕыста.

– Алло, Даша, дорообо. Маринабын.

– Дорообо, Марина.

– Бастатан туран, оскуолаҕын бүтэрбиккинэн!

– Баһыыба.

– Даша, эн өйүүн миэхэ киирээр. Сарсын оро-йуоҥҥа барабын, путевкаҕын аҕалыахтаахпын.

– Марина, оннук сатанар дуо? – Даша хайдах эрэ кыбыстан саҥата тахсыбат да курдук.

– Сатанымына. Икки эрэ «үстээххин» буолбат дуо. Райкомоллар да эйиэхэ үөрүүнэн биэрэллэр. Чэ, кытаат, – Марина, үгэһинэн ыксыы олорор быһыы-лаах, телефонун ууран кэбистэ.

Дьэ итиччэ райкомолу тиийэ аймаан баран путев-катын ыларыгар тиийбит буолбат дуо. Дьоно даҕаны күүһүнэн фермаҕа хааллаҕына хомойон бүтүөхтэрэ. Бэйэтиттэн да куттанар ээ. Оннооҕор биирдэ эбит почта мунньуллан хааллаҕына ийэтигэр көмөлөстөҕүнэ сиһинэн сыыллан хаалар. Ноҕоруускаланна да, сирэ-йэ-хараҕа иһэн, сиэркилэҕэ бэйэтин көрүнүөн баҕар-бат. Тоҕо да буулаабыт ыарыы эбитэ буолла?! Даша туран суунан-тараанан, дьоно кэлэллэригэр ас бэлэм-ниирдии тэриннэ. Хортуоска ыраастаан соркуой буһа-рыа. Ол иннигэр Оляҕа телефоннуурга быһаарынна.

– Оля-я, привет!

– Привет! Хайа, утуйбатыҥ дуо?

– Утуйдум, саҥа күөрэйдим. Доо, мин эйигин кыт-та Дьокуускайдыыр буоллум быһыылаах. Дьылҕам тосту уларыйан эрэр.

– Ура-а! Даша, наһаа үчүгэй дии. Ол аата хайдах? – Оля дьиҥинэн соһуччу сонунтан соһуйда, үөрдэ да быһыылаах.

– Сэгэрим, кэпсэтии ырааппыт. Комском Марина райкомоллартан путевка ылбыт. Сарсыарда ийэлээх аҕам эмиэ бэлэмнэммиттэр ахан, «лекциялыы» тоһуй-дулар. Бэйэҥ билэҕин, иннилэрин биэрэр санаалара суох.

– Сөп ээ, Даша… Ол иһин мин ийэм эмиэ соһуй да соһуй буолар. Хайдах Даша фермаҕа тулуйан үлэлиэҕэй диир.

– Вералаах Настя хомойоллоро буолуо. Үһүөн бииргэ сылдьыах буолбуппут, Хатыҥнаахха сайылыах-пыт, кыһын сэлиэнньэттэн чугас, үөһээҥҥи фермаҕа тылланыахпыт дэспиппит. Син биир кылааһынан ыыппаттар диэбиттэрин иһин бөлөхтөрүнэн тарҕаһар испииһэктээх этибит.

– Уой, наһаа үчүгэй! Иккиэн бииргэ сылдьыахпыт! Мин мантан киэһэ өссө бэлэмнэнэн уруок ааҕаары олоробун. Химиябын өссө чиҥэтиэм этэ.

– Айыкка, Оля, бүгүн сынньан ээ. Индийскэй киинэ кэлбит дииллэр дии, онно барар инибит.

– Барыахпыт. Дьэ дьикти, билигин улахан дьоммут. Төрөппүттэрбитин кытта бииргэ кулуупка, ханна баҕа-рар сылдьар бырааптаахпыт ээ. Өссө кулуупка үҥкүүгэ барыахпыт дии.

– Мин саамай онтон үөрэбин. «Хатыҥчааннар» ырыаларын дуоһуйа истиэхпит, оркестрынан үҥкүү-лүөхпүт.

– Арба, Даша, мин бу киэһэ сибидээнньэлээхпин. Улахан дьон буоллубут, көҥүл – биһиэхэ!

– Сеня дуо?

– Уонна ким үһү.

– Абыраммыт киһигин, истиҥник саныыр уоллаах-хын, – Даша дьүөгэтигэр чахчы ис сүрэҕиттэн ым-сыырар.

Олялаах Сеня ахсыс кылаастан доҕордоһоллор. Иккиэн бэйэ-бэйэлэрин олус сөбүлэһэллэр.

– Эн да аналлааҕыҥ ханна эрэ сырыттаҕа.

– Уой, Оля, биэс ааспыт. Ас астыахтаахпын. Чэ, көрсүөххэ диэри!

– Көрсүөххэ диэри, хата олус үчүгэй сонуну иһитиннэрдиҥ.

Даша түргэн-түргэнник туттан хортуоскатын ыраас-таан, этин сууйан-сотон, кырбаан электрическэй оһоххо уурда. Син биир туохтан эрэ санаата оонньуур. Бэҕэһээ үөрүүлээх линейкаҕа түөрт эрэ чахчы бас-тыҥтан бастыҥнар үөрэххэ барар путевканы ылбытта-ра. Төрөппүттэр бары кимнээх барар чиэскэ тикси-биттэрин истибиттэрэ. Дьэ онтон, эмискэ үлүгэр бэ-һис киһинэн эбиллэн, Даша барар буолан хаалар дуу. Биллэн турар, арааһы саҥарааччылар да көстүөхтэрэ. «Баар-суох бэрээдэктээх комсомолкалара чиэһэ, суо-баһа суох эбит» диэхтэрэ. Арай, ийэлээх аҕабар «туох эмит чэпчэки үлэ булан хаалабын» диэтэхпинэ. Фермаҕа ыыппаттара чуолкай быһыылаах. Итинник санаа булуммутуттан бэйэтэ да үөрэ санаата. Киэһээҥҥи аһа бэлэм буола охсон таһырдьа күүлэҕэ боруокка олорон сөрүүкүүргэ сананна. Күнү быһа күн көрөн, ас буһан дьиэтин иһэ итийэн хаалбыкка дылы.

Таһырдьа, куйаас арыый намырыйан, сөрүүн түһэн эрэр. Даша сайыҥҥы нуурал киэһэлэргэ ийэтиниин бу курдук күүлэ боруогар олорон арааһы кэпсэтэллэрин сөбүлүүр да буоллаҕа. Аны, тиэргэниттэн тэйэрин, дойдутуттан арахсарын туһунан санаатаҕына эмиэ дол-гуйуох курдук. Маннык ыраас салгыннаах, үтүө-мааны дьонноох дойду ханна баар үһү?!

Даша уонна сааскы кэми эмиэ олус сөбүлүүр. Ыам ыйыгар ыаллара бары, тиэргэннэрин, саһааннарын таһын ыраастаан, бөх уматаллар. Ол сыта кини сүрэ-ҕэр-быарыгар түһэр минньигэс буолар. Кыргыттар кылааһынан ньургуһуннаах халдьаайыларга тахсан хаартыскаҕа түһэллэр, тыллан эрэр айылҕа сытын-сымарын дуоһуйа тыыналлар.

Үлэ чааһа бүтэн дьон өрө-таҥнары хаамсан эрэл-лэр. Аны аҕыйах хонугунан окко киирии буоллаҕына сэлиэнньэ уу-чуумпу буола түһүөҕэ.

– Хайыа-ыа, тоҕо таһырдьа тахсан олордуҥ? – диэн соһуйа-соһуйа ийэтэ тиийэн кэллэ.

– Эһигини күүтэ таарыйа диэххэ дуу. Почтаҕыт бүгүн кэллэ дуу?

– Самолет кэлбэтэ ээ, аҕыйах телеграмма баарын тарҕатан баран бүттүм. Итиитэ бэрт, онно да сөп буоллум, – Евдокия Андреевна хаһыатынан сапсына-сапсына кыыһыгар сэргэстэһэ олорунан кэбистэ.

– Ийээ, Марина эрийэ сырытта, – Даша аҕата суоҕар ийэтигэр баарыан толкуйдаабыт былаанын үллэстэргэ сананна.

– Путевкаҥ кэлбит дуо? – ийэтэ сэргэҕэлии түстэ.

– Өйүүн кэлээр диир. Ийээ, мин толкуйдаан көр-дөхпүнэ бастааҥҥыттан үөрэххэ направлениета суох эрээрибин, доруобуйам мөлтөҕүн биричиинэ оҥостон, оҕолортон хааларым сүрэ бэрт буолсу. Эн инньэ дии санаабаккын дуо? Арай мин манна хаалан, фермаҕа буолбакка, тугу эбит үлэлээтэхпинэ. Син биир «оскуола – производство – үрдүк үөрэх» девиһи кэспэт курдук.

– Да-аша-а, хайдах буоллуҥ? Үлэлиэн баҕалаах элбэх, саҥа кэлбит кийииттэр туох да үлэни булбакка дьиэҕэ олороллорун истэҕин буолбат дуо. Эн мантан баран хаалаҕын да бүттэ. Ким да буруйдаабат. Наай гыннар тыллаах муҥутаан Анньыыска ол-бу диэн чорбоҥнуу түһэн баран тохтуоҕа. Маҕаһыыҥҥа наар фермалары мөҕүттэн тахсар. Кыыһа үлэлии хаалар буолбат дуо? – ийэтэ саҥаран-иҥэрэн, кутан-симэн кэбистэ, бэриммэтэ биллэр.

– Вера үлэлии хаалар. Дьэ кырдьык кини ийэтэ, бодоруугаҕыт Анньыыска дойдуну толорор эбит. Дуунньа кыыһын күрэттэ диэҕэ.

– Диэтин, биһиги онно кыһаллыбаппыт. Аҕаҥ эйигин тэрийэн ыытаары уоппускатын ылан эрэр. Олорунан кэбистэххинэ хомойон бүтэр. Эйигиттэн кистиир, наһаа ыарытыйар иҥин буолла. Арыый кыа-нар, үлэлиир эрдэхпинэ оҕобутун үөрэхтии охсуохха диэн тыллаах. Чэ, дьиэҕэ киириэххэ, остуолбутун бэлэмниэххэ. Аҕабыт кэлэрэ чугаһаабыта буолуо, – Евдокия Андреевна ити темаҕа кэпсэтии бүппүтүн биллэрэн ойон турда.

Даша саҥата суох хаалла. Кырдьык, уулусса муннугуттан аҕата тахсан иһэрин көрөн, дьиэтигэр киирэн аһын-үөлүн тардыбытынан барда.

* * *

Бүгүн Дашаны совхоз комсомольскай тэрилтэтин кабинетыгар ыҥыран ылан үөрэххэ барар быраабы ылар направлениетын туттардылар. Комском Марина анаан-минээн тэрийбит, кылааһын салайааччытын Полина Тимофеевнаны ыҥырбыт. Иккиэн этэн-тыы-нан, алҕаан путевканы илиитигэр туттаран кэбистилэр. Даша туох да диэҕин тыла тахсыбакка хаалла. Эмиэ да дьүөгэтиниин Ольгалыын Дьокуускайдыырыттан, ыра санаатын ымыытынан буолбут Сэргэлээҕэр тиийэ-риттэн олус долгуйар, үөрэ саныыр. Ол эрээри бииргэ үөрэммит кылааһын оҕолоро туттарса баран эрэрин истэн улаханнык соһуйуохтарын санаатаҕына, хайдах эрэ ыксыы-ыгылыйа түһэр.

Даша, чэ, хайыай, махтанан, баһыыбалаан кабинет-тан тахсан дьиэтин диэки эрчимнээх хаамыынан дьулуруйда. Соруйан гыммыт курдук, аара суолга киһи бөҕөтүн көрүстэ. Бары тохтоон ханна үлэлии бараары сылдьарын ыйыталаһаллар, ханнык фермаҕа үлэлии хаалар ордугун сүбэлээччилэр эмиэ бааллар. Арай ийэтин кытта үчүгэйдик бодоруһар Борускуой: «Эн доруобуйаҥ олох кыайбат үлэтэ, ыанньыксыттыы барыма, олус кыһарыйдахтарына ньирэйдэ көр. Туох абааһы сокуона үөскээн оҕолору хотоҥҥо тэпсэллэрэ буолла», – диэмэхтээн, мөҕүттэн ылла. Даша дэлби ыксаата, бэйэтин тугу эрэ кистээн, уоран иһэр саарбах киһинэн ааҕынна. «Илдьэн төттөрү биэрэн баран хол-кутук сылдьыбыт киһи баар ини?» диэн санаалар кытта элэҥнээн аастылар. Ийэлээх аҕата хомойон бүтэллэр, кыһыны быһа биллибэтинэн-көстүбэтинэн сыраласпыт дьыалалара буолуохтаах. Ийэтэ секретарь Маринаҕа, оскуолаҕа да элбэхтик тиэстибитин таайа эрэ саныыр.

Даша бу күннэргэ дьиэтин үрдүн, истиэнэтин суу-йан-сотон бүтэрдэ. Түннүк сабыыларын сайыҥҥыга уларыталаата. Дьонун санаатын иһинэн бэрийэн эрэ бардаҕына холкутук сылдьыахтааҕын билэр. Үөрэххэ киирэн хааллаҕына, баҕар, күһүн дьиэтигэр кыайан кэлиэ суоҕа дии. Тута күһүҥҥү үлэҕэ ыыталлар диэн истээччи.

Аргыый таҥаһын-сабын хомунуон наада. Аҕыйах хонугунан айанныыллар ээ. Ольга оройуон киинигэр олорор эдьиийэ билиэттэрин ылыахтаах. Бүгүн ийэтэ, аҕата да эбиэттии кэлбэттэр. Ийэтигэр почта мун-ньуллубут, бу күннэргэ, ардахтаан самолет хас да күн кэлбэтэ. Аҕата барахсан, кыыһын тэрийэн ыытаары, дьоҥҥо мас эрбэтэн холтууралыы сылдьар. Онон бү-гүн Даша бэйэтигэр ойор күннээх оҕо саастыын бы-растыылаһыы күнүн анаан сылдьар. Туох да кыһалҕата суох ааспыт, ийэлээх аҕа итии тапталларынан угуттам-мыт оҕо саас дьоллоох күннэрин туоһулара хомуот аллараа дьааһыгар кичэллээхтик уурулла сылдьаллар. Дьиҥинэн бу хас да пачкаҕа холбуу тутуллан сылдьар хампыат сууларын, баһаам элбэх таҥастаах-саптаах кумааҕы куукулаларын, киинэ артистарын открытка-ларын бэрийэн көрбөтөҕө да ыраатта. Даша хампыат суулаах пачкалары муннугар даҕайбытыгар эриэккэс минньигэс сыт саба биэрдэ. Аргыый холбуу баайыл-лыбыт эрэһиинэтин устан, остуолга тэниппитэ эҥин араас ойуулаах-бичиктээх хампыат суулара ыһылла түстүлэр. Саамай тапталлаах «Белочката», «Буревес-тник», «Мишка косолапый», «Красная шапочка»… Ба-рылара араас түгэни кытта сибээстээххэ дылылар. Ол эрээри тоҕо эрэ ордук Саҥа Дьыл күлүмүрдэс күн-нэрин санаталлар, детсадын умсулҕаннаах утренник-тарын дьикти тыынынан илгийэллэр. Оттон бу кумааҕы куукулалар Дашаҕа өссө күндүлэр. «Мур-зилка» сурунаалыттан кырыммыт куукулалара олус кыраһыабайдар, Ольгатын кытта бэйэлэрэ да айбыт кыргыттара бииртэн биир кэрэлэр. Өргө да диэри кумааҕы куукулаларынан оонньообуттара, дьиэ-уот тутан, эмиэ кумааҕынан кырыйан таҥас-сап бөҕө-түнэн киэргэтэн астынар да этилэр. Атын дьүөгэлэ-ригэр пластмассовай, дьиҥнээх оонньуур куукулалар баар буолбуттарыгар ымсыырбыттара даҕаны. Оннук куукулалаах сорох дьүөгэлэрэ тыыттарбаттар да этэ, ыҥыран ылан баран ыраахтан көрдөрөллөрө. Даша дьиҥнээх куукуланы кууһан, аҕыйах да күн буоллар астына оонньоон ылбыттаах. Биирдэ аҕата үлэ бас-тыҥнарын мунньаҕар Дьокуускайдыыр чиэскэ тикси-битэ, дьэ онтон кыыһыгар куукулалаах кэлбитэ. Даша аҕыйах күн омуннаахтык оонньуу түһэн баран, ымсыырара бэрдин иһин Олятыгар уларсыбыта. Ону баара кыыһа ийэтин кытта маҕаһыыҥҥа бурдук атыылаһаары салааскаланан тойдонон барсан баран, тапталлаах «Настенькаларын» таһырдьа салааскаҕа умнан киирбитин, көрүөх бэтэрээ өттүгэр илдьэ баран хаалбыттар этэ. Даша онно хомойбутуон, мэктиэтигэр аанньа аһаабат буолбута. Аһыйбыта даҕаны. Билигин санаан сонньуйар. Хайыахтарай, Олятыгар кыратык куттуу, буугунуу түһэн баран, эмиэ уруккуларын кур-дук, кумааҕы куукулаларынан иллээх-эйэлээхтик оон-ньоон букунаһан барбыттара. Даша бу хаһаайысты-батын таһынааҕы ыалларын кыыстарыгар Ирочкаҕа бэлэхтиир санаалаах. Эмиэ хампыат суута мунньа са-тыырын, открыткаларга наһаа ымсыырарын сотору-тааҕыта билбитэ. Ийэтэ Роза үнүр кэпсээн эрэрэ, Ирочка кумааҕы куукула оҥосто сатыы-сатыы, онто сатамматыттан хомойон ытыыр үһү. Дьэ, үөрүө буол-лаҕа, эмискэ байа-тайа түһэриттэн. Дашаҕа ийэтин дьүөгэтэ Маайа соҕуруу курортан кэһиилэнэн кэлбит соломоттон оҥоһуллубут кыра корзината сылдьар. Бу дойдуга суох мааны иһит. Ыһыахха кыбына сырыт-таҕына үөлээннээх кыргыттара ымсыыран харахтара араҕааччыта суох. Даша Ирочкаҕа бэлэхтиирин бары-тын корзинаҕа сааһылаата. Таһырдьа тахсан ыалын тэлгэһэлэрин диэки көрбүтэ, оруобуна Роза сууйбут таҥаһын ыйыы сылдьар.

– Роза-а, дорообо! Ирочкаҥ ханнаный? – Даша үгэһинэн күүлэтин боруогар олорунан кэбистэ.

– Ол кыыс ханна эрэ сэлиэнньэ түгэҕин булла ини. Сөтүөлээри көҥүллэппитэ, күөлгэ бардылар дуу. Тоҕо ыйыттыҥ?

– Наадалаахпын, Ирочкаҕа. Кэллэҕинэ миэхэ ыытаар.

– Ол хотунуҥ эбиэтин көтүппэт. Кэлэн ааһыаҕа, этиэҕим. Хайа, хаһан Дьокуускайдаатыҥ? – Роза таҥаһын ыйаан бүтэн быар куустан туран кэпсэтэрдии сананна.

– Сотору барабын. Сололоох эрэ буолларгын, дьом-мор киирэ тураар эрэ. Ким да билсибэтэҕинэ, ийэм наһаа санааргыыр. Ыалдьыттаах ыал үчүгэй диэн тыллаах. Уой, эн тиэргэниҥ сибэккилэрэ үчүгэйдэрэ бэрт ээ, ситэн ырааппыттар дии. Ол оруосабай өҥнөөх нарын да нарын сибэкки биһиэхэ тоҕо эрэ суох ээ. Күн-дьыл ырааппыт дии, оҕолор сөтүөлээн эрэллэр эбит дуу, – Даша, быйылгы сайын түбүктэригэр үтү-рүйтэрэн, сөтүө кэмэ саҕаламмытын билбэтэҕиттэн соһуйда.

– Эбиэт буолбут, ас сылыттыахха сатаныыһы, – Роза дьиэтин диэки хаамта.

Даша эмиэ, ас бэлэмнээн эбиэттии түһэн баран, таҥас суунардыы тэриннэ. Куйаас күн буолбут, таҥас куурдарга ааттаах эбит. Киһи салгыах курдук ардахтаан да биэрдэ. Сууйар таҥастарын бэлэмнээн саҕалыах курдук сырыттаҕына, аҕылаабыт-мэҥилээбит Ирочка сүүрэн элэгэлдьийэн кэллэ. Күн уота харааччы сиэ-бит, харахтара эрэ оҕолуу тиэхэлээх уоттарынан чаҕы-лыҥнаһаллар.

– Даш-о, миигин ыҥырбытыҥ дуо? – Ирочка ыксыыр быһыылаах, биир сиргэ таба турбакка тэйиэккэлиир.

– Даа, кырасаабысса, ыҥырбытым. Эн манна күүт эрэ, билигин кэлиэм, – Даша дьиэтигэр киирэн корзинатын таһааран кыысчааҥҥа уунна.

– Бу тугуй? Кимиэнэй? – Ирочка соһуччу киниэхэ тиксибит корзинатын хайа да өттүттэн тутуон билбэккэ эргичиҥнэттэ.

– Ирочка, эдьиий Дашаҥ улахан киһи буолла, оскуоланы бүтэрдэ. Сотору ыраах Дьокуускайга бара-бын. Бу эйиэхэ куукулалары, хампыат сууларын, от-крыткалары бэлэхтиибин.

– Миэхэ?! Куукулалар, открытка-а! – Ирочка ба-рахсан үөрүүтүттэн хайдах да буолуон билбэтэ, кыраһыабай корзина толору симиллибит барыта киниэнэ буолбутун итэҕэйбэтэхтии тэпсэҥнии түһэн баран, хата өй булан, «баһыыба» диэн тылын ыһык-таат, дьиэтин диэки дьиэрэҥкэйдээн хаалла.

Даша аны хаһан да эргиллибэт оҕо сааһа Ирочка сибэкки ойуулаах сиидэс былаачыйата тэлээрэ турбутун кытта ыраах-ыраах барбытын саҥата суох сайыспыттыы көрөн хаалла…

* * *

Лилия уһуктуон наһаа баҕарар да, утуйар барахсан мип-минньигэс абылаҥа баһыйан кыайан турбакка өөр-өр сытта. Остуол чаһыытын хараҕын кырыытынан көрбүтэ, таайбыт курдук, бириэмэ ырааппыт. Дьиэ иһэ-таһа толору киһи быһыылаах, кэпсэтии-ипсэтии, күлсүү-салсыы ырааппыта иһиллэр. Оскуоланы бүтэ-рии банкета бүгүн дьиэлэригэр салҕанар. Ийэтин идеята. Халлаан куйаас, ардаҕа суох буолан быраа-һынньык остуолун таһырдьа тэлгэһэҕэ тарда сылдьал-лар. Бурдук ас бөҕө буспут, собо ыһаарыламмыт бы-һыылаах. Кини ийэтэ бырааһынньыктары дьэ кыайа тутан оҥорор. Тэрээһинин кыайар диэххэ наада, дьүө-гэлэрэ, көннөрү билсэр да дьахталлара былдьасыһа-былдьасыһа көмөлөһөргө дылылар. Тоҕо олус улгумнук кэлэллэрин Лилия билээхтиир – ийэтэ олохтоох раб-коопка товароведынан үлэлиир. Биирдэ эмэтэ табаар кэллэҕинэ универмаг уҥуох тостор унньуктаах уһун уочаратыгар, күҥҥүн бараан да турбутуҥ иһин, туга да суох хаалыахха сөп. Лилия ийэтигэр Валентина Доро-феевнаҕа сатаан сыһыаннаһааччылар сөп-сөп араас дефициккэ эрэйэ суох тиксэллэр.

Лилия уһугуннар-уһуктан дьэ сэргэхсийэн турарга сананна. Бэҕэһээ киэһэ уоран дьүөгэлэрин кытта шам-панскай испиттэрэ төбөтө дэлби ыалдьыбыт эбит. Оскуолаҕа, саараан-саараан баран, арыгыта суох ос-туол тэрийбиттэрэ, онон Лилия, ийэтин хаһааһын билэр буолан, хас да шампанскайы «күрэппитэ». Бүгүн билэн айманар буолуохтаах. Тугу таҥнарын толкуйдаан эрдэҕинэ, ийэтэ киирэн кэллэ. Дьэ киэргэммит, баар суох көмүһүн бары иилиммит, саҥа ылбыт розовай көстүүмүн кэппит.

– Чэ, Лилька, тур эрэ. Ыалдьыттар кэлбиттэрэ ыраатта. Остуолга олоруохха, – ийэтэ кыыһын атты-гар кэлэн ороҥҥо олордо.

– Маама, эмиэ наһаа элбэх киһини ыҥырбыккын быһыылаах. Киһи дэлби сылайан сырыттаҕына, – Лилия, атаахтыан санаан кэлэн, оронугар сытынан кэбистэ.

– Чэ, чэ, тулуй биир киэһэни. Бары наадалаах дьон. Ханна үлэлии бараргын ыйыталастахтарына «Кырдал» ферматыгар барабын диэн ис.

– Онтон биир үтүө сарсыарда күрээн хаалабын дуу? – Лилия ийэтигэр сыһынна.

– Күрээминэ, соҕотох кыыспын хотоҥҥо умса анньан биэриэ суохпун. Кимиэхэ да дакылааттаабакка куораттаан хааллыҥ да бүттэ. Направлениеҥ райко-молга бэлэм сытарын билэҕин буолбат дуо, – дии-дии Валентина Дорофеевна ойон туран сиэркилэ иннигэр эргичиҥнээтэ.

– Тугу кэтэбиний? – Лилия бүгүҥҥү бырааһын-ньыкка хайдах таҥнарын быһаарына сатыы олордо.

– Хаартыскаҕа түһүөхпүт, бальнай былааччыйа-ҕын кэт.

– Эс, сыбаайбалаан эрэр киһиэхэ дылы маҥан таҥаһынан олоробун дуо.

– Олорумуна. Былааччыйаҥ барыларыттан кыра-һыабай этэ. Бэҕэһээ маамаҥ киэн туттан бөҕө. Уолат-тар бары эйигин одуулаһаллар быһыылааҕа.

– Ол миэхэ наада диигин дуо? Ити сыыҥтарын соһо сылдьар дьону этэҕин дуо? Куораттан булуом, уол оҕо талыытын, – Лилия былааччыйатын кэтэ-кэтэ күлэн сатарытта.

– Чэ, аргыый, улаханнык саҥарыма. Ыйааҕыҥ би-лиэ, ким кэргэнэ буоларгын, – Валентина Дорофеев-на үөһэ тыынан ылла.

– Маама, эн ыалдьыттаргар бар. Мин сирэйбин-харахпын көннөрүнэ түһэн баран тахсыам, – Лилия туалетнай остуолугар олорон хаалла.

Сотору дьиэ иһигэр уу чуумпу буола түстэ. Ийэтэ тахсан дьаһайда быһыылаах. Лилия тахсыбыта тэлгэ-һэҕэ тардыллыбыт остуолга бары орун-оннуларын булан олорбуттар. Биллэн турар, киһи үөйбэтэх-ахты-батах дьоно бары бааллар. Олохтоох сэбиэт председа-телэ Тарас Данилович кэргэнинээн, совхоз парткома Дмитрий Егорович эмиэ кэргэнинээн, олохтоох врач Елена Викторовналыын иҥин… Кулууп директора Алла Афанасьевна биэчэри иилээн-саҕалаан ыытта. Дьон бары тура-тура Валентина Дорофеевна маанылаан улаатыннарбыт, кэрэ сибэкки аатын биэрбит Лилията, кырдьык да хайдахтаах кыраһыабай кыыс буола улааппытын, оҕо эрдэҕиттэн олохтоох кулууп киэргэлэ буолбут үҥкүүһүт кыыс культура үлэһитин идэтин талара саамай сөптөөҕүн туһунан эттилэр. Ким да «оскуола-производство-үрдүк үөрэх» диэн девиз тыл-ларын ахтыбата. Бары таайан, билэн олордохторо эбээт, Валентина Дорофеевна туох иһин кыыһын фермаҕа ыыппатын.

– Күндү табаарыстар, мин аҕыйах тылы эмиэ этиэхпин баҕарабын. Алла Афанасьевна мин баарыаҥ-ҥыттан илиибин ууна сатыырбын ончу көрбөт курдук туттар, – дии-дии универмаг сэбиэдиссэйэ Христина Григорьевна, уһун күөкэгэр моонньун үөрүйэх бэйэ-лээхтик хамсатан, туран кэллэ.

– Баһаалыста, Христина Григорьевна. Үөрүүнэн истэбит, – тамада көҥүллүүр саҥата иһилиннэ.

– Биһиги универмаг дьоҕус коллектива оҕобутугар кыра бэлэхтээхпит. Лилиябыт аны улахан киһи буолла, кини кэрэтин, кыраһыабайын бу кыһыл көмүс ытарҕа уонна кулон тупсаран, ситэрэн-хоторон биэриэхтэрэ диэн эрэнэбит, – диэн баран Христина Григорьевна Лилияҕа дьоҕус бархат хоруопканы туттаран кэбистэ.

Лилия омуннаахтык үөрэн-көтөн хоруопканы аһа баттаабыта… рубин таастаах ытарҕа, сүрэх быһыы-тынан оҥоһуллубут кулон килэбэчиһэ сыталлар!

– Баһыыбаларыҥ, универмагтар, – Лилия атыы-һыт дьахталлар олорор сирдэрин диэки туһаайан илиитинэн далбаатаата. «Көмүһүм элбээтэ ээ. Үнүр ийэтэ эмиэ уруккуттан аныы сылдьыбыт хас да суол киэргэллэрин бэлэхтээбитэ. Кулгааҕы үүттэтэ охсуохха наада». Лилия улам-улам бу остуолга буола турар кэп-сэтииттэн хайдах эрэ сылайан наар атыны саныыр буолан барда. Барытын этэн-тыынан бүттүлэр, өрүсү-һэ-өрүсүһэ ону-маны атыны кэпсэтэллэр. Сэбиэт, оннооҕор партком холуочуйа быһыытыйдылар. Лилия саҥата суох ойон туран дьиэҕэ киирдэ. Кылааһын кыргыттара, дьүөгэлэрэ тугу гыналлара буолла? Саатар аҕыйах кыыһы ыҥыртаары гыммытын ийэтэ буолум-матаҕа, «сэлиэнньэҕэ тыл-өс тарҕаныа» диэн бобон кэбиспитэ.

Саамай бодоруһар Зинатыгар эрийэргэ сананна. Туруупканы аҕата Павел Николаевич ылла.

– Павел Николаевич, Зинаны ыҥырыаххыт дуо?

– Лилькаҕын дуо? Хайа эн тоҕо олороҕун, кыыһыҥ суола сойбута. Уолаттар кэлэн илдьэ барбыттара, походтуу барабыт диэбиттэрэ дии.

– Походтуу?! – Лилия соһуйан олоро түһэ сыста.

– Эн бараргытын билбэтэҕиҥ дуо? Зина сарсыар-даттан алаадьылаан турбута дии.

– Ээ, билэбин-билэбин. Чэ, бакаа, – Лилия кы-һыытыттан-абатыттан сирэйэ кубарыс гынна.

Даа, собус-соруйан хаалларан барбыттар. Бүгүн да буолбакка, сарсын походтуохха эмиэ сөбө. Староста Лида собус-соруйан, санаатыгар Владиктан көҥөнөн биллэрбэтэх. Зина дьүөгэ да буолаахтаан, эппэккэ эрэ барсан хаалбыт. Телефоннуу сатаабыта буолуо да, дьоно «утуйа сытар» диэн биэрбэтэхтэрэ чуолкай. Бэҕэһээ шампанскайга үмүөрүһэллэрин саҕана албыннаһан дьикти этилэр. Чэ, сөп, куорат кыыһа буолан кэлэн кыһын иэстэһиэм! Сорох-сорохторгутун кытта дороо-болоһорум да саарбах. Хотон сытынан аҥылыйан көрсүөххүт буоллаҕа! Лилия дьиҥинэн ис-иһиттэн кыһыйан-абаран, хараҕын уута халыс гыммытын өйдөөбөккө да хаалла. Ол эрээри бэйэтин илиитигэр ылан, туох да буолбатаҕын курдук туттан-хаптан, таһырдьа ыалдьыттарыгар төнүннэ. Дьоно кинини эрэ умнубуттар быһыылаах, партком аан дойду полити-катыгар тугу эрэ куолулуурун истэ ахан олороллор. Сорохтор дьиэлээбиттэр, биллэрдик аҕыйаабыттар.

Лилия убайдарыгар Антоҥҥа, Никитаҕа чугаһаата. Уолаттар тугу эрэ омуннаахтык кэпсэтэ олорон балтыларын диэки хайыһа түстүлэр.

– Хайа, Лилька, санааҥ тоҕо түстэ, – улахан убайа Антон балтын диэки тургутардыы көрөн ылла.

– Тоҕо инньэ дии санаатыҥ, Антоша, наһаа үчүгэй настарыанньалаахпын, – Лилия убайа өтө көрө охсорун сөҕө саныы-саныы мэлдьэһэ сатаата.

– Ким билэр, мин көрдөхпүнэ наар атыны саныы-гын, мантан ыраах бааргын. Биһиги эмиэ күрүөхпүтүн саныы олоробут. Бу киһи «Кырдалга» кыыска бара сатыыр, – Антон быраатын Никита диэки төбөтүнэн иҥнэх гынна.

– Ээ, сымыйата, – Никита кэтэҕин тарбанан ылла.

– Уолаттар, ханна эрэ барабыт дуо? Хатааһылыы. Никитка, мотоцикл оҥоһуллубута дии? Танцылыы барыаҕыҥ, Күрүөлээххэ! Кинилэргэ нэдиэлэ ортотугар буолар, мин билэбин! – Лилия бэйэтин былааныттан омуннурда, устудьуон убайдарыгар атаахтаан көрдө-һүүтүн хайаан да толотторор санааны ылынна. Кылааһын оҕолоро киниэхэ эппэккэ эрэ походка барбыттарын кэпсиэн баҕарбата.

– Маамаҥ эйигин көҥүллүүр дуо, Күрүөлээххэ буола-буола, – «Кырдал» фермаҕа бараары олорор Ни-кита былаана тохтон эрэриттэн хомойдо быһыылаах.

– Ыйытыллыбат даҕаны, истибэтигит дуо, балты-гыт аны улахан киһи! Чэ, чэ, Антоша, Никитка, ба-рыаҕы-ыҥ, – Лилия убайдара киниэхэ аккаастаа-баттарын билэр.

– Чэ, баран таҥын. Түүн сөрүүн, кумаардаах да буолуо, – Никита туран, сиэбиттэн гараһын күлүүһүн хостоон барда.

– Ур-раа, наһаа да үчүгэй убайдардаахпын! – Лилия дьиэтин диэки сүүрдэ. Хоһугар киирэн таҥнан барда.

Кинилэр да илдьибэтэхтэрин иһин, убайдарбын кытта биир сырыыны сылдьар инибин! Биһиги, Уна-ровтар, сибилигин Күрүөлээх кулуубун ылан кэбиһиэх-пит. Убайдара Никиталаах Антон мэлдьи даҕаны «по-пулярнай» уолаттар. Армияҕа сулууспалаан кэлэн баран хаамыталаан кэбиспиттэригэр кыргыттар таптаан муҥ-наммыттара ахан. Билигин устудьуоннар, Антон СГУ физико-математическай факультетын иккис курсун бүтэрдэ, Никита Свердловскайга юридическай факуль-текка үөрэнэр. Бастакы сылын бүтэрэн, иккис курска таҕыста. Көр, уонна итиччэ улахан куоракка үөрэнэ сылдьан, ферматтан быга илик ханнык эрэ ыанньыксыт кыыска бара сатыыр. Төбөтүттэн түспэт, санаатыттан арахпат маҥнайгы таптала үһү.

Лилия таҥнан-саптан тахсыбыта убайдара мото-циклларын тиэргэн тас өттүгэр таһааран эрэллэр. Биллэн турар, ийэлэрэ билэ-көрө охсубут. «Сэрэнэн сылдьаарыҥ эрэ», – дии-дии уолаттарын тула көтөр.

– Мин коляскаҕа олорбоппун, Антошка олор, – Лилия кинини мотоцикл коляскатыгар олордоору тэринэллэрин көрөн аккаастана турда.

– Суол наһаа куһаҕан ардах кэнниттэн. Сахсыллан иэдэйиэҥ, – Никита балтын сэрэтэ сатаата.

– Чэ, чэ, олордун кэннигэр. Бэйэтэ кэһэйиэ, – Антон коляскаҕа олорунан кэбистэ.

Уолаттар өр гыныахтара баара дуо, отучча мүнүү-тэнэн Күрүөлээх кулуубун иннигэр баар буоллулар. Үҥкүү үгэннээбит. Таһырдьа тахсан сөрүүкүү, табах-тыы турааччылар эмиэ бааллар. Антоннаах Никита билэр уолаттарын көрсөн уруйдаһыы-айхаллаһыы бөҕө буоллулар. Аан аттыгар тугу эрэ күлсэ-күлсэ кэпсэтэ турбут кыргыттар чуумпуран Сардаҥа уолаттарын батыһыннара көрө турдулар. «Били, били Сардаҥалар үҥкүүһүттэрэ Лилия Унарова диэн кыыс дии», – диэн биир кыыс сибигинэйбитин Лилия кулуупка киирэн иһэн иһиттэ. Түргэн үҥкүү буола турар эбит. Элбэх ыччат «эркини өйөөн» тураллар. Унаровтар киирбит-тэрин бары бэлиэтии көрдүлэр. Уолаттар манна чугас табаарыстара элбэх буолан эрэллээхтик тутталлар. Лилия кыргыттартан кими да билэ охсубата, онон убайдарын кытта турда. Сотору, кыргыттар сайаапка-ларынан быһыылаах, «объявляется белый танец» диэн буолла. «Белый танец» ырыаны холбуу оҕустулар. Ол икки ардыгар Лилия убайдарын кыргыттар эр-биир илдьэ баран хааллылар. Лилия онон «эркиҥҥэ сыс-тыбыттар» кэккэлэрин хаҥатарга тиийдэ, уолаттары бэйэтэ ыҥыран бэрт. Кыргыттар ыҥырыыларынан үҥкүүлүү сылдьар хас да уол кинини бэркэ интэриэ-һиргээбиттии көрбүттэрин-истибиттэрин биллэ. Үгэ-һинэн төбөтүн өссө кынтаччы тутунна, хойуу кыла-маннарынан сапсынан үөһэ-аллара көрбөхтөөн ылла. Үҥкүү салҕанна, биир да бытаан үҥкүүгэ турбатылар. Убайдара да сытыылара сүр, эгэ, Лилияны уолаттар таах туруоруохтара дуо.

– Дьиэбитигэр барыаҕыҥ, – Никиталара чаһытын көрүн да көрүн буолла.

– Бу уол ончу тэһийбэт, «кырдал, кырдал кыыһа, кылбардыырым сыыһа» диир. Онтубут утуйдаҕа дии, сарсыардааҥҥы ыамҥа турара чугаһаатаҕа, – Антон быраатын дьээбэлиир.

– Айыкка, барыаҕыҥ даҕаны. Күрүөлээх уолаттара наһаа эрийсиик эбиттэр. Сылаттылар, – Лилия эмиэ төннөр санаалааҕын биллэрдэ.

* * *

Лилия бииргэ үөрэммит кылааһын оҕолоругар кыыһырбыта ааспат. Кыргыттар телефоннаатахтарына «Лилия дьиэтигэр суох» дэтэр. Зина, буруйданан быһыылаах, кэлэ сылдьыбат. Сураҕа, фермаларынан тарҕаһан эрэллэр үһү. Сотору совхоз комсомольскай тэрилтэтин секретара Андрей Лилияҕа да телефоннуур буолуохтаах. Онон түргэнник тэринэн куораттыы ох-суон наада. Бу күннэргэ направлениетын оройуон кииниттэн аҕалыахтаахтар үһү. Райкомол үлэһитэ кыыс кэлиэҕэ, «путевка булбутун иһин кырса саҕалаах сон талан ылыахтаах» диэн ийэтэ эппиттээх.

Лилия бүгүн универмакка бара сылдьыахтаах. Та-баар кэлбит, уочаракка таһааран атыылыы иликтэринэ икки-үс суол сайыҥҥы таҥаһы ылыныахтаах. От үлэтэ саҕаланан эрэр буолан, сэлиэнньэҕэ киһи аҕыйаан, уу чуумпу буолан эрэр. Лилия дьиэтигэр эмиэ тэһийбэт буолла. Убайа Антон Дьокуускайга барбыта. Тутар этэрээккэ ханнык эрэ оройуоҥҥа үлэлии барыахтаах. Никита сыл аайы сүөһү көрдөрөр аймахтарыгар оттоһо барбыта. Таҥас-сап бэлэмнэнэн, айаҥҥа тэриммит киһи диэн сырыттаҕына, телефон өрө тырылыы түстэ.

– Лилька, быыһаа-абыраа. Араҥастаахха улахан күүлэй буолар. От охсуутугар хас да отделение киир-сэр. Агит-биригээдэтэ тэрийэн тахсан концертааҥ диэн буолла. Баһаалыста, барыс, үҥкүүбүт ончу суох, – кулууп директора Алла Афанасьевна ыксаабыт куола-һынан кутан-симэн кэбистэ.

– Хаһан бараҕытый? – Лилия, сүрэҕэлдьии санаан аккаастыан баҕарталаата эрээри, эмиэ да баччааҥҥа диэри алтыһан кэлбит кулууптарын хомотуон баҕар-бата. Ис-иһиттэн илгистэн, этин-сиинин хамсатан үҥкүүлүөн баҕарбыта да ыраатта, хонууга киэҥ сиргэ дэлэ үчүгэй буолуо дуо?!

– Сарсын уон чаастан араҕабыт. Концерпыт уон иккиттэн. Уой, баһыыба, Лилька! – Алла Афанасьевна бэркэ үөрбүт саҥата иһилиннэ.

Ити аата сарсын үҥкүүлүүр көстүүмнэрин өтүүк-түү охсоро наада. Тугу үҥкүүлүөххэ? Хас да отделе-ниеттан мустар буоллахтарына элбэх уол кэлииһи, индийскэйдээн уонна узбекскайдаан биэриэххэ. Лилия күп-күөх хонууга, эриэккэс музыкаҕа доҕуһуоллатан, үҥкүүлээн элээрдэ сылдьарын хараҕар оҥорон көрөн, манньыйан ылла. Музыка холбоон хамсанан, эрчиллэн көрөргө сананан истэҕинэ, эмиэ телефон тыаһаата. Ийэтэ эбит.

– Лилька, сибилигин универмакка таҕыс. Эйиэхэ сөптөөх соччо туох да суох быһыылаах. Арай, «лапша» куопталар бааллар үһү.

– «Лапша» куоптаҕа наадыйабын ахан, джинсыла-ры кытта кэтиэм дии. Маама, кулууптардыын сарсын агитбиригээдэҕэ барсабын.

– Ол эмиэ ханна? Бу бараары сылдьан бэлэмнэммэккэ эҥин аны үҥкүүлээн тэйэҕин дуо? Оҕолоруҥ бары фермаларга көһөн эрэллэр, эйиэхэ да кэлэллэрэ чугаһаабыттара буолуо. Эн Зиналыын, уопсайынан кылаас оҕото үксэ «Кырдал» ферматыгар суруллубут үһүгүт.

– Алла Афанасьевна телефоннаата. Араҥастаахха улахан күүлэй буолар үһү. Чэ, ничего, как говорится, прощальный тур! Үҥкүүлүөхпүн наһаа баҕара сылдьа-бын, кульпросвекка туттарсарбар репетицияланар буоллаҕым.

– Син биир истибэккин билэбин. Райкомол кыыһа сарсын кэлэр, арааһа, ол Араҥастаахха эмиэ ааһаллар быһыылаах. Күн-дьыл ыраатта, куораттыаҥ этэ. Убайыҥ тыаҕа бара илик эбит. Эйигин көрсөн, олоххун-дьаһаххын оҥорон барыа этэ. Оччоҕо мин холкутук сайылыам дии.

– Чэ, сөп, мамочка. Универмакка сүүрдүм! Киэһэ кэпсэтиэхпит, – Лилия маҕаһыыҥҥа барардыы тэри-нэн барда. Билигин саамай муодунайынан аатырар, «лапса-мокоруон» куопталар хараҕар элэҥнэстилэр.

* * *

Лилия нүөмэрин «эһиги иннигитигэр үҥкүүлүүр Сардаҥа сэлиэнньэтин талба талааннаах үҥкүүһүтэ Лилия Унарова!» диэн биллэрбиттэригэр күөх хонууга лаҕыччы олорон концерт көрөн астына олорор дьон ытыстарын таһынан ыллылар. Лилия, улахан балаакка кэннигэр үҥкүүлээри бэлэмнэнэ туран, ханан киирэн хайдах үҥкүүлээн тахсыахтааҕын былааннанар. Оруо-буна оҥорбут курдук үс буолан куустуһа үүммүт ха-тыҥнар бааллар. Индийскэйин толороругар, били дьиҥнээх киинэҕэ курдук, хатыҥнар быыстарынан быгыалыы-быгыалыы, солко саритынан сапсыннаҕы-на «былааһы ыларын» билэн турар.

Ис-иһиттэн өрө көтөҕүллэн, илиитэ-атаҕа босхо ба-ран, индийскэйин үҥкүүлээн кэбистэ. Хатыҥ быыһы-нан өҥөҥнөөбүтүгэр күлсэн да ыллылар, «биис» хаһыы бөҕөтүн түһэрдилэр. Райкомол бэрэстэбиитэл-лэрэ, отделениелар салайааччылара сөхпүт-махтайбыт харахтарын араарбаттарын көрөн, Лилия узбекскайын өссө чаҕылхайдык биэриэм диэн бэлэмнэннэ. Оннук да буолла, үҥкүүтэ эмиэ олус таҕыста.

Үчүгэй концеры көрөн астыммыт дьон наҕыллары-гар түһэн чэйдиирдии тэриннилэр.

– Лилия, ыл индийскэйгин өссө үҥкүүлээ. Манна туран үҥкүүлэһэ сыспыт Шаши Капурдар бааллар, – райкомол бэрэстэбиитэлэ уол күлэ-күлэ хараҕынан имнэнэр.

– Чэйдии охсуҥ, күн үчүгэйэ бүттэ. Аны бары ин-дийскэйдии хатыҥ быыһыгар түһүөхтэрэ, – күүлэйи салайан ыытааччы, Күрүөлээх отделениетын управ-ляющайа Кирилл Максимович кырдьык-хордьук ык-саабыттыы эппиэттэһэр.

Ити курдук күүлэй кыттыылаахтара бэйэ-бэйэлэ-рин хаадьылаһа-хаадьылаһа хааллылар. Кулууптар ав-тобустарыгар олорон Сардаҥаларын диэки айаннаатылар.

* * *

Бүгүн от ыйын 10 күнэ, Лилия төрөөбүт күнэ. Урут бу күн Валентина Дорофеевна эмиэ кыыһын дьүө-гэлэрин ыҥыртаан остуол тардар буолара. Сыл аайы үгэс буолан хаалан кылааһын кыргыттара ыҥырта-рыыта да суох мустааччылар. Валентина бүгүн кыы-һын ыксатан куоракка атаарда. «Саҥа сиргэ, эдьиийиҥ аахха төрөөбүт күҥҥүн ылаар», – диэн буолла. Хата аккаастаммата, сып-сап хомунан барда ээ. Улахан дьиэтигэр суос-соҕотоҕун хаалбыта хайдах эрэ эбит, арааһа, бастаан баҕас чуҥкуйууһу. Уолаттар тэлгэһэлэ-риттэн тэйбиттэригэр тоҕо эрэ олус долгуйбатаҕа, кыыһа барбыта соччото суох буолсу. Ол эрээри Ва-лентина Дорофеевна оҕолорун үһүөннэрин этэҥҥэ улаатыннартаан, санаа хоту үөрэхтээн эрэриттэн ас-тына саныыр. Оҕолорун аҕата, кэргэнэ Захар, дьахтар-га аралдьыйан арахсан барбыта. Улахан уол бэһискэ үөрэнэр этэ. Бэйэтин оҕолорун тыыннаах тулаайаҕа оҥортоон барбыт аньыытыгар буолуо, анараа дьахта-рыттан оҕоломмотоҕо. Ханна эрэ хоту олорор сурах-тара иһиллэр. Уолаттара улаатан эрэллэрин сэрэйэн, биир кэмҥэ суруйар буола сылдьыбыттаах. Кырдьар сааһыгар билсиэн, аҕа буоларын биллэриэн баҕарбыта быһыылааҕа. Үһүөн өсөһөн хаалбыттар, аатын да аат-тыахтарын баҕарбаттар. Валентина бэйэтэ да хомой-бута, кэлэйбитэ ааспата, төһө да кэлэн ааттастын, аанын боруогун атыллатар санаата суох. Уолаттара, хата, этэҥҥэ улаатан, элбэх эрэйэ суох үөрэх суолун тутуспуттарыттан сэмээр үөрэр. Кыыс атаахтаан хаал-ла, үөрэҕин нэһиилэ «ортонон» бүтэрдэ. Хата, айылҕа үҥкүүлүүр талааны биэрбит, үөрэххэ киирдэр эрэ килиэбин булунар идэлэнэр ини. Үчүгэй эрэ киһиэхэ тахсан сынньалаҥнык олордор. Куоракка кыыһын эдьиийин аахха олордор кэпсэтиилээх. Эдьиийэ Люд-мила сааһыран баран, дьэ, кэргэн тахсан олорор. Кү-түөтүн, эчи, көрө да илик. Уолаттар кэпсииллэринэн, куһаҕана суох киһи быһыылаах. Огдообо үһү.

Валентина Дорофеевна хайдах эрэ тэһийбэккэ-тулуйбакка дьүөгэтигэр Татьянаҕа тахса сылдьаары, ханна эрэ шампанскайдааҕын санаан, ону-маны хасы-һан эрдэҕинэ, күүлэҕэ кыргыттар күлсэр саҥалара иһилиннэ, атах тыаһа топ-тобугурас буола түстэ. Валентина кимнээҕин билэ охсоору ааны аһа баттаа-быта Лилька дьүөгэтэ Зина, эмиэ биир кылааска үөрэммит кыргыттарын Уляны, Ленаны кытта кэлэн тураллар эбит. Хонуу сибэккититтэн оҥоһуллубут букеты туппуттар, туох эрэ суулааҕы кыбыммыттар.

– Лилька? – Зина дорообото-дыраастыйа суох соһуйбуттуу көрөн турда. Анараа кыргыттар, сыл аайы бу күн саалаҕа тардыллар мааны остуолу булан ылбакка, бэйэ-бэйэлэрин көрсө турдулар.

– Барбыта, ыраах, – Валентина Дорофеевна кыр-гыттар ыйытардыы көрбүттэриттэн хайдах эрэ ыксаан ылла.

– Пахай, эппэккэ барар эбит дуу. Дьэ эмиэ бодо-рууга дии. Өйүүн «Кырдалга» көһөбүт ээ, үлэлии. Оччоҕо кини Дьокуускайга барда дуо? – Зина чахчы хомойон сөҥүөрэн турда.

– Дьокуускайга… Үөрэххэ киирбэтэҕинэ даҕаны манна кэлбэт. Онно эдьиийигэр доҕор буолуо, ыарытыйар ээ, – диэн сымыйалаан барбытыттан Валентина Дорофеевна бэйэтэ да соһуйда.

Кыргыттар тугу да саҥарбакка, тэпсэҥнэһэ түһэн баран, тахсан бардылар.

* * *

Дашалаах Оля малларын сыһан-соһон түөртээх ав-тобустарын дьэ буллулар. Эчи итиитин, ончу салгын хантан да илгийбэккэ дылы, автобуска киһи элбэҕиин! «Автобуска уопсайынан элбэх киһи ортотугар киир-дигит да сэрэнээриҥ, сээкэйгитин таах сойботон ылыахтара» диэн ийэтэ ыаллара Розалыын сэрэппит-тэрэ. Автобус саамай кэннигэр суумкаларын чохчо-лоон баран тура тэбинэн айаннаатылар. Куорат киинин диэки чугаһаатахтарын аайы дьон эбиллэн, өссө эбии «лыык» курдук симиллэр буоллулар. Даша улахан кылаастарга үөрэнэ сылдьан балыыһаҕа көрдө-рүнээри куоракка син өр буолбуттаах, онон ханнык тохтобулга түһүөхтээхтэрин билэр. Дьокуускайга түһэр чугас ыала суох, онон туттарсар кэмиттэн саҕалаан уопсайга миэстэ туруорсуохтаах. Сарсыҥҥа диэри Олятын дьонугар барсан хонуохтаах. Куорат ыала хайдах көрсөллөрө биллибэт. Оля барахсан «долгуйума, биир хонор киһини туох да диэхтэрэ суоҕа» диэхтиир да, бэйэтэ да дьиксинэ саныыр буолуохтаах.

– Оля, бэлэмнэниэххэ, Орджоникидзе болуосса-тыгар түһэр эбиппит. Петр Алексеевпыт уулуссатыгар хайдах эмэ сатыы киириэхпит.

– Абыт-ууй, бу үлүгэри соһон өссө сатыылыыбыт дуо? – Оля атаҕынан тэбэн суумкаларын аан диэки сыҕарыталыы турда.

– Хайыахпытый, дьол көрдөһө, үөрэхтэнэ кэлбит дьон, – Даша икки суумкатын эр-биир илиитигэр ылаттаан, тахсар аан диэки дьулуруйда. Хата, элбэх киһи түһэр буолан, кэм холкутук таһырдьаны буллулар.

Кыргыттар итииргээбиттэрин, сылайбыттарын өссө күүскэ биллилэр. Түргэнник дьиэни була охсубут киһи диэн санааланан аадырыстаах сирдэрин диэки хайыс-тылар. Даша дьиэлэрэ «автобус тохтобулун кэннигэр диэн ыйыылааҕыттан» үөрэ санаата. Оля куоракка аан бастаан үктэммит киһи сиэринэн төбөтө эргичиҥнээн олордо, сонурҕаабыттыы көрөр-истэр, барыттан бары соһуйда-өмүрдэ.

– Оля, бу дьиэ эбит. Квартирабыт да алтыс, иккис этээс диэтиҥ этэ дии, – Даша аадырыстаах кумааҕы-тын тэлимнэппитинэн биэс этээстээх таас дьиэ бастакы подъеһын диэки сорунуулаахтык хаамта.

– Дьонум баар буолуохтаахтар, даачалаахтар эрээ-ри, – Оля хайдах эрэ сэрэнэ соҕус туттарыттан-хаптарыттан Даша ыксаан ылла. «Таах сибиэ, ыалга кыбылла сатаан. Уопсай диэки бара турбаккабын» диэн санаа кылам гынан ааста.

Иккис этээскэ тахсан, алтыс квартираларын буллу-лар. Оля звоноктаата.

Тыаһатааттарын кытта, кинилэри эрэ кэтэһэн турбут курдук, чэпчэки атах тыаһа аан диэки кэллэ.

– Оо, Олечка! Дорообо, тоҕойуом, – орто уҥуох-таах, намчы көрүҥнээх саас ортолоох дьахтар Оляны кууһа көрүстэ. Онтон Дашаны соһуйбуттуу көрөн-истэн ылла.

– Тетя Ида, бу саамай чугас дьүөгэм Даша, сарсын уопсайга барыахтаах, – Оля ыксаабыттыы түргэн-түргэнник саҥаран быһаарыста.

– Чэ, ааһыҥ-ааһыҥ, оҕолор. Суунуҥ-тарааныҥ, уоскуйуҥ, онтон чэйдиэхпит, – Ираида Никоновна, Даша билбэтэ бэрт буолан, хараҕар оҥорон көрбү-түнээҕэр, эйэҕэс-сайаҕас, сэргэх буолан үөртэ. Кыр-гыттар иккиэн да санныларыттан туох эрэ сүгэһэри түһэриммит курдук үөһэ тыыннылар.

Ваннай хоско киирэн сирэйдэрин-харахтарын суу-нан сэргэхсийдилэр. Саалаҕа киирэн сымнаҕас кириэ-һилэлэргэ олорунан кэбистилэр.

– Оля, эн Ираида Никоновнаны эдьиийим диэби-тиҥ этэ дуо? – Даша бу ыалга хоно кэлэн олоруор диэри чуолкай билбэтиттэн бэйэтэ бэйэтин сэмэлэнэ санаата.

– Эчи суох, эдьиийим буолбатах. Оннук эбитэ буоллар, ончу да куттаныам суоҕа этэ. Маамам усту-дьуон сыллардааҕы дьүөгэтэ. Кэргэнин Вадим Елисее-вичтыын эмиэ бииргэ үөрэммиттэрэ. Хас да сыллаа-ҕыта сайын кэлэ сылдьыбыттара дии.

– Аа-аа, өйдөөтүм. Уол оҕолоохтор быһыылааҕа дии, – Даша биир сайын Олялаахха уонча хоммут куорат ыалын өйдөөн ылла.

– Кыргытта-ар, кэлиҥ эрэ, чэйдиэҕиҥ, – Ираида Никоновна куукунаҕа ыҥыртаата. Хаһаайкалара сайа-ҕас буолан кыргыттар да сэргэхсийдилэр, дойдуларын олоҕун-дьаһаҕын, ханна туттарсар былааннаахтарын кэпсии-ипсии олордулар.

– Маама суолун батыһар киһи эбиккин дии, Олечка. Чэ, кытаат. Эн, ыал улахан оҕото, үөрэххин бүтэрэ охсон, маамаҕар көмөлөһүөххүн наада. Таах да уһун үөрэх биһиэнэ, – Ираида Никоновна медицин-скэй факультекка үөрэнии киһиттэн чахчы улахан ба-ҕаны, дьулууру эрэйэрин санатан кэпсээн-ипсээн ылла.

Кырдьык, Оля билигин ийэтигэр саамай кылаабы-най, көмө киһи. Хас да сыллааҕыта аҕалара массыына саахалланыытыгар түбэһэн күн сириттэн күрэниэ-ҕиттэн быр бааччы олорбут ыал кыһалҕалара элбээ-битэ. Аҕалара Борис Дмитрьевич математика учуута-лыттан саҕалаан оскуолаҕа завучтаан испитэ. Оля ийэтэ Лариса Саввична үөрэҕин бүтэриэҕиттэн дойду-тун балыыһатыгар педиатрдыыр. Даша доруобуйатын туһугар кыһаллан да биэрээхтээтэ.

– Даша, кыыскын кытта биһиэхэ олор ээ. Тоҕо уопсайга бара сатаатыҥ. Онно тугу аһаан-сиэн сыл-дьаары, – Ираида Никоновна Даша эмиэ кинилэргэ хааларын утарбатын биллэрэн кыргыттары соһута-лаата. Дашалаах Оля бэйэ-бэйэлэрин диэки көрсөн баран мичээрдэһэн кэбистилэр.

– Ираида Никоновна, улахан баһыыба. Кэбис, барар инибин. Дьиэ хаһаайына туох диэҕэй? – Даша Олятыттан арахсыбатыттан төһө да үөрдэр, ончу билбэт ыалыгар олорунан кэбиһэрэ табыллыбатын туһунан саныыр.

– Хаһаайын суох, Даша. Уолум ыраах тыаҕа прак-тикалана сылдьар. Күһүн эһиги бүппүккүт кэнниттэн кэлиэҕэ.

– Вадим Елисеевич курорка барбыта дуу, ханна дуу? – Оля, бу ыал сотору-сотору соҕуруу баран сын-ньаналларын ийэтиттэн истэр буолан, хаһаайын хан-натын туоһуласта.

– Ыраах сылдьар, Олечка. Кэлбэт, – Ираида Никоновна, тоҕо эрэ үөһэ тыынан ылан баран остуолтан ойон туран, иһитин хомуйбутунан барда.

Кыргыттар бэйэ-бэйэлэрин диэки көрсөн кэбис-тилэр, сибилигин олус туоһулаһар наадата суоҕун тоҕо эрэ түргэнник өйдөөтүлэр.

Дашалаах Оля киэһэ өттүгэр, сарсын докумуон туттара барар дьон быһыытынан, бэлэмнэннилэр. Өтүүктэннилэр, сууннулар-тарааннылар.

– «Куорат дьиэтэ ончу салгына суох буолар» диэ-битэ маамам. Оруобуна, дьиэбин аҕыннахпыын. Ил-лэрээ күн араҕыстахпыт дии. Оннооҕор оройуон киинигэр тэһийбэккэ эрэйдэнним ахан. Сенчикпин ахтарым биир муҥ эбит. Суруйан эрэрэ дуу, – Оля раскладушкатын тэнитэн оронун оҥостон барда.

Дашаны маанылаан дьыбааҥҥа сытыарар буоллу-лар. Даша тоҕо эрэ утуйуох санаата кэлбэт эбит, дьиэтин, тэлгэһэтин санаан бардаҕына, эчи, сиби-лигин да ытыах курдук.

– Оттон эн биһикки бу форточкабытын аһан утуйуохха. Кырдьык, наһаа да итии. Мин дьиэбэр эбитим буоллар билигин күүлэм боруогар сөрүүкүү олоруом этэ-э. Эн биллэн турар, Сенчиккиниин үрэх диэки хаамса сылдьыаҥ буолуо, – Даша дьээбэрэн дьүөгэтин ахтылҕанын «бэргэтэн» ааста.

– Дьээдьэ Вадим ханна барбыт буоллаҕай, дьикти баҕайы дии, – Оля дьиэ хаһаайына суоҕуттан соһуйбута ааспат.

– Тётя Идаҥ настарыанньата соччо үчүгэйэ суох быһыылаах дии. Баҕар, туох эрэ проблемалаахтара буолуо. Онно өссө биһиги эбилиннибит, – Даша эмиэ утуйардыы оҥоһунна.

Кыргыттар, отур-ботур кэпсэтэ түһэн баран, күнүс-кү сылаалара таайан, нухарыйан бардылар.

* * *

Дашалаах Оля сарсыардаттан докумуоннарыгар сүүрдүлэр. Иккиэн бэһис автобуска олорон СГУ тэл-гэһэтин булбуттара эрээри, тус-туспа сиргэ туттарсар дьон сиэринэн икки аҥы сырсан хааллылар. Киэһэ үлтү сылайан дьиэлэрин буллулар. Иккиэннэрин да үөрэҕэ конкурстаахтарынан биллэллэр эбит. Сарсыҥ-ҥыттан консультацияларга сылдьар, библиотекаҕа дьарыктанар былааннаннылар. Ираида Никоновна киэһээҥҥи чэйгэ олорон иккиэннэрин дэлби «доппу-руостаата», ким ханна, хайдах дьарыктанара наадатын сүбэлээтэ-амалаата. Кыргыттар, эдэр дьон сиэринэн, куорат дьоно, үөлээннээхтэрэ хайдах таҥна-сапта сыл-дьалларын эмиэ үөрэтэ, көрө охсубуттар. Иккиэн бу сайын муодунай буолбут платформа хобулуктаах түүппүлэҕэ ымсыырбыттар.

– Ону маҕаһыынтан булбаккыт. Өрөбүл буолла-ҕына ол кэпсиир борохуолкаҕытыгар барыахпыт. Онтон тугу баҕар булуохха сөп. Ол эрээри хаачысты-бата суоҕу, эргэни-урбаны ылартан сэрэниҥ. Дьэ, уонна кыргыттар, мантан инньэ сылдьан бардаххы-тына көрүөххүт, универмаг уонна «Детскэй мир» тулата барыта цыганкалар. Дьылҕаҕытын таайабыт, кырдьыгы этэбит дии-дии сырса сылдьыахтара. Ончу сэргээмэҥ. Олус албын-түөкэй омуктар. Саҥаларынан аралдьыта туран харчыгыт сыыһын тэбээн ылыахтара. Кинилэртэн тугу да атыылаһымаҥ, – Ираида Нико-новна соркуой кута-кута кэпсиир.

– Пахыый, бу кыыс хата атыылаһа охсубут, – Оля Дашатын диэки кыҥнах гынна.

– Уой, тугу, Даша? – Ираида Никоновна соһуйан тэрбэччи көрө түстэ.

– Помадаҕа наһаа ымсыыран ылан кэбистим. Биир кыыстыын универмагтан тахсан иһэн түбэстибит, – Даша, буруйдаммыттыы тутта-тутта, халаатын сиэбит-тэн кыһыллыҥы тэтэркэй помаданы ойутан таһаарда.

– Оо, дьэ, хайыахпытый. Кинилэртэн киһи да кут-танар ээ. Бу араас ыарыы иҥин элбэҕэр. Сабыс саҥа помада эбит, сибиэһэйэ көстөр. Дьэ итиэннэ сэрэнэр буолуҥ, оҕолор, – Ираида Никоновна помаданы ылан эргим-ургум туппахтаат, сыттаан ылла.

Кыргыттар салгын сии, сөрүүкүү таарыйа кэпсэтэр пуун дьиэтин диэки хаамыстылар. Иккиэн дьонно-ругар төлөпүөннээн, үчүгэйдик сылдьалларын, арах-сыбакка бииргэ олороллорун иһитиннэрэн, анарааҥ-ҥылары эмиэ үөртүлэр. Арай Оля кыратык хомойон төнүннэ. Сенятыгар телефоннаабыта дьиэтигэр суох, сайылыкка оҕолорго барда диэтилэр.

– Күнү быһа хайдах дьиэҕэ олоруой. Оҕолоругар сэргэхсийэ бардаҕа дии, – Даша саҥата аҕыйаан хаалбыт Олятын уоскута сатаата.

– Сыбыс-сымыйанан, «оттоон кэлэн баран киэһэ өттүгэр ханна да барыам суоҕа» диэбитэ. Икки да күн буолбата, сүүрэн хаалбыт, – Оля мөҕүттэр.

– Ээ, чэ, Оля, санаарҕаама. Табылыннаҕына, эн биһикки, доҕоччуок, Сэргэлээх уолаттарын билсиэх-пит турдаҕа. Араас оройуон уолаттарын, Сиэнньис-тээҕэр быдан үчүгэйдэри, – Даша дьээбэлэнэн кыы-һын күллэриэн баҕарда.

– Бэйэҥ көрөөр, Даша. Мин Сиэнчиккэ тахсыба-тахпына ыал буолбаппын. Бүттэ, – Оля өссө буугунаата.

– Чэ, чэ, сөп бырастыы гын. Оччоҕо кыра аайыт-тан кыыһырыма. Дьиэбитигэр ыксыахха, тётя Ида хойутаамаҥ диэбитэ. Утуйуохха баран, сарсын эрдэт-тэн библиотекаҕа олоруохха наада.

Дьиэлэригэр кэлбиттэрэ хаһаайкалара ыалдьыттар-даах олорор. Кэргэнниилэр быһыылаах, саастарынан Ираида Никоновна курдуктар.

– Оо, оҕолорум кэллилэр. Настя, дьэ бу баар Ларабыт кырасаабыссата, – Ираида Никоновна Оля-ны ыҥыран ылан ыалдьыттар иннилэригэр туруоран кэбистэ. Медицинскэйгэ бииргэ үөрэммит дьүөгэлэрэ кэргэниниин ыалдьыттыы кэлбиттэр эбит.

Арай, Даша өйдөөн көрдөҕүнэ, Ираида Никоновна хараҕа иһэн, сирэйэ кытаран хаалбыт эбит. Ытаабыта көстөр. Даша хайдах эрэ олус ыксаан ылла. Кыратык чэй испитэ буолаат хосторун буллулар.

– Оля, өйдөөн көрдүҥ дуо, тётя Ида ытаабыт дии.

– Мин эмиэ биллим ээ. Ити Настя диэн дьүөгэ-лэрэ, Мирнэйгэ олороллор ээ. Эмиэ хирург кэргэннээх.

– Медиктэр бэйэ-бэйэлэрин кытта ыал буолаллар эбит ээ. Эн да куоппатыҥ буолуо, – Даша бэйэтэ да билбэтинэн дьүөгэтин эмиэ кыыһырда сыста.

– Даша, эн Сеняны абааһы көрөҕүн дуо, туох ааттаах суох гына сатаатыҥ?!

– Эс, туох диэн эттэҥий. Оттон наһаа убай, быраат курдук саныыбын быһыылаах. Чугаһа бэрт. Үчүгэй уол, хотуй, ол да иһин таптаан эрдэхпит.

Бу кэмҥэ хосторун аанын тоҥсуйдулар. Ыалдьыт Анастасия Яковлевна киирэн кэллэ. Киирэн дьыбааҥ-ҥа Оля аттыгар чугас олорон ону-маны ыйыталаста. Онтон эмискэ Дашаны эмиэ чугас кэлэригэр ыҥырда.

– Кыргыттар, биһиги бу түүн соҕуруу көтөбүт. Сочига сынньана баран иһэбит. Эһиги баһаалыста тётя Идаҕытын үчүгэйдик көрө-истэ сылдьыҥ. Арыый аралдьыйыа эһигини кытта. Вот, предатель, а-а, пре-датель, – диэн бэркэ кыһыйбыт-абарбыт куолаһынан нууччалаан кэбистэ.

– Тётя Настя, өйдөөбөтүбүт, ити кими эттиҥ? – Оля соһуйан өрө көрө түстэ.

– Ээ, кистээн муҥнанар эбит дии. Оля, дьээдьэ Вадиммыт бу дьиэттэн букатын барбыт. Саҥа кэргэн-нэммит. Ити чүөчэ иэдэйбит, өссө таҥнарыахсыты көмүскэһэ олорор. Чэ, өйдөөтүгүт? Нам пора! – Анас-тасия Яковлевна эмискэ ойон туран хайдах киирбитин курдук түргэнник тахсан барда.

Кыргыттар, бэйэ-бэйэлэрин диэки саҥата суох көр-сөн баран, аргыый утуйардыы тэриммитинэн бардылар.

– Аан тыаһаата, ыалдьыттар бардылар. Оля, тётя Идаҕа бара сылдьыбаккын дуо? – Даша ис иһиттэн долгуйан отуора хамсаан хаалла.

– Ээ, суох, саллабын. Биһиги чугаһаатахпытына өссө айманыа. Ытаан-соҥоон арыый чэпчээтэ ини, – Оля түннүк сэҥийэтигэр өйөнөн таһырдьаны одуулаһа турда.

Даша сууна сылдьан көрбүтэ, Ираида Никоновна хоһугар киирбит, утуйдаҕына буоларыныы аана «лип» сабыылаах. Кыргыттар, истибит сонуннарыттан айма-нан, хойукка диэри ону-маны кэпсэтэн, сибигинэһэ сыттылар.

* * *

Экзамен туттарар итии-буһуу күннэр көрүөх бэтэрээ өттүгэр бүтэн-оһон хааллылар. Олялаах Даша иккиэн да үөрэххэ дьаныардаах, дьулуурдаах буолан биэрдилэр. Даша баҕарбыт үөрэҕэр историко-фило-логическай факультет саха тылыгар уонна литерату-ратын салаатыгар киирдэ. Иккис улахан баалы ылбыт абитуриенка буолла. Оскуолатын, оройуонун комсо-мольскай тэрилтэтин эрэллэрин түһэн биэрбэтэҕиттэн үөрэн ахан сылдьар. Үөрэҕэ олус улахан куонкурустаах буолан Оля кыратык ыксыы сырытта. Биир абиту-риены кытта баала тэҥнэһэн хаалан, Ираида Нико-новна оройуонуттан целевой миэстэ оҥорторон абыраата.

Күһүн үөрэх саҕаланыар диэри практикаҕа куорат таһынааҕы оройуоннарга барар буоллулар. Ираида Никоновна иккиэннэрин таҥастарын-саптарын тэри-йэн сүүрдэ-көттө. Кыргыттар иккиэн уопсайга миэстэ ылар буоланнар үөрүүлэрэ өссө үрдээтэ. Дойдула-рыттан суруктар элэҥнэһэн олороллор, үөрэххэ киир-бит оҕолордоох төрөппүттэр үөрүүлэрэ муҥура суох.

* * *

– Оо, оҕобут дьэ кэлээхтээтэ. Эйигин күүт да күүт. Төрөөбүт күнүҥ остуола бэлэм, – Людмила Доро-феевна Лилия кэлэн ааны звоноктаабытыгар үөрэ түстэ.

– Трамвайга наһаа элбэх киһи, олус анньы-һыылааҕын иһин биири көтүттүм ээ. Хата, дьээдьэ Игнат тулуурдаахтык күүппүт дии.

– Дьаһал оннук буоллаҕа. Кэлэн хааллаҕына мө-ҕүллүө дии, – Людмила Дорофеевна саҥа кэргэнигэр былаастааҕын балтыгар киэн тутта иһитиннэрдэ.

– Суумкаларбын илдьэ хаалла дии. Гаражка сыл-дьан баран киирэр үһү.

– Ама эн соһо сылдьыаҥ дуо. Туох иһин эр киһилэниэхпитий, доҕор. Чэ, суун-тараан, чэйдиэх-пит. Маамаҥ бырааһынньыктааҕы менюта манна көһөн кэллэ. Сибилигин телефоннуу сырытта, тэһий-бэтэх быһыылаах.

Сотору Людмила Дорофеевна кэргэнэ Игнат Иванович икки улахан суумканы сыһан-соһон, аҕылаан-мэҥилээн киирэн кэллэ.

– Эчи ыарахан да маллар, доҕор. Кыргыттар таһа-ҕастара өрүү элбэх буолар. Оттон Антоша спортивнай суумканы сүгэ-сүгэ барар-кэлэр дии, – Игнат Иванович көлөһүнүн туора сотто-сотто куукунаҕа уу иһэ тиэтэйдэ.

– Бу айылаах мааны кыыс баайа-дуола буоллаҕа. Рабкооп хотунун оҕотун отунан-маһынан оҥорбоккун. Игнат Иванович, чэ, сууна оҕус. Оҕобут төрөөбүт күнэ. Өссө билигин тыбыс-тымныы шампанскай иһиэхпит, – Людмила Дорофеевна суумкалар быылларын сото-сото хос диэки илдьитэлээтэ.

Остуолга олорон күө-дьаа кэпсэтэ-кэпсэтэ чэй-дээн бардылар. Людмила Дорофеевна дойдутун дьо-нун, аймахтарын сураһар. Лилия билэрэ да аҕыйах эбит. Игнат Иванович бэйэтэ да кэмчи саҥалаах-иҥэлээх киһи быһыылаах, саҥа күтүөт буолбут киһи билэрэ да аҕыйах буоллаҕа, оччо кыттыспат. Сэргээн иһиллээн олорор, сөп-сөп тыл кыбытан ылар. Сотору саалатыгар барда.

– Дьахтар киһиэхэ олус кэскилэ суох идэни тал-быккын. Оҕолоннуҥ да тохтууруҥ буолуо дии, үҥкүү-лээн куйаара сылдьыаҥ дуо, – Людмила Дорофеевна Лилия культурнай-сырдатар училищеҕа үҥкүү идэти-гэр туттарсар былааннааҕын соччо сэргээбэтин биллэрдэ.

– Эс, эдьиэй, ол кэргэн тахса охсор үһүбүн дуо. Сылдьа түһэр былааннаахпын. Эдэр сааспын төһө кыалларынан уһатыам ээ!

– Олус уһатар эмиэ куттала баар. Миигин, эдьиий-гин, көр даҕаны, сааһыран баран өйдөнөн олоҕу билэ сатыыбын. Кэмигэр, эрдэ дьаһаммытым буоллар оҕо уруу да баар буолуо этэ. Ханна баар тапталларын кэтээн олорбутум буолла?

– Таптал баар, эдьиэй! Киинэҕэ, кинигэҕэ сымы-йаны көрдөрбөттөр.

– Эчи, романтичнайгын. Эдэриҥ бэрт буоллаҕа-а. Чэ, үөрэххэ киирэриҥ туһугар, – Людмила Доро-феевна шампанскайдаах бакаалын өрө көтөхтө.

Людмила Дорофеевна, бэйэтэ эдэригэр олоҕун оҥостубакка оҕоломмотох буолан, балтын оҕолорун олус күндүтүк саныыр, бэрт кыраларыттан тэбис-тэҥҥэ бэрийсэр. Урут сайын уоппуската буоллар эрэ тыаҕа баран сайылаан, бырааттарын, балтын кытта бодьуустаһан астынан ахан төннөрө. Сыл – хонук. Аҕалара төһө да быраҕан бардар, Валя өһөс, туруу дьахтар буолан, оҕолорун атахтарыгар туруортаан эрэр. Уолаттар этэҥҥэ улаатан, дьиэ иһинэн-таһынан барыны бары кыайа тутар дьон буолан, ийэлэрин абыраабыттарыттан Людмила сэмээр үөрэр. Лилия аҕатын курдук көнө уҥуохтаах-арҕастаах, киһи хараҕар быраҕыллар кынталдьыйбыт бэйэлээх буола улааппыт. Сирэйинэн эмиэ аҕатыгар дылы сырдык. Ол оннугар уолаттар ийэлэрин хаанын батан хара барааннар, орто уҥуохтаахтар.

– Лилька, чэ билигин утуйан сынньан. Сарсын докумуоҥҥун туттара иккиэн барыахпыт. Хоскун бэлэмнээбитим, телевизор кытта баар.

– Эдьиэй, оттон эһиги саалаҕа таҕыстыгыт дуо?

– Оннук буолумуна икки киһи. Кыра хоско бап-паппыт. Итиитэ бэрт, аанньа да утуйбат буола сылдьабыт. Наһаа куйаарда, кыратык да ардахтаан сөрүүкэтэ түспэт ээ.

– Ээ, арба, маама эйиэхэ сээкэйи ыыппыта, – Лилия ийэтэ ыыппыт бакыат суумкатын эдьиийигэр туттаран кэбистэ.

Үчүгэйиэн куоракка кэлбитэ! Дьэ, итиэннэ Сарда-ҥаҕа төннөн да бэрт! Үөрэххэ кыайан киирбэккэ да хааллаҕына эдьиийин аахха олорон тугу эмэ үлэлиэ. Дойдутугар төнүннэҕинэ ферма диэки ыйан кэбиһэл-лэрэ чуолкай. Сарсын тугу кэтиэххэ, хайдах оҥос-туохха? Лилия суумкатыттан хас да суол сайыҥҥы таҥастары ылан өтүүктэнэргэ сананна. Куйааһа да бэрт, баттаҕын өрө таһааран бүрүчүөскэ оҥостон баран сылдьыыһы. Кулгааҕы үүттэтэ охсуохха баар эбит, көмүс ытарҕалар таах сытыахтара дуо.

Аан хоско телефон өрө тырылыыр тыаһа иһилиннэ.

– Лилька, туруупканы ыла оҕус эрэ. Маамаҥ эри-йэр, – Людмила Дорофеевна хос аанын өҥөйөн туран Лилияны ыҥырда.

– Маамуо-уо, хайа, тоҕо утуйбакка эрийэ сытаҕын?

– Эн хайдах тиийбиккин истэ иликпинэ уоскуйуом суох. Кыргыттарыҥ кэлэн бардылар, төрөөбүт күн-нүөхтэрин баҕарбыттар быһыылаах.

– Кэһэйдиннэр! Походка баралларыгар умнубутта-ра бэрт этэ. Зинка кэлэ сырытта дуо? Кимнээҕи батыһыннарбыт?

– Уля, Лена кэлсибиттэр.

– Хотонноругар барбакка тугу хаамса сылдьаллар? – Лилия походтан хаалбыт кыһыыта-абата өссө күөдьүйэн кэллэ.

– Аргыый эрэ, Лилька. Наһаалаама. Чэ, төрөөбүт күҥҥүнэн! Этэҥҥэ куораттааҕы дьиэҕин булбуккун, эдьиийдээх күтүөҥ тылларын истэ сырыт. Куорат Сардаҥа буолбатах, мээнэ дискотеканы кэрийимэ. Сэрэнэн сырыт, иһиттиҥ дуо? Мээнэ эрийбэтим буолуо, саҥа табаар бөҕө кэлэн эрэр. Мантан инньэ түүннэри ыскылаакка сылдьар буолуохтаахпыт, – Валентина Дорофеевна үгэһинэн кыыһын үөрэтэ-такайа сатаата.

– Сөп, маама. Барыта өйдөнөр. Сарсын эдьиэй-диин докумуон туттара барабыт. Үөрэхпэр бэлэмнэ-ниэм дии.

– Чэ, кытаат. Эдьиийдээххэ улахан бирибиэт. Ыыппыт таҥастарым сөп буолсулар ини. Кэлин этээриҥ. Бакаа!

Лилия таҥас өтүүктэнэрдии оҥоһунна. Куоракка, туттарсар училищетыгар – сарсын бастакы күнэ эбээт.

* * *

Таһырдьа сайыҥҥы ардах курулаччы кутар. Өр ардаабакка турбут халлаан, «дьэ тыыммын таһаарыам ээ» диэбиттии, аны тохтоло суох хаһыс да күнүн кутан салгыталаан эрэр.

Лилия бүгүн күнү быһа утуйан таҕыста. Уһуктуон баҕарар да кыаллыбат, минньигэс бэйэлээхтик утуйан бара турар. Эдьиийдээх күтүөтэ ханнык эрэ табаа-рыстарын даачатыгар үбүлүөйгэ барбыттара, кэлэллэрэ дуу, суоҕа дуу. Арааһа, Игнат Иванович аймахтарыгар быһыылаах. Людмила Дорофеевна «аны кийииттэрин сириэхтэрэ» дии-дии кичэйэн оҥостор-симэнэр быһыылааҕа. Быдан уларыйбыт ээ, наста-рыанньаламмыт. Лилия улам сэргэхсийэн турарга сананна. Киэһэ ырааппыт, сэттэ чааһы ааспыт эбит. Киһи эрэ буоллар бүгүн Игорь эрийбэтэ дии. Ли-лияны бииргэ туттарсыбыт уола сөбүлээн кэбиһэн училищеҕа сүгүн хаамтарбат. Өһөс уолчаан. Иккитэ-үстэ киинэҕэ сырыттылар, биирдэ дискотекаҕа баран кэлбиттэрэ. Кини эмиэ устудьуон буолла, дьэ арах-пакка сымала курдук сылдьыыһы быһыылаах. Лилия идеала буолбатах, уопсайынан үҥкүүһүт уолаттартан долгуйбат. Лилия хата бэйэтэ ыксыы сырытта, баала хапсыбакка хаала сыста быһыылаах. Игнат Иванович барахсан, көлөһүнүн туора сотто-сотто, сүүрэн-көтөн биэрдэ. Хантан эрэ даача түгэҕиттэн аптарытыаттаах преподаватели аҕалан дьыаланы көннөрдүлэр быһыы-лаах. Аны тыаҕа практикаҕа ыыта сатыыллар. Ханна эрэ ыраах, Өлүөхүмэҕэ. Эдьиийэ ыспыраапкалаһан училищеҕа өрөмүөн үлэтигэр хаалар буолла. Эчи, уһуна да бэрт, ыйы быһа бу үлүгэр ардахха-саппахха ханна баран иһиэй. Хата, ыыталлара буоллар, дьиэ-тигэр баран кэлиэ эбит. Ийэтин, убайдарын аҕынна ахан! Уолаттар билигин оттоон бүтэн киирэн сын-ньана сыттахтара. Сотору манна кэлэллэрэ да буолуо. Никитка үөрэнэр куоратыгар Дьокуускайтан көтөр, оттон Антоша убайа кыһыны быһа куоракка чугас сылдьыа. Убайдардаах буолан Лилия өрүү хайдах эрэ көмүскэллээхтик, эрэллээхтик сананар. Кинилэр эмиэ балтыбыт диэн ымманыйан ахан биэрэллэр.

– Хайа, сэгээр, Лилька, утуйа сытаҕын дуо? – диэбитинэн эдьиийэ хоско көтөн түспүтүттэн соһуйан эрэ хаалла.

Санааларыгар буолан дьоно киирэллэрин исти-бэтэх эбит.

– Эдьиэй, төһө бэрт бырааһынньык буолла?

– Бэрт биэчэр буолла. Ардахтан куотан дьиэҕэ оло-рорго тиийдибит. Дьиҥинэн, балаакка иҥин тардан бэлэмнээбиттэр эрээри, ардах дохсуна сүрдээх. Тур, Лилька, чэйдиэххэ. Оҕурсу, помидор бөҕө аҕаллым. Салат оҥоро охсуом. Игнат Иванович утуйда, сыла-йаахтаата.

– Чэйдиэххэ-чэйдиэххэ. Мин соҕотох буолан аһаа-бакка да сытабын.

– Били уолуҥ телефоннаан наһаа чуҥкуппата ини?

– Игоры этэҕин дуо? Хата, эрийбэтэ. Айыкка, түргэнник тыаҕа бара охсоро буоллар, – Лилия эдьии-йин кытта куукунаҕа тахсан чэй бэлэмнэстэ.

– Лилька, эн уопсайга олоруоххун баҕараҕын дуо? – Людмила Дорофеевна баарыан сарсыарда бал-тын кытта кэпсэппитин санаан ыйытта.

– Маамам инньэ диир дуо?

– Даа. «Баҕалаах буоллаҕына оҕолорго ыытарыҥ дуу» диэннээх. Кырдьык, бэйэҥ бил. Ол эрээри уопсай олоҕо дьалхаана элбэх, хайдах кыргыттары кытта түбэһиэҥ иҥин биллибэт.

– Оннук. Эдьиэй, мин баҕарбаппын уопсайга. Ити Игорь да сүгүннүө суоҕа.

– Наһаа сиримэ. Мин көрдөхпүнэ, олус куһаҕана суох уол. Сахаҕа уһуна иҥинэ, омук курдук дии.

– Ньоҕойо баар ээ. Олус бэрпин дии сананар бы-һыылаах. Кини сөбүлээтэ да дьыала быһаарылларын курдук. Мин бэйэм таптыахпын баҕарабын!

– Оок-сиэ, олоҕу билэ илик барахсан саҥата. Олоххо дьахтар таптыыра улаханы быһаарбат. Маамаҥ туох диэн сүбэлиир?

– Оннук таптал диэн суох диир. Барыта ааһар, бүтэр үһү. Эйигин, оҕолоргун хааччыйар, хамнастаах, баай киһиэхэ тахсар туһунан санаа диир. Сороҕор сө-бүлэспэппин. Маамам бэйэтэ табыллыбатаҕын иһин, наһаа таптаһар истиҥ сыһыаннаах кэргэнниилэри кө-рөбүн ээ. Ол аата дьиҥнээх таптал диэн баар буоллаҕа дии. Өссө маамам арыт этээччи ээ, «куһаҕан киһиэхэ кэргэн буолан атаҕастаныаҥ кэриэтэ соҕотох сылдьыбы-тыҥ ордук» диэн.

– Дьэ ол сыыһа этэр. Киһи бу күн сиригэр биирдэ олоро кэлэр. Олох биэрэр күндүтүн табылыннын-табыллыбатын билэ сатыахтаах. Этэбин дии, таах сибиэ эрдэ ыал буолан хаалбаккабын. Саатар оҕолоох буолуом этэ. Эбэтэр эрдэ кыанар эрдэхпинэ оҕо ииттибэккэбин. Хата, таҥара олус атаҕастаабакка ити оҕонньору көрүһүннэрдэ дии. Эрэйдээҕим сыыһа, кыра оҕону биэбэйдиир курдук көрө-истэ сатыыр. Икки соҕотохсуйбуттар булсан үүнэр күнү үөрэ көрсөбүт. Урут сүрэҕим ыалдьан, хааным баттааһына тахсан сытан хааллахпына бэйэм бэйэбиттэн куттанар этим. Билигин холкубун, иннибэр-кэннибэр түһэ сыл-дьан «хайа, хайдаххыный?» диир киһилээхпин. Сар-сыарда харахпытын хайа тардыахпытыттан кэпсэппи-тинэн турабыт, киэһэ эмиэ оннук сэһэргэспитинэн сытабыт. Эйиэхэ диэн эттэххэ, маамаҕар эмиэ доҕор булар киһи. Эһиги улааттыгыт, билигин үөрэххитин бүтэрэн ханна үлэлии тарҕаһыаххыт, ханна олохсу-йуоххут биллибэт. Кыанар эрдэҕинэ кими да батыһа сатаабат буолуохтаах.

– Эдьиэй, Сардаҥаҕа дьэ кимиэхэ кэргэн тахсыай? Кандидат да суох. Паапабыт төннөбүн диэн суруйа сатаабыта дии, ону аккаастаммыта.

– Ол сөпкө гынар. Алдьаммыт иһити килиэйдиир туохха нааданый? Эһиэхэ саамай наада кэмигэр, кып-кыра эрдэххитинэ ытаппытынан быраҕыталаан баран, сирэйэ сааппакка өссө сурук суруйа сатыыр. Бэлэмҥэ кэлээри. Уолаттара аны кэлэн бырастыы гымматтар ини. Күүскэ хомойбуттара хаалбыт. Маамаҕын манна ыҥыран оһуокайга эҥин сырытыннарыахха баара, баҕар, биир эмэ киһини сөбүлүү көрүө этэ.

– Биирдэ эмэ ыҥыран көрүөххүн. Мин санаабар, соҕотоҕун сылдьарын сирбэт, оннук олоххо үөрэнэн хаалбыт курдук.

– Дьэ, быйылгыттан соҕотохсуйуон сөп. Уолаттар барбыттарын кэнниттэн эн баар буоллаҕыҥ дии. Үлэт-тэн кэллэҕинэ ким да суох буолуо, тыбыс-тымныы дьиэ көрсүө. Өссө куоракка соҕотох дьахтар кыһалҕата кэм аҕыйах. Оттон тыаҕа ото-маһа, уута-хаара… Саныы-саныы саллабын. Аҕаҕыт барбытын кэнниттэн куоракка көһөрө сатаабытым, буолумматаҕа дии.

Лилиялаах Людмила Дорофеевна түүн үөһэ ааһыар диэри кэпсэтэ олорон хааллылар.

* * *

Даша бүгүн дьонуттан сурук тутан үөрэн олорор. Ийэтэ, соло буолан сотору-сотору Даша суруктарыгар эппиэттэһэр кыаҕа суох. Этэҥҥэ олороохтууллар эбит. Биллэн турар, үтүө эрэ сонуннары суруйар, аҕаларын доруобуйата мөлтөөбүтүн Даша дьонтон истэн ыксыыр. Хайдах эрэ эмискэ дьүдьэйэн хаалбыт үһү, улуус киинигэр көрдөттөрө ыыта сатыылларын исти-бэт дииллэр. «Роза сотору-сотору киирэ-тахса турар. Ирочка эн бэлэхтээбит хаһаайыстыбаҕын тэнитэн оонньуур да оонньуур. Киирдэхпинэ үөрүү-көтүү буолар. Оляҥ ийэтигэр ончу суруйбат үһү. Лариса Саввична тулуйбакка-тэһийбэккэ почтаттан кэлэн сурук сура-һааччы. Биһиэхэ суруйбат, уолга суруйа сытар ини диэн мөҥүттэр этэ» диэн суруйбут ийэтэ.

Оляны бэйэтэ да көрсүбэтэҕэ ыраатта. Олус ыарахан үһү медиктэр үөрэхтэрэ, бириэмэ булан кэлэн да барбат. Ираида Никоновнаҕа ыалдьыттыы барыах буолбуттара ыраатта да, Оля солото суоҕа бэрт. Онно холоотоххо Дашалаах үөрэхтэрэ кэм холку быһыылаах, тугу ирдииллэрин сыспакка-соспокко бириэмэтигэр оҥорон истэххэ үчүгэй. Оскуолаҕа үөрэнэ сырыттах-тарына учууталлар «устудьуоннуу бардаххытына кэһэ-йиэххит, эһиэхэ ким да наадыйыа суоҕа. Препода-вателлэр киирэн лекция ааҕа-ааҕа тахсан иһиэхтэрэ, эһиэхэ эрэ кыһаллыбаттар» диэн куттууллар этэ. Дашалаах үөрэнэр салаалара хайдах эрэ сылаас, ураты эйэҕэс эйгэлээх. Бука бары, ханнык да курска үөрэ-нэллэриттэн тутулуга суох, биир улахан дьиэ кэргэн курдуктар. Ыал түс-бас аҕаларын санатар преподава-теллэр эрэллээх эркиннээх, дурда-хахха дьонноох курдук санааны үөскэтэллэр. Үөрэммиттэрэ аҕыйах ый буолла эрээри, үөһээ курстардыын билсэн, «эн-мин» дэһэн ырааттылар. Аны улахан курстар кинилэргэ эмиэ туспа сылаастык, болҕомтолоохтук сыһыаннаһаллар.

Оттон Сэргэлээх, устудьуоннар түһүлгэлээн олорор уопсайдара, эмиэ киэһэ аайы тырымнас, чаҕылыҥнас уоттарынан сандаарыйан ураты уйаҕас, истиҥ иэйии-ни саҕаллар. Ырыаҕа ылламмыт, хоһооҥҥо холбоммут Сэргэлээх уопсайдарын хас биирдии хоһугар эриэккэс эдэр саас күлэн-үөрэн чаҕаарыйар, тапталтан дьоллом-мут сүрэхтэр сипсиэрдэрин, өйдөспөккө үрүө-тараа сырсыбыт, ыҥырсар эрээри, ыпсыспакка эрэйдэнэр эдэрдэр санньыйбыт санааларын барытын Сэргэлээх уопсайдарын истиэнэлэрэ бэйэлэригэр иҥэринэн кэпсэммэт кистэлэҥҥэ кубулуппут курдуктар.

Дашалаах хосторугар билиҥҥитэ ким да тапталтан дьолломмута, эрэйдэммитэ да биллибэт. Арай, төрдүөн тугу эрэ бүтэйдии күүтэллэрин бэйэ-бэйэлэригэр билинэн ылар түгэннэрдээхтэр. Даша бииргэ олорор кыргыттарыгар эмиэ табыллыбытыттан астынар. Икки кыыһын Марианнаны, Аняны кытта бииргэ үөрэнэл-лэр, арай, хосторугар төрдүс киһинэн эбии киирбит Варялара төрдүс курска үөрэнэр. Син бары тус-туспа майгылаахтар, ол эрээри чэпчэкитик өйдөһөн күлэ-үөрэ, дьээбэлэһэ-хаадьылаһа олороллор.

Даша Анялыын эт саастыылар. Аня куорат таһы-нааҕы улуустан сылдьар, оскуоланы эмиэ саҥа бүтэр-бит. Марианна оскуолатын кэнниттэн Бүлүү педагоги-ческай училищетыгар үөрэммит, туохха барытыгар бэрт сэргэх. Варваралыын саастыы соҕустар.

Онон хосторугар кыра, улахан бөлөхтөөх курдуктар. Кыралар, Дашалаах Аня, эдьиийдэрин тылыттан тахсы-баттар, барыга бары сүбэлэтэн сылдьаллар. Улахаттар, Марианналаах Варя, кинилэрдээҕэр олоҕу көрүүлэрэ атын, арааһа, таптал да диэннэрин тугун-ханныгын бэйэлэрэ быктаралларынан «быһаара» сыспыттар бы-һыылаах.

– Дьиэбин наһаа да ахтыбыт эбиппин. Дьоммуттан сурук ыллахпына онтум бэргиир эбит, бүгүн быһаар-дым, – Даша бүгүн сыта мээрик буолла, сибилигин да оронуттан хоҥнуон баҕарбат.

– Эн сурук бөҕөтүн тутаҕын дии. «Бу тоҕо миэхэҕэ кимим да суруйбат, сурук суох, суох да суох» диэн ырыа баара дии. Инньэ диэн ыллыырым эрэ хаалла, – Аня үөһэ тыынан ылла.

– Эн дьиэҥ чугаһа бэрт дии.

– Оннук буоллаҕа. Уолум суох, армияҕа кими да атаарбатаҕым. Даша, хата, мин ити историк уолу наһаа сөбүлээн эрэбин. Куукунаҕа арыт көрсөбүт ээ.

– Виталийы диэ? Үчүгэй уол. Ол эрээри улахан курска тахсыар диэри соҕотохсуйбатах буолуохтаах. Инньэ дии санаабаккын дуо?

– Диибин. Оннооҕор биһиги кыра курспутугар бэйэ-бэйэни көрсүү баар дии. Эйигин Рома сөбү-лээбит, өссө практикаттан биллэр этэ. Мин бэйэбит биэс уолбутун убай, быраат курдук көрөбүн. Наһаа күндүлэр, чугастар, – Аня дьуһуурунайдыыр эбээһи-нэстээх күнэ буолан остуолу бэрээдэктиир, ас бэлэм-нээри тэринэр.

– Аанчык, эһиги тоҕо Романы дьээбэлиигит. Бэйэҕит холбуугут, туох да суох.

– Оо, дьэ, көстөр ээ. Саҥа-иҥэ буола олорон эн киирэн кэллэххинэ чуумпуран хаалар, барыах-кэлиэх сирин булбат. Марианна аһынан биэрэр дии. Эн кытаанах баҕайытык туттаҕын. Уой, чаһы ырааппыт. Эдьиийдэрбит кэлэллэрэ чугаһаабыт. Аһыы охсон баран тугу эбит суруммут киһи.

– Этимэ даҕаны. Марианна кэлэн үөһэ-аллара туруортуор диэри сыттахпыт-олордохпут. Сарсын биб-лиотекаҕа барыллыа этэ, дьиҥинэн конспект мунньул-лаары гынна.

– Чэ, Даша, мин куукуна диэки хаамтым. Ас астаа-быта буола-буола, историк Виталийы көрөн астыныам…

– Кытаат, ситиһиилээхтик сырыт!

Даша оронуттан ойон туран үгэһинэн түннүккэ чугаһаата. Халлаан тымныйаары гыммыт быһыылаах. Бачымах сулус бөҕө тахсыбыт. Сэргэлээх киэһээҥҥи уоттарыттан киэркэйиэҕинэн киэркэйбит, кэлии-барыы элбээбит. Устудьуоннар библиотекаттан, куо-ракка араас наадаларыгар сылдьан баран төннөллөр быһыылаах. Сорохтор түөртүү-биэстии буола-буола төттөрү автобус тохтобулун диэки тиэтэйэ-саарайа хаамаллар. Киинэлээн, театрдаан эрдэхтэрэ. Оттон пааралар… Киэһээҥҥи Сэргэлээх устун сиэттиһэн хаамар уолаттары, кыргыттары кини долгуйа, кыратык ымсыыра даҕаны көрөр! Дьоллоох да буолуохтара, эмискэ бэйэ-бэйэлэрин булсубут, харах көрүүтүнэн хайҕаспыт, сүрэхтэрэ тардыһалларын билбит эдэркээн сүрэхтэр… Чэ, бэйи, этэргэ дылы, биһиги да уулус-сабытыгар күн тыгар, бырааһынньык кэлэр ини?! Кинилэр да 57-с хосторун аанын долгуйа тоҥсу-йуохтара, көрсүһүүгэ ыҥырыахтара. Тохтуу түһэн баран ол барыта кэлиэ!

– Хайы-ы, бу кыыс түннүгү одуулаһан хоһоон суруйа олорор дуу? – Марианна тоҥон-хатан, омун-нуран киирэн кэллэ.

– Абыраммыт киһигин, уруок бөҕөтүн ааҕан! Сарсын эйигинниин барсыам этэ. Бүгүн сүрэҕэлдьээн сыт да сыт буоллум. Хайа, бу туох кумааҕытай? – Марианна остуолга уурбутун көрө охсон ыйытта.

– Дьэ биһиги да хоско «Держать в холоде» кэлбит. Варяҕа баһыылка.

– Ур-раа! Субуотаҕа тэринэн аһыыр эбиппит. Варя үөрүүһү дии.

– Уолаттарбытын ыҥырарбыт дуу, Рома барахсаны иҥин, – Марианна дьээбэлэниэх санаата кэллэ.

– Оок-сиэ, биһиги дьоммут бэһиэн аччыктара сүр буолуо, тугу да ордорбот буоллахтара дии. Варя – хаһаайка бэйэтэ билиэ, баҕар, бэйэтин курсун уолат-тарын ыҥырыа.

– Оннук ээ. Чэ син биир 57-с хоско дьоро киэһэ, астаах-үөллээх күн буолсу! Бастаан баһыылканы хоско киллэриэххэ наада, – Марианна баһыылка кэлбитин туһунан биллэриини Варя оронугар ууран кэбистэ.

* * *

Сэргэлээххэ, субуота күн буолан, сарсыардаттан туох эрэ ураты сүпсүгүрүү, өрө көтөҕүллүү баар кур-дук. Дашалаах бүгүн эмиэ хаһааҥҥытааҕар да сэргэх-тик уһугуннулар, өссө ороҥҥо сытан ким туох былааннааҕын ырытыһыы буолла.

– Аня, бүгүн дьиэлээмэ эрэ. Биирдэ баҕас хоһунан үҥкүүгэ түһүөҕүҥ, – Марианна улахан киһи быһыы-тынан киэһээҥҥи былааннарын иилиир-саҕалыыр са-наалаах сытар.

– Барбат ээ. Бэҕэһээ киэһэ тылын биэрбитэ. Варя барыбытын ханна эрэ илдьиэх буолбатаҕа дуо? – Даша ойон туран таҥнан барда.

Варялара аанньа уһукта илик быһыылаах, саҥарбат.

– Даа-даа, салайар кадрдары бэлэмниир техникум-ҥа үҥкүүлүү барыах буолбуппут. Айыкка, мин манна хаалар буоллаххытына дьиэлиибин. Эмиэ акаары баҕа-йытык истиэнэни өйөөн тураары. Хаста да сырытты-быт, наар биир хартыына дии. Саатар атын дьону киллэрбэттэр, – Аня кыргыттарын кытта хаалар са-наалаах сытар эрээри, кыратык «атаахтыыр».

– Чэ, туруоҕуҥ эрэ. Үҥкүүнү саныы сытан хойу-таары гынныбыт. Бастатан туран үөрэх! Варвара – краса, уһугу-ун! – Марианна көрүөх бэтэрээ өттүгэр тура охсон, суунар тэрилин, чаанньыгын туппутунан көрүдүөргэ таҕыста.

Кыргыттар, чэйдии, сирэйдэрин-харахтарын оҥос-то охсоот, үөрэнэр корпустарын диэки хаамыстылар.

– Даша-а! – Даша эмискэ бэркэ билэр куолаһын истэн тохтуу түстэ.

– Оо, Оля, хата, хайаан көрүстүбүт! – Даша үөрүү-түттэн дьүөгэтин кууспаҕалаан ылла.

– Этимэ даҕаны, сарсыарда аайы эйигин харах-пынан көрдүү сатаабытым ыраатта. Доо, бүгүн киэһэлик тётя Идаҕа бара сылдьабыт дуо? Маамам ончу суругун аайы мөҕөн бүтэрдэ. Соҕотох олорор үһү ээ, уола практикаҕа үһү.

– Оо, оччоҕо кэргэнэ кэлбэтэх дуо…

– Хантан кэлиэй… Чэ, этэ оҕус, барабыт дуо? – Оля чаһытын көрүннэ.

– Барыахха, үөрэх кэнниттэн тута барбыт киһи, – Даша киэһээҥҥи тэрээһиннэрин саныыр.

– Чэ, оччоҕо, мин бүттүм да, эйиэхэ киириэм, үс чааска диэри.

– Сөп, Оля, – Даша, бара турбут кыргыттарын ситээри, хаамыытын түргэтэтэ сатаата.

Хаһан баҕар, субуотаҕа буоларыныы, пааралар да хаамыылара сыыдамсыйбыт курдук. Кэпсэтэр кэпсэ-тиилэрэ киэһэ ким ханна барарын туһунан. Дашалаах хоһунан туспа куомуннаах курдук сылдьаллар. Варя-лара «биир дойдулааҕым баар, салайар кадрдары бэ-лэмниир техникумҥа барыаҕыҥ» диэн этиитин үөрүү-нэн ылынан, сэмээр тэриммиттэрэ ыраатта.

Үөрэнэн бүтэн хосторугар кэлэн чэйдии олорон ким тугу кэтэрин, баттахтарын хайдах оҥостоллорун кэпсэтиитэ буолла.

– Чэ, кытаатыҥ, эдэрдэр. Баҕар, биригэдьиирдэр, управляющайдар, совхоз директордарын хотуттара буолар аналлааххыт буолуо. Үчүгэйдик оҥостуҥ, – Варялара мэлдьи буоларыныы холку, киниэхэ эрэ сыһыана суох биэчэргэ барар курдук саҥарар-иҥэрэр.

– Варя, эн дьону дьаһайа олорума, хата, эн биһик-ки биир саастыылаахтарбыт бааллара буолуо. Бу кыр-гыттар аналлара манна Сэргэлээххэ хаама сылдьар ини, – Марианна Варятын сэргэхситэ сатаата.

– Бу кыыс хойутуура буолуо, тоҕо да бүгүн бараҕытый, ол тётяҕытыгар? – Аня сиэркилэ иннигэр эргичийэ-эргичийэ таҥас мээрэйдэнэртэн ордубат.

– Оля бүгүн арыый сололоммут быһыылаах. Ха-йаан да барыахпын наада. Куттаныма, Аня, хойутуом суоҕа, – Даша таҥнан-саптан Олята кэлэригэр бэлэмнэнэр.

– Марианна, эн мин хааспын оҥоруох буолбутуҥ дии, – Аня хаас үргүүрүн туппутунан ороҥҥо олорор Марианнаҕа кэллэ.

– Оччоҕо «брежневскэй» хааспыт суох буолар дуо. Иһити хомуйуҥ, билигин кыыспын оҥорон биэриэм. Ааспыттааҕы курдук, остуол үөһэ сыттык ууран баран үргүөхпүт, – Марианна ааспыт сырыыга бииргэ үөрэнэр кыыстарын Лизаны хааһын үргээбит, кулгаа-ҕын үүттээбит «опыттаах».

Даша Олята кэлэн автобус тохтобулугар бардылар. Ахтыспыттар ахан, иккиэн да сонуннара баһаам эбит. Автобустан түһүөхтэригэр диэри астына кэпсэтэн тиийдилэр.

* * *

Ираида Никоновна кыргыттар киирэн кэлбиттэ-ригэр соһуйда ахан. Массыынаҕа таҥас сууйтара сыл-дьар эбит.

– Оленька, телефоннуоххун. Тугу эрэ астыам этэ буоллаҕа дии. Дьэ, билигин тугунан күндүлүүбүн, – Ираида Никоновна куукунатыгар киирэн тугу эрэ бэрийэн барда.

– Хайдах эрэ барыта ыксал. Тётя Ида, ончу ох-торум буолла. Биирдэ да соло буолбаппыт. Атын фа-культеттары көрө-көрө ымсыырыах курдукпун. Үөһээ курска чэпчиэ дииллэр да, – Оля куукунаҕа киирэн үөрэҕин түбүктэрин кэпсээн-ипсээн барда.

Даша да иһиттэҕинэ, киһиттэн улахан дьулууру, сыраны ылар үөрэх. Оля оҕо эрдэҕиттэн эмчит буолар эрэ баҕалаах этэ, куукуланан, бэйэлэрэ ыал буола да оонньоотохторуна кини мэлдьи маҥан халааттаах эмчит буолара. Иккиэн биир идэҕэ интэриэстээх дьон кэпсэтиилэригэр мэһэйдэспэт санааланан Даша саала-ҕа дьыбааҥҥа олорон хаһыаттары, сурунааллары көрө олордо. Чуумпу, ыраас дьиэҕэ олорор үчүгэйин! Уоп-сайга олорор туспа тартарыылаах, интэриэһинэй эрээ-ри, киһи дьиэ усулуобуйатын эмиэ сытыытык ахтан кэлэр түгэннэрдээх. Даша дьиҥинэн дойдутун, дьиэ-тин-уотун, ийэлээх-аҕатын саныыра кэмэ суох. Ордук киэһэ утуйаары сытан, эбэтэр сарсыарда уһуктан ба-ран дьиэтин санаан хараҕын уута тахсан, мунна кычыгыланан ылар. Дьоно да кинини суохтаан эрдэх-тэрэ. Ийэтэ үлэлэри, хотоннору, дьиэлэри бэйэтэ эр-гийэрэ буолаахтыа, аҕата өрөбүлүгэр эрэ көмөлөһөн эрдэҕэ. Урут дьиэ иһин Даша көрөн-истэн олордоҕо дии. Оо, хаһан эрэ кыһыҥҥы сынньалаҥ буола охсон тиийэр! Дойдутун салгынынан дуоһуйа тыынар, дьо-нун-сэргэтин кытта астына кэпсэтэр. Кылааһын оҕо-лоро фермаҕа үлэлээн-хамсаан түбүгүрэ сырыттахтара. Даша суруйан көрөр да, кыргыттар биирдии-иккилии суругу суруйан баран тохтоон хааллылар. Дьэ уонна Даша кулуубу, онно «Хатыҥчаан» вокальнай-инстру-ментальнай ансаамбылларын доҕуһуолунан буолар үҥкүү киэһэлэри ахтара бэрт. Корпуска буолар үҥкүүлэргэ магнитофоҥҥа суруллубут омук, нуучча ырыаларынан үҥкүүлүүллэр. Биллэн турар, киһи сүргэтин өрө көтөҕөр, эрчимнээх эдэр сааһы доҕу-һуоллуур сэргэх музыка. Ол эрээри, сахалыы сайаҕас ырыаларга доҕуһуоллатан үҥкүүлээн тэйэр, намыын, уйаҕас ырыа долгунугар уйдаран аргыый устар туспа да умсулҕаннаах эбит. Даша кулгааҕар өрүү «Хатыҥчаан-нар» толорор ырыалара иһиллэн кэлэллэр, ойон-тэбэн ааспыт оҕо сааһын, улаатан, хараҕыттан уу-хаар баһа-баһа сабан тахсыбыт тиэргэнин санаталлар. «Хатыҥ-чааннар» нарын таптал, сөбүлэспит сүрэхтэр иэйии-лэрин туһунан ырыалара улахан, дьиҥнээх тапталы бүтэйдии күүтэр дууһатын уйадыта долгуталлар. Даша аттыгар хаһан эрэ эмиэ кинини умайа таптаабыт, кинитэ суох бу күн сиригэр олорор кыаҕыттан тахсыбыт уолан сэргэстэһэ хаамсыаҕа. Тапталы кэп-сиир харахтартан, харыстыы, өйүү тутар эрэллээх, күүстээх илиилэртэн Даша дьоллоох буолуоҕа! Тап-татан, таптаан өссө кэрэ сибэккилии тырымныы тыл-лыаҕа, орто дойду олоҕун эриэккэс бэлэҕиттэн эдэр-кээн дууһата дьиэрэҥкэй дорҕооннорунан туола түһүөҕэ!

– Даш-о-о, чэйдиибит, – Даша Оля ыҥырар саҥа-тыттан соһуйа түстэ. Санааларын кытта бу дьиэттэн ыраата охсубут эбит.

Чэйдии олорон, эмчит киһи быһыытынан, Ираида Никоновна Даша доруобуйатын тоһоҕолоон ыйыта-ласта, сүбэ-ама биэртэлээтэ.

– Кылаабынайа, кыратык да тоҥуо суоххун наада. Күһүн практикаҕа бараргар куттана санаабытым. Хата, ичигэс дьиэҕэ олорон үлэлээбиккит. Чэ, устудьуон дьон тугу аһаан-сиэн сылдьаргыт таайыллар, кыбыс-тыбакка аһаан иһиҥ. Хата, эһиги дьолгутугар чүөчэҕит остуола олус кураанаҕа суох буолла. Соҕотохпун, онон аһылыкпар улаханнык түбүгүрбэппин, – Ираида Ни-коновна буруолуу сылдьар итии хортуоскалаах эт ыһаарытын түҥэтэлиир.

– Ааспыкка, Өктөөп бырааһынньыгар демонстра-цияҕа, тоҥон да биэрдибит. Өр баҕайы хаампакка туран, Ленин болуоссатыгар чугаһаан баран, аны сүүр да сүүр. Бэргии сыстым, медпууҥҥа сүүрбүтүм, – Даша демонстрацияҕа сылдьыбыттарын кэпсиир.

– Уой, наһаа тымныы этэ. Биһиги испииһэккэ бэлиэтэтэн баран аара туораан хаалбыппыт, – Оля эмиэ тоҥон саллыбыттарын ахтар.

– Кыргыттар, олус ыксаабат инигит. Кэпсээҥ, төһө бэһиэлэйдик олороҕут аныгы устудьуоннар, – Ираида Никоновна наллаан олорон сэһэргэһиэн баҕарар бы-һыылаах.

– Бу кыыс ыксыы ахан олордо. Үҥкүүлүү бараары, биригэдьиир уолаттарга, – Оля дьээбэлэнэр.

– Ол эмиэ наада. Үөрэнэ сылдьан олоххутун оҥос-торгут ордук. Үлэлии бардаххытына солоҕут да суох буолуо, олус өйдөнөн да хаалыаххыт. Иккиэн да киһи хараҕар быраҕыллар кыргыттаргыт, «конкурска хапсар инигит», – Ираида Никоновна эр-биир кыргыттарын диэки тиэхэлээхтик көрбөхтүүр.

Кыргыттар, Даша барар чааһа кэлэн, сып-сап хому-нан уопсайдарын диэки айаннаатылар.