Читать онлайн Ӏуащхьэмахуэ, Махуэгъэпс бесплатно

ДУНЕЙХЭМ Я ЩӀЭПЛЪЫПӀЭМ

Дыщысабийм ди фӏэщ хъурт мэгъу, уд, шейтӏан, алмэстыхэр зэрыщыӏэр. Ахэр зыхэт таурыхъхэр дызыхалъхуа дунейм имыхамэут дызэреплъыр, сыту жыпӏэмэ, абы щызекӏуэри дэ дызыщыгъуазэ щытыкӏэхэрат: ныбжьэ гъуфӏхэр, ныбжьэгъупцӏхэр, гузыхэщӏэ зэмыщхьхэр, адэ-анэ, анэкъилъху лъагъуныгъэ, хэти яку къыдэхъуэфыну гурыщхъуэ, къабзагъэм къыхэкӏа сабий зэхэщӏыкӏ… Цӏыхур нэхъ балигъ хъуху «псэуныгъэкӏэ» дызэджэм зэщӏещтэри, гупсысэмрэ зыхэщӏэныгъэмрэ къриубыдэжыр «тшхын, тщӏэн дгъуэту дыпсэун» папщӏэ дызыхуейращ. Ауэ сыту фӏы а сабиигъуэм къыхэдна «щэхухэм» я щхьэтепхъуэр тезых тхакӏуэ къыкъуэкӏыу, тхылъ напэкӏуэцӏхэм деж нэхъ мыхъуми, диӏа фӏэщхъуныгъэхэм дыщыхишэжыр… Апхуэдэщ Къаныкъуэ Заринэ и «ӏуащхьэмахуэ, Махуэгъэпс» романыр. Къыпхуэмыӏуэтэнумрэ дызэсэжамрэ зэригъэзэгъащ – магиемрэ реализмымрэ. Щыӏэр, къэхъуагъэхэр щыӏэн хуейм ирешалӏэри пещӏэ, блэкӏамрэ иджыреймрэ зэхуегъазэ, лӏахэмрэ псэухэмрэ зэӏуегъащӏэ, акъылым къыхуэмыубыдыж щэхумрэ махуэ къэс гъащӏэм дыщызэсэжамрэ зы сурэту зэхеухуэнэж, уеблэмэ зэхегъэшыпсыхьыж. Къаныкъуэм и романым лъабжьэ хуэхъуар цӏыху псэукӏэ-зэхэтыкӏэмрэ абы къыдэкӏуэ ӏуэхугъуэхэмрэщ. Тхакӏуэм къеӏэт цӏыхур къызэригъэщӏрэ къыфӏэӏуэху, щыӏэхуи къыфӏэӏуэхуну, зэгупсысыну, жэуап къызыхуилъыхъуэну упщӏэхэр: унагъуэ ухуэкӏэ, ныбжьэгъу ӏыгъыкӏэ, гурыщхъуэ зыхэмылъ лъагъуныгъэ, зауэ, мамырыгъэ, щхьэзакъуэ насыпыр цӏыхубэ насыпым зэрепхар… А упщӏэхэр къэзыгъэхъу икӏи и жэуапым лъыхъуэж лӏыхъужьхэр ӏуоуэ нобэрей цӏыхум дежкӏэ щэху, мыгурыӏуэгъуэ гуэрхэм, ауэ, гъэщӏэгъуэныращи, зыпэмыплъа, зыгъэшынэ е зыгъэундэращхъуэ гуэру къащыхъуркъым ар, я гъащӏэм щыщ налъэ гуэру, егъэлеяи хэмылъущ къызэралъытэр. Апхуэдэ щӏыкӏэкӏэ ӏуэхугъуэ нэхъыщхьэу романым щымыгъэува магиер – мэгъугъэр – толажьэ щызэблэкӏ ӏуэхугъуэхэр зэпкърыха хъуным, лӏыхъужьхэм я щытыкӏэмрэ зыхэщӏыкӏымрэ ӏупщӏ щӏыным. Утхакӏуэу а псор зэбгъэкӏуныр, зэбгъэзэгъыныр, еджэм егъэлея химылъагъуэу зэхэбгъэзэгъэныр, нэхъыщхьэращи, купщӏэкӏэ щыз пщӏыныр езыр мэгъугъэщ. Ари гъэщӏэгъуэнщи, пасэм нартхэм дуней къэхъукъащӏэхэм я къежьапӏэр, щхьэусыгъуэр зыхэпсэукӏ дунейм ирагъапщэурэ зыгурагъаӏуэу щытамэ, иджы, «ӏуащхьэмахуэ, Махуэгъэпс» зэрыщытлъагъущи, зыхэпсэукӏ дунейр къагурыӏуэнымкӏэ тхакӏуэм тегъэщӏапӏэ ещӏ абы къыпэщыт нэгъуэщӏ дуней, а дунеитӏым я зэпылъыпӏэр къелъыхъуэ, зэхыхьэ-зэхэкӏыу зэрыщыт ныбзхэр къехутэ. Абы къикӏыращи, ӏуэхугъуэ куухэр зэпкърыха хъунымкӏэ магиер ӏэмэпсымэ ещӏ.

Къаныкъуэ Заринэ и лӏыхъужьхэр дунеитӏми щопсэу: зэрынэрылъагъум папщӏэ пэжу ди фӏэщ хъумрэ дызэрыщымыгъуазэм папщӏэ мэгъугъэм хэдбжэмрэ. Дунеитӏри я гъащӏэм щызэхэтщ, зыр адрейм хэбла-хэухуэнауэ, зым и лъабжьэр адрейм щыхэщӏауэ. Ди нэгу щӏокӏ дунеитӏым я зэпылъыпӏэм лӏыхъужьхэр мызэ-мытӏэу къызэрыщыхутэр, адрей дунейм и лъабжьэр абыхэм я гъащӏэм куууэ зэрыхэкӏар: Улэ уд зэхуэсым макӏуэ, езыр зыхэпщӏа гуащӏэ фӏыцӏэм и пхъур щихъумэну хуейщи, ягуроӏуэ, езым зарет; Майе цӏыхум ямыцӏыху гуащӏэ щызекӏуэ бгъуэнщӏагъым макӏуэ, блыным кӏуэцӏрокӏри къегъэзэж, абы кърикӏуахэм дихьэхауэ зыщигъэгъуэзэнущ щӏэджыкӏакӏуэм; Ӏэдэм хузэфӏокӏ адрей дунейм и щӏэплъыпӏэм нэсыну, абы хэбэкъуэну, и кӏэм нэс къемыхъулӏами; алмэсты къэзылъыхъуэу Мэзкуу къикӏа урыс цӏыхубзми и нэгу щӏэкӏхэри махуэ къэс гъащӏэм дызыщримыхьэлӏэщ. А псом егъэлеярэ фӏэщхъугъуейрэ хэмыт хуэдэущ авторыр зэрыхущытыр, щӏэджыкӏакӏуэри апхуэдэу зэтреублэ: мэгъугъэ зэрыхэтыракъым дгъэщӏэгъуэн хуейр, ар щӏыхэтымрэ щӏагъыбзэ щӏэлъымрэщ. Апхуэдэущ тхакӏуэм къызэрехъулӏэр жылэ зэхэтыкӏэм, цӏыху къэс и щыӏэкӏэм, лъэпкъхэм я къэгъуэгурыкӏуэкӏэм я ныбзхэр къигъэлъэгъуэныр.

Къаныкъуэм и романыр нэхъ зыхиубыдэнур 2000 гъэхэм къыхагъэщхьэхукӏа метамодерн унэтӏыныгъэр арагъэнущ. Къэралыр зытета гъуэгур цӏыхум зыхащӏэу щигъуэжа лъэхъэнэм пэжыгъэ къэлъыхъуэныр, цӏыху къэс и щхьэпагъыр, лейуэ дунейм зэрытемытыр зыхищӏэныр, ауэ жылагъуэм зыпимыгъэувыныр щытыкӏэ нэхъыщхьэ зэрыхъуар а фӏэщыгъэмкӏэ къэгъэлъэгъуа хъуат. А лъэхъэнэм къыдэуша гупсысэхэр армырауэ пӏэрэ жызоӏэ романым и купщӏэри и зэхэлъыкӏэри къызыдэкӏуар: дызытет дунейр хьэлъэ хъуащ, цӏыхур зэса щыӏэкӏэр къутащ, здигъэзэнур зыми къригъэлъагъукъыми, и щхьэри и псэри фӏокӏуэд, ауэ гугъэр кӏуэдын хуейкъым; дунейм щызокӏуэ нэхугъэ къызыпих гуащӏэ гуэрхэр, пэжым тетхэм, фӏы зи гурылъхэм дэӏэпыкъуу. Нэм илъагъу закъуэмрэ къупхъэ пыухыкӏам итын хуейуэ ягъэса цӏыхум и къэухь зэпэзэвымрэ фӏэкӏа щымыӏэу щыткъым, щыӏэщ дуней зэмыщхь, зэпыхьэпӏэ яӏэрэ зым уикӏыу адрейм утехьэ хъууэ, а «адрейм» ӏущагъ, щӏэныгъэ къыщыбгъуэтыфу. Зы дунейм зыщихъуэжым, къалъыхъуэ адрейр.

Атӏэ гупсысэкӏэкӏи лъэкӏыныгъэкӏи зэмыщхь цӏыху цӏыкӏур зытекӏута дунейр сыт хуэдэу дигъэлъагъурэ Къаныкъуэ Заринэ? Романым дащыхуозэ лъэхъэнэжьым и кӏэух зэхэзэрыхьам хэпсэукӏ цӏыху къызэрыгуэкӏхэм, унафэ тӏэкӏу зыӏэщӏэлъхэм, къуажэхэм я теплъэм гу лъыдегъатэ, къалащхьэми дыщегъэгъуазэ. Абы къыхохьэ мэгъугъэр, адрей къэхъу псоми къыдэкӏуэ хуэдэу, ауэ псоми гу зылъамытэу, я нэкӏэ ямылъагъуу. Авторыр хущӏэкъуркъым а мэгъугъэмкӏэ и романыр топышэ къэуа ищӏыну: къыгуроӏуэ къару зэмыщхьхэр щызэблэкӏ дуней зэмыщхь зэрыщыӏэр. Сюжетым сыт хуэдэу зимыгъазэми, тхакӏуэм и къэӏуэтэкӏэр зэрызэхэщӏыкӏыгъуэщ, зэрымамырщ. Къыжыӏэпхъэщ мэгъугъэкӏэ узэджэну романым дызыщрихьэлӏэр ӏуэрыӏуатэу лъэпкъым къыдэгъуэгурыкӏуэу зэрыщытыр: джэду зызыщӏыф уд фыз, уд зэхуэс, пэшэгъу, алмэсты… Абы къыщӏыгъуащ щӏэныгъэм пыщӏахэм я дунейлъагъукӏэ: хэти здэмыкӏуэфын дуней телъыджэ щыӏэщ, цӏыхур жэнэткӏэ зэджэм хуэдэу, ауэ ар къэзыгъуэтыфынур гурэ псэкӏэ къабзэрщ, зи щӏэныгъэр абы нэсаращ. А щӏыпӏэр куэдым зэрахъуэпсапӏэр къыхощ Хэку зауэшхуэм щыгъуэ Ӏуащхьэмахуэ лъапэ нэмыцэхэм щрагъэкӏуэкӏа къэхутэныгъэу романым къыхэщыжым. А дунейм и щӏыхьэбжэр фашистхэм къахутэныр пцӏыт, сыту жыпӏэмэ, хъыбархэм къызэрыхэщымкӏэ, зи гур екӏэ гъэнщӏахэм, лъы зыгъажэхэм ар зэи яхузэӏукӏынутэкъым. Романым урешалӏэ гупсысэ пыухыкӏам: узыхущӏэкъур къохъулӏэн папщӏэ уи гупсысэкӏи ӏуэху блэжьи къабзэу, пэжым утету, узыхущӏэкъур цӏыхум я щхьэпагъ зыхэлъу щытын хуейщ. Щӏы хъурейм щытепщэну хущӏэкъу, абы щхьэкӏэ адрей дунейм щызекӏуэ гуащӏэр къэзыгъэсэбэпыну зи гуращэм ар къехъулӏэнутэкъым.

Романым и лӏыхъужьхэм ящыщу нэхъ удэзымыхьэхщ Пагуэ. Нэщхъыцэу, гуфӏэкӏэ имыщӏэу, щхьэпагъышхуи къыпымыкӏыу, фӏыщэу къэзылъагъуи и хъуреягъым щымыӏэу долъагъу. Пагуэ мэлажьэ, и лэжьыгъэм мылъку лей къыхихыну, абыкӏэ къулей зищӏыну пылъкъым. Фӏагъыу къэтлъытэ хъуну пӏэрэ а щытыкӏэр? Ар фӏагъмэ, сыт икӏэм-икӏэжым ӏэрыубыд щӏэхъур, лъэхъуэщым щӏихуэр? Хэлъщ абы и гъащӏэм тезыр щӏихь хъун къуаншагъэ. И лэжьыгъэр игъэзащӏэми, иригъэфӏэкӏуэну, къепха лэжьакӏуэхэм я гъащӏэр нэхъ тынш, нэхъ лъыта ищӏыну игу къэкӏыркъым. Къыхуащӏ и унафэщи, и пщэрылъым къриубыдэр егъэзащӏэ. Коммунист партым хэтщ, ауэ гупсысэ шэщӏа гуэрым хишауэ аракъым. Лъэхъэнэм къекӏурт ухэтыну. Аращ нэмэз зыщӏ и анэм щӏыпэмыувыр, «сэ сыкоммунистщ, нэмэзыр гъащӏэм хэмызагъэ ӏуэхущ, пыкӏ» щӏыжримыӏэр. Хэӏущӏыӏу мыхъу закъуэмэ, езыр абыкӏэ къамыгъэкъуаншэмэ, аращ зыхуейр. Коммунисту зыщибжыжкӏэ, къезэгъыркъым и унэ емыкӏуэлӏэжу, унафэ щищӏ ӏэщ фермэм цӏыхубзхэр зэблигъэкӏыу тесыныр. Утыку мыхъу хьэрэмыр Пагуэ дежкӏэ хьэлэлщи, кърегъэзэгъ, елэжь. Мыбы и гъащӏэм къыхохьэ дуней щэхум и зы щытыкӏэ: пэшэгъу иӏэщ, къызэрыщӏэкӏымкӏэ, абы зыкърегъэлъагъу, зэрыгущыкӏыгъуэр, фӏеягъ зэрыбгъэдэлъыр, кӏыфӏыгъэр нэхъыбэу зэрыхэлъыр и нэгу щӏегъэкӏ, зыкъыпэщӏигъахуэурэ, ауэ Пагуэ зыхуейр зыщӏэгупсысыжыну, зихъуэжыну аракъым, атӏэ мо зымыгъэпсэу пэшэгъу мыкӏуэмытэжьыр кӏэрыхумэ, аращ. Унэм щӏэс щхьэгъусэр гурыщхъуэм ирегъэукӏ, и лэжьакӏуэ цӏыхубзхэм къыхуэжыӏэщӏэр лыкӏэ егъашхэ, кӏуэрыкӏуэм тету къыхуэза урыс цӏыхубзри фӏэӏэфӏ мэхъу. Пагуэ щӏагъэтӏысу тлъагъур нэгъуэщӏщ, ауэ ипэжыпӏэкӏэ абы тезыр щӏихьыр, и кӏэр фӏейм хэщӏами, коммунист къабзэу зыкъигъэлъэгъуэну зэрелӏалӏэрщ.

Уи гур щабэ хуещӏ Пагуэ и адэ зауэм хэкӏуэдам фэеплъ сын хуигъэувыну ӏуэху къызэрырихуэкӏым. Ауэ лъэкӏыркъым, хуэгъэзащӏэркъым. Езы романым къыхэщ гупсысэр армырауэ пӏэрэ апхуэдэу щӏэхъур: гуауэу кӏуэдащ Нэсрэн, лӏыгъэ хэлъащ, къэдзыхакъым, бийр зыхуей хуэхъуакъым, ауэ апхуэдэ ӏэнатӏэ ӏутахэр куэд мэхъу. Нэсрэн и закъуэ хэбгъэфӏыкӏыныр къемызэгъщ, дауэ апхуэдэ пщӏэ къимылэжьми. Къехъулӏэну хъунт, щхьэхуещагъэ химылъхьэу, зы химыубыдыкӏыу, къуажэм щыщу зауэм хэкӏуэда псоми я цӏэр ихъумэну хэтамэ. Зыщӏэгупсысыжыну, къигъэщӏамрэ къилэжьамрэ зэпилъытыжыну щытыкӏэ ихуащ ар – ягъэтӏысащ. Лъэхъуэщым къикӏыжа Пагуэ укӏэлъыплъынри гъэщӏэгъуэнщ: сыт и лъэныкъуэкӏэ зихъуэжа и хьэл-щэным, дэнэкӏэ зигъэза и гъащӏэ гъуэгум, сыткӏэ гъэнщӏа хъуа и гур, и псэр… Псэуныгъэ зэпэщми насыпми хуэныкъуэр нэхъыбэт а лъэхъэнэм.

Сытым дежи щӏэджыкӏакӏуэм и нэӏэ темыкӏыу, адэкӏэ къэхъунум пэплъэу зыкӏэлъызеплъэр Пагуэрэ Улэрэ япхъу закъуэ Майещ. Сабий псоми зэремыщхьыр унагъуэм я гуныкъуэгъуэурэ къэжэпхъащ Майе. Псэлъэгъуейт, зыгуэр щыжиӏэми, ӏуэхум щымыщ хуэдэут къазэрыщыхъур. Ауэ и щытыкӏэм уригъэгупсысырт хъыджэбз цӏыкӏум зыми имыгугъа гуэр къылъыкъуэкӏыну. Апхуэдэ гугъэм и къежьапӏэр иджыри сабийуэ Техутэ жриӏэ псалъэхэрщ: «Умыгузавэ, уи анэшхуэр щӏэх лӏэнукъым». Пасэу зеиншэ хъуа Техутэ и анэшхуэм тегужьеикӏат, ар лӏэмэ, сэ дауэ сыхъуну, жиӏэу егупсысырейт. Пагуэ и адэ Нэсрэн фэеплъ хуигъэувыну хуейуэ ӏуэхум къегъэзахэм захуигъазэу, я арэзыныгъэ къилъыхъуэу къыщыкӏэлъикӏухьым ирихьэлӏэу Майещ зауэм хэкӏуэда сэлэтхэм я хьэдэ къупщхьэхэр къэзыгъуэтар. «Плъагъурэ, я цӏэр яхъумэн къэгъэнауэ, я щӏы ӏыхьэ ирамыгъэгъуэтыжауэ щыӏэр зыхуэдизыр?» – жиӏэ хуэдэт. Дунейхэм я зэпылъыпӏэр, «щӏэплъыпӏэр» къэзылъыхъуэ Ӏэдэм дэӏэпыкъуэгъу хуэхъур Майещ. Къыгуроӏуэ: Ӏэдэм а къилъыхъуэр къигъуэтамэ, гъащӏэр нэхъ дахэ, нэхъ купщӏафӏэ хъунут, нэхугъэр щӏым тез хъунут. Упщӏэхэм я упщӏэж жыхуаӏэм хуэдэр зэпхар Ӏэдэмщ: апхуэдизу шэщӏауэ и гуращэм телэжьа щӏалэр абы щӏылъэмыӏэсар, «щӏыблэбэкъукӏар» сыт? Гъащӏэм философие лъэныкъуэкӏэ уезыгъэгупсысынщ Ӏэдэм епха сюжет унэтӏыныгъэр.

Щӏэныгъэр лъапӏэныгъэу зэрыщытыр мы романым къыщыӏэта проблемэ нэхъыщхьэхэм ящыщщ икӏи лӏыхъужьу хэтым я гъащӏэр хъуами мыхъуами, щхьэусыгъуэр щӏэныгъэм ешэлӏэжащ. Щапхъэу къэтхьынщи, Майе тхылъ хъумапӏэр лэжьапӏэ щӏыхуэхъур щӏэныгъэщӏэхъуэпсщи, аращ. Езым щхьэщыт нэхугъэр къызыхэкӏри зэрыдахэщӏэхъуэпсырщ. Псалъэшхуэ жиӏэркъым, утыкуакӏуэкъым, ауэ и унагъуэми, и лэжьапӏэми, и хъуреягъым зэрахущыткӏи щхьэхуещагъэ жыхуаӏэм хуэхейуэщ. А псом къыдокӏуэ щэху гуэрхэм пыщӏа щӏэныгъэ зрипэсахэм Майе зэрахэтыр.

Щӏэныгъэр ходэ, хэти кӏэрыпщӏэркъым, хэти къехъулӏэркъым. Техутэ къехъулӏэнут сурэтыщӏ ӏэзэ хъуныр, ерыщу бгъэдэтамэ, хъуапсэр къытекӏуамэ. Щхьэусыгъуэ лъыхъуащ, еджапӏэм имыгъэзэжын папщӏэ. Абдеж щежьэри, и гъащӏэр зэпэныкъуэу екӏуэкӏащ: щӏэныгъэ ныкъуэ, лэжьапӏэ ныкъуэ, насып ныкъуэ. Техутэ и гъащӏэм купщӏэ хэзылъхьэжар, зэрымыщӏэкӏэ къыщыжакӏуэ хъуну ежьэу, лъэпкъым дежкӏэ лъэкӏыныгъэ иӏэну зыщыгугъ Нэсрэн дуней мамырым къызэрытринар аращ. Техутэ сабийуэ игъэжа ятӏагъуэш къомыр жэщ уэлбанэ бзаджэм зэхигъэшыпсыхьыжауэ нэху къыщекӏам, а щӏалэр «псэукӏэ зыщӏэхэм» зэрыхимыубыдэнум гу лъыдигъатэ хуэдэт. И дэтхэнэ лъэбакъуэри къыгуроӏуэж, и щыуагъэхэмкӏи зыщымысхьыжу зыкъеумысыж, зегъэкъуэншэж, ауэ абы щхьэкӏэ къехъулӏэр нэхъыбэ хъуркъым, гъащӏэм здригъабэмкӏэ ебэурэ къогъуэгурыкӏуэ. Ӏэдэм гъусэ хуэхъуа нэужьщ Техутэ и гупсысэм зыщиубгъур, къыгурыӏуэр нэхъыбэ щыхъур. Романым еджэм гузэгъэгъуэ хуэхъуну пӏэрэ Техутэ щхьэ бжыгъэу дунейм зэрытемытар ӏупщӏ зыщӏ ӏуэхугъуэхэм щыгъуэза нэужь?

Персонаж гъэщӏэгъуэнщ Улэ. И теплъэкӏи и хьэл-щэнкӏи удэзыхьэхыу къыхохьэ романым, ауэ къэзылъхуа анэм деж щегъэжьауэ щхьэгъусэ хуэхъуам деж щиухыжу, псори Улэ хуэмыкӏуэ хуэдэщ, имыгуэгъущ. Цӏыхубзыр еджагъэшхуэкъым, зригъэпщэн хуэдэу щыӏэкӏэ зэщымыщхэми щыгъуазэкъым, ауэ и гум зыгуэр къелъыхъуэри, ар игъуэтыркъым, а имыгъуэт езыри зыщымыгъуазэр къыӏэрыхьауэ къилъытагъэнут псори къызэринэкӏыу урыс щӏэныгъэлӏым и гъусэу щежьэжам. Здэкӏуам щызэгъащ, хэзэгъащ, и дуней ӏыхьэ иубыдыжащ. Ипхъу закъуэр дауэ къигъэна, дауэ игу пыкӏа? Абы и жэуапри игъуэтынущ щӏэджыкӏакӏуэм. Улэ дежкӏэ Мэзкуу кӏуэуэ гунэс зыщыхъуа цӏыхум дэпсэуныр, щӏэныгъэкӏэ, къэухькӏэ абы зыдиужьыныр «щӏэкӏыпӏэт», «щӏэпщыпӏэт», дунеитӏым я зэпылъыпӏэт. Къигъуэтащ, къехъулӏащ.

Техутэрэ Майерэ я зэхущытыкӏэр, абы зэрызиужьыр, зыхуэкӏуэр сюжетым и линие нэхъ гъэщӏэгъуэнхэм щыщщ. Пэжыныгъэм, гурыщӏэм и быдагъым, къабзагъым я уасэр къызыхэщщ мы лӏыхъужьитӏым я гъуэгу зэтеублэкӏар.

Сытым щыгъуи хэкӏыпӏэ къэзылъыхъуэ, и акъылым къызэриубыдкӏэ икӏи къэзыгъуэт цӏыхуу долъагъу Нуцэ. И сабиигъуэм щегъэжьауэ, зэрыжаӏэу, и щӏакхъуэ ӏыхьэр езым къигъуэтыжын хуейуэрэ къэтэджа хъыджэбзым сыт хуэдэ ӏэмалри къегъэсэбэп и ӏуэхур дигъэкӏын, зыхуейм и ӏэр тригъэхуэн папщӏэ. Нуцэ и лӏыгъэкӏэщ и анэ Галинэрэ нэчыхьыншэу дунейм къытехьа щӏалэ цӏыкӏумрэ унагъуэу зэрытӏысыжыр. Хъыджэбзым езым къыхехыж псэуэгъу хуэхъунур, я псэуныгъэр кӏыхь мыхъуами. Анэм ещхьу, Нуци бын игъуэтащ, унагъуэ имысу. Иджы, екӏуэкӏ лъэхъэнэм къекӏур аращи, щэн-къэщэхуным хыхьащ, и хьэлыр къэплъытэмэ, къехъулӏэну ущыгугъ хъунущ. Адрей дунейм щызекӏуэ гуащӏэхэр зылъэӏэсхэм Нуцэ хиубыдэркъым. Хъыджэбзыр хуэщӏакъым гъащӏэр зэтес щӏыным елӏэлӏэным, абы и гупсысэм къриубыдэр и щхьэ ӏуэхур аркъудейщ. Таурыхъми, хъыбарми, дунейм щызекӏуэ гупсысэми анэ нэсыр къызэрыхэщым хуэдэщ Жануэс. Пхъашагъи, гурымыкъагъи, ткӏиягъ лъэпкъи зыхэмылъ цӏыхущ. Псэ щыӏуткӏэ, зыгуэри и жагъуэ мэхъу, ауэ ари игъэгъуну хьэзырщ. Жануэс и къуэ лъэхъуэщ хъуам къыщхьэщож, и нысэ урысылӏым дэкӏуэсам кӏэлъыпсалъэркъым, хущӏэджэркъым, «сабийр Пагуэ ейщ» жиӏэу къихьу къыхуэкӏуа Галинэ елъэстауэркъым. Жануэсщ Майе къезыгъэлыр, езым и псэр, и гъащӏэр тыхь ищӏу. Адрей дуней хъуэпсэгъуэм къикӏам ещхьщ мы цӏыхубз гъэщӏэгъуэныр: жиӏэри илэжьри нэхугъэ зыхэлъщ, и щхьэм тыншыгъуи, фӏыщӏи, щытхъуи къыхуилъыхъуэркъым. Хуэныкъуэм и щхьэпагъ иригъэкӏыфмэ, арэзы мэхъу. И псэр щӏитащ, зи псэугъуэр къызэтринэн папщӏэ. А тыхьыр игъэпэжу мэпсэу и къуэрылъху Майи. Анэшхуитӏри, сымаджэ хьэлъэу пӏэм къыщыхэнэм, зэрихьэжащ, адэмрэ анэнэпӏэсымрэ псалъэмакъыншэу ядогъуэгурыкӏуэ, къэзыгъэна и анэм гужьгъэжьгъ хуищӏыркъым, Техутэ хуэпэжт, зыхищӏыкӏ зыпытт. Майещ Ӏэдэм и дэӏэпыкъуэгъур, Щӏэплъыпӏэм пэгъунэгъу хъуныр дэзыӏыгъыр. Хуабжьу псэкӏэ гугъу ехьащ а хъыджэбзыр, адрейхэм ямыӏэ щӏэныгъэ нэхур иӏэным папщӏэ. Пэлъэщащ гугъуехьми, къилэжьащ. Иджы зытелажьэр нэхугъэр нэхъыбэу щыӏэнырщ. Езы цӏыхур иджыри абы хуэхьэзыркъым, егъэджакӏуэ яхуэхъун хуейщ, щӏэгъэхъуэпсыныр, абы щхьэкӏэ гуащӏэ етыныр Майе и пщэрылъщ.

Нэгъуэщӏ дуней зэрыщыӏэр, мы дунейр къезыгъэлыну хэкӏыпӏэр абы къызэрикӏынур къагурыӏуэу телажьэр е хуэлажьэр Ӏэдэмрэ Майерэщ. Тӏум я гъащӏэри дунеитӏми епхащ. Я щхьэр я ӏуэхукъым, мылъку къикӏыпӏэ къалъыхъуакъым. Ахэр зыхуейм уасэ иӏэтэкъым. Ӏэдэм блэбэкъукӏыу хэкӏуэда нэужь, Майещ Нэсрэн щӏэныгъэ иритыфыну къэнар. Шэч хэлъкъым хъыджэбзыр лъэкӏ къимыгъанэу и дэлъхум зэрыдэӏэпыкъунум. Нэсрэн мыщхьэх закъуэмэ, и къэухьыр мыӏузэмэ. Мыбдежым щӏэджыкӏакӏуэм къыхуэнэр гугъэщ. Лъыхъуэм къегъуэт. Дэпщэщми, зэ къегъуэт.

«ӏуащхьэмахуэ, Махуэгъэпс» романыр зэрытха бзэ гурыӏуэгъуэмрэ сюжет гъэщӏэгъуэнымрэ къэплъытэмэ, зи щӏалэгъуэми зи ныбжь кӏуэтами ягу нэсын тхылъщ.

Хьэцӏыкӏу Рае, тхылъым и редактор

СЫМЫЩӏЭР КЪАСЩӏЭУ

Мыр си япэ прозэ тхылъщ. Сыкъызэрацӏыхур усакӏуэущ, драматургыущ, усэ тхылъий сиӏэщ.

Роман стхыну сытезыгъэгушхуар, абыкӏэ къысщыгугъар Нинэщ, адыгэ тхакӏуэ Щоджэнцӏыкӏу Ӏэдэм ипхъу, профессор, Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал университетым хамэ къэрал литературэмкӏэ и кафедрэм куэдрэ щылэжьа си ныбжьэгъу нэхъыжьырщ. Си жагъуэ зэрыхъущи, романым щыщу ӏыхьэ щанэращ Нинэ зэхихар – макъкӏэ сыкъыхуеджащ, и нэм илъагъужыртэкъым, сымаджэт. Си егъэджакӏуэр къызэрысщыгугъыр ди литературэм щӏэ гуэр хэслъхьэну, тхыгъэ щӏэщыгъуэ утыку къислъхьэну арат. Зэдэӏуар игу ирихьауэ жиӏащ. Тхыгъэр и жанркӏэ сытым нэхъ хуэкӏуэрэ жысӏэу сыщеупщӏым: «Хьэуэ, авторский мифу къыумыгъэлъагъуэ, мыр магический реализмщ», – жиӏащ. Сэ япэрейм нэхъ хуэзгъакӏуэрт, ауэ литературэм зи гъащӏэр хуэзыгъэпса профессорым фӏищам арэзы сытехъуащ.

2020 гъэм щӏэздзэри, илъэсищкӏэ селэжьащ романым. Зэрыт жанрым къыпщигъэхъункӏэ хъунущ псори къэзгупсысауэ. Пэжым (фактым) щыщу хэтщ, псалъэм папщӏэ: нэмыцэхэр Ӏуащхьэмахуэ и щыгу зэрыдэкӏар, Ӏуащхьэмахуэ лъапэ Шамбалэ щӏыпӏэр абыхэм къызэрыщалъыхъуар, Тибет къраша ламэхэр. А псом зэгъэуӏуауэ мызэ-мытӏэу сыкъыщеджащ Котляров Виктор и ӏэдакъэщӏэкӏхэм. Ди щӏыпӏэхэм якъуэлъ щэхухэмрэ хъыбархэмрэ, илъэс пщӏы бжыгъэ хъуауэ, жыджэру икӏи гъэщӏэгъуэну къеӏуэтэж Котляровым, абы куэдкӏэ и фӏыгъэщ сэри абыхэм сызэрыдихьэхар.

Тхылъым и редактор Хьэцӏыкӏу Рае лэжьыгъэр сыухыху дэӏэпыкъуэгъу, чэнджэщэгъу къысхуэхъуащ.

Жэнхъуэтекъуэ щыщ Бэтитӏ Мухьэмэд фӏыщӏэ хузощӏ ди щӏыпӏэцӏэхэм теухуауэ зыхищӏыкӏ куэдым щыщ къызэрысхуиӏуэтам, щыуагъэ зыбжанэм гу зэрылъызигъэтэжам щхьэкӏэ.

Ди ӏуащхьэхэм, къуэхэм, псыхэм теухуауэ сызыщыгъуазэр зэрымащӏэр сигу къоуэ, нэхъыбэ къэсщӏэну согугъэ.

Прозэ тхынми дяпэкӏэ нэхъ сыпылъынущ, мы тхылъымкӏэ езгъажьэу къысщохъу прозэм и ӏуэхур.

Къаныкъуэ Заринэ

Си егъэджакӏуэ Щоджэнцӏыкӏу Нинэ

и фэеплъщ

ПЭУБЛЭ

Техутэ къеӏуэтэж

Къалэкум тхьэмахуэм зэ щызэхыхьэрт хьэпшып тӏорысэхэр щащэж бэзэр цӏыкӏу. Куэд лъандэрэ абы зы лӏыжь щӏакъуэ къакӏуэрт, бгъэхэӏу зэмылӏэужьыгъуэхэр иӏыгъыу. Ямыщэхуу къыхуинауэ зы яхэлът абыхэм. Ӏуащхьэмахуэ и сурэтыр тету зэрыслъагъуу, ар си нэм къыфӏэнащ. Къасщтэри зэпэсплъыхьащ: бгы щыгу дыкъуакъуэ къэцӏыхугъуафӏэм нэмыщӏ, ди Ӏуащхьэмахуэ лъапэ къыщыкӏ аӏуей шейр тетщ, альпинист ӏэмэпсымэхэри къытощ. А псор зытещӏыхьыжар Урысеймрэ Германиемрэ я къэрал ныпхэрщ, зы кӏапэм нэмыцэ жорыр, адрейм советскэ вагъуэ плъыжьыр тетрэ нып кӏапитӏыр зэхыхьэжу. Бгъэхэӏур щӏащӏамрэ къыщыдэкӏамрэ кърипщӏэу «Ӏуащхьэмахуэ – зэкӏужыпӏэ» жиӏэу тетхащ, 1992 гъэри кӏэщӏэтхащ. И хьэпшыпым хуэсщӏа гулъытэм къигъэгуфӏэжауэ, лӏыжь цӏыкӏум псынщӏэрыпсалъэу ар къыздикӏар къысхуиӏуатэрт. Зэрыжиӏэмкӏэ, бгъэхэӏухэр бжыгъэкӏэ куэд мыхъуу 1992 гъэм къыдагъэкӏри Мюнхенрэ Мэзкуурэ щагъэлъэгъуат, дунейпсо тхыдэм дежкӏэ щхьэпагъ зыпылъ ӏуэху пыухыкӏат зращӏылӏари: 1943 гъэм Ӏуащхьэмахуэ и щыгу зи ныпыр дэзыхыу щыхэзытӏа нэмыцэхэмрэ абыхэм япэщӏэта советскэ зауэлӏхэмрэ ящыщу псэужхэр Ӏуащхьэмахуэ лъапэ щызэхуэзэу ищхьэм дэкӏыну арат, зэрызэкӏужам, нобэрей гъащӏэ мамырыр зэрагъэлъапӏэм и щыхьэту. Ар икӏи къэхъуащ, лъэныкъуитӏым щыщу хэтахэри зэхуэарэзыуэ зэбгрыкӏыжащ. Лӏыжьым а псор щӏищӏэр альпинисту и щӏалэгъуэр ихьати арат. Хьэпшып цӏыкӏур къэзмыщэхуми, сызэредэӏуа къудейм зейр щыгуфӏыкӏынут, ауэ сэ ар зыӏэщӏэзгъэкӏынутэкъым: Ӏуащхьэмахуэ теухуа псори зэрысфӏэгъэщӏэгъуэным нэмыщӏ, 1992 гъэм къызэрыдэкӏам бгъэхэӏур сэркӏэ нэхъри хьэлэмэт ищӏат.

– Уэ мы щӏыпӏэм ущыщкъым, дауи, – жиӏащ лӏыжь цӏыкӏум. Хамэу сакъыщохъу иджы куэдым… Бгъэхэӏум сеплъурэ, абыкъращӏэкӏа ӏуэхухэрсинэгукъыщӏэувэрт. Улӏа нэужьи ущыӏэныр щӏэщыгъуэ зыщӏыр аращ – сытми щыгъуазэ уохъу. Сэ, Щауейхэ Техутэ, си псэр щыхэкӏарбгъэхэӏуцӏыкӏуркъыщыдагъэкӏаилъэсырауэ лӏыжьым дэнэ щищӏэнт, укъызэплърэ – цӏыху псэум и теплъэ сиӏэмэ, укъызэпсалъэрэ – си макъыр къикӏмэ…

КЪУЭЯТӀЭ

Ⅰ

Гъэмахуэр йокӏ. Удзыр дыгъэм илыгъуэжащи, джабэ нэкӏухэр гъуэжьыфэщ.

Чырбыш щагъэжкӏэ, къуажэ фызхэм ятӏагъуэфӏ дыдэ Хьэрэмэӏуащхьэ пэгъунэгъу мащэм кърахри къашэ. Ноби аращ, хьэлыуэм хуэдэу гъуэжь икӏи щабэ ятӏагъуэр хукхъуэ хапщэурэ лъакъуэкӏэ яутауэ зи кӏуэцӏым псы ираутха къупхъэхэм хьэупӏэурэ ираупцӏэ, ӏэштӏымкӏэ хэуэурэ зэгущ ящӏ, и щхьэфэр захуэу тралъэщӏэжри, хуэсакъыурэ къупхъэр къыщхьэщалъэфыж. Техутэ цӏыхубзхэм ядоӏэпыкъу, ауэ езым фӏэфӏ ӏуэхури къыдещӏыкӏ: ятӏагъуэ зэхэпщам щыщ къищтэурэ псэущхьэ сурэт ещӏ. И инагъкӏэ зы хьэвшыр нехьэкъехуэу шы сурэт ищӏри дыгъэм хигъэувати, зэрыгъущу, щэщэжащ. Етӏуанэри, ещанэри хъуакъым. Итӏанэ гуэлым кърихащ ятӏэ фӏыцӏэ. Гуэлыр гъунэгъущ, и лъэгур ятӏэ хьэзырщ, ущыхуейм узыхуейм хуэдиз къих. Дауи игу къэкӏа псы щӏагъым щӏэлъымрэ ӏуащхьэ лъапэ гъущапӏэм кърахымрэ зэхилъхьэну? Зэхэзэгъащ! Техутэ и ӏэр ятӏэм хэлъу гъэмахуэр игъэкӏуащ. Зэщхь-зэмыщхьу шы гуартэ хуэдиз иригъэкъуащ, ищӏым, дыгъэм хигъэувэм, игъэгъущурэ. Ятӏагъуэм къыхащӏыкӏхэр зэрагъэгъущ хьэку иӏамэ, къикӏат и ӏуэхур, ауэ дэнэ кърихын? Къуэятӏэ шырэ мэлрэ щагъэхъу, цым щолэжь, ятӏагъуэ къащтэмэ, къыщӏащтэр чырбыш ягъэжын щхьэкӏэщи, ар дыгъэми фӏы дыдэу егъэгъущ. Аращи, Техутэ и шы цӏыкӏухэр дыгъэм къигъачэм, икъутэжурэ щӏэрыщӏэу ещӏыж. Джафэу жари мащӏэкъым – гуэщым щӏэз мэхъу.

– Сыт апхуэдиз зэрыпщӏынур? – къоупщӏ и анэшхуэ Нэхунэ. Зыри жриӏэркъым.

– Сыт апхуэдиз шы сурэт гъэжа зэрыпщӏынур? Щӏэхуэжыркъым гуэщым! – жеӏэ аргуэру анэшхуэм. Техутэ жэуап иритыркъым. Шы къэс зауэлӏ тесу и нэгу къыщӏегъэхьэ. Зауэм дагъэкӏауэ щыта шуудзэм ещхь езыми къызэригъэпэщыну хуейщ. Шуудзэр зэрыжылэу яхуэпат, ӏэщэкӏэ яузэдат, иджы Техутэ и закъуэ шыри, цӏыхури, фащэри и пщэ дилъхьэжащ. Гъэмахуэ псом ерагъыу шищэрэ щэ ныкъуэрэ хуэгъэжауэ аращ, шыр минищрэ щитхум нигъэсу, зауэлӏ минищрэ щитхурэ игъэжу щихуэпэжыфынур дапщэщ? Ӏэщэри якӏэрылъхьэн хуейкъэ. Къамэ цӏыкӏухэр къызыхищӏыкӏынум йогупсыс, гъущӏ кӏапэлъапэу къигъуэтыр ирегъапщэ.

Гъэмахуэкӏэм уафэгъуагъуэ уэшх щыӏэ и хабзэтэкъым, ауэ ныжэбэ уафэм уридэкӏуеину къошх. Щауейхэ я гуэщыщхьэм тебгъа къамылыр жьым тридзри, уэшхыр хуиту щӏэшхащ, шы ӏэрыщӏ хъушэм хэшхэри зэхигъэжэбзэжащ. Нэхунэ и напӏэ зэтрилъхьакъым, нэмэз щыгъэ игъажэурэ нэху игъэщащ. Техутэ жей ӏэфӏым здыхэтым, шы гуартэ губгъуэм щигъэхъурт… Жэщкӏэрэ емызэгъ зи хабзэ Нэзыр дади, мащӏэу хэпырхъыкӏыу, ипэкӏэ къимыжеяр ныжэбэ иригъэкъуж хуэдэт.

Шы гуартэ игъэхъуну къызыхуихуэу щытар Техутэ и адэ Бубэщ. Щауей Нэзыр шы завод зэрихьащ илъэс куэдкӏэ. И къуэ закъуэ Бубэ заводым пасэу тришати, шыхэр хъупӏэм щахукӏэ, ядэкӏуэну ныкъуакъуэрт, Нэзыри хуей-хуэмейуэрэ щӏалэ цӏыкӏур здишэрти шыхъуэхэм ящыщ гуэрым гъусэ хуищӏырт. Лӏым и жагъуэтэкъым щӏалэм шы фӏыуэ зэрилъагъур, ахэр зыхуей хуэзэн папщӏэ сыт хуэдэ лэжьыгъэми зэрыхуэмыщхьэхыр. Нэзыр и ныбжьыр егъэзыхыгъуэ хъууэ и къарур щӏэкӏыу щыхуежьэм, пщӏантӏэм дэтӏысхьэжри и пӏэм Бубэ иригъэуващ. Щӏэтӏысыжыфари арагъэнут – и къуэр губзыгъэу икӏи гумызагъэу ӏуэхум зэрыбгъэдэтынум шэч къытрихьэртэкъым. Абдежым ирихьэлӏэу заводым и мыхьэнэри къелъэхъшэхат: шы щхьэ бжыгъэшхуэ къэралыр хуэныкъуэжтэкъым, хамыгъэкӏуэдэжу хъубжэу яӏыгъынырат я пщэ дэлъыр. Щауей Бубэ лӏы къекӏут, зэпӏэзэрытт. Пасэу щхьэгъуси къишат, ауэ бын зэдагъуэтатэкъым. Щӏэблэншэ дауэ зищӏынт, егупсысри, и щхьэгъусэм тӏуанэ тришащ. Къишар фафӏэу, зэрылъэлъу дыхьэшхыу цӏыху нэӏурытт, и пӏастэр шыуаным имыхуэу пщафӏэу, шхыныфӏэт. Къызэрашэу уэндэгъу хъури щӏалэ цӏыкӏу къилъхуащ… Щӏалэм цӏэр фӏэзыщар Нэзырщ – зауэм хэкӏуэда и къуэш нэхъыщӏэм и цӏэр фӏищащ.

…Техутэ шы гуартэ игъэхъуу губгъуэм иту йопщӏыхь. Къоушри – жьым гуэщыщхьэр трихащ, уэшхыпсым и ятӏэш хъушэр илъэсыжащ…

– Нанэ, щхьэ сыкъыумыгъэушарэ?!

– Зыри пхуэщӏэнутэкъым, уридэкӏуеину къешхырт. Нэхъыфӏщ зэрилъэсыжари. Ухуейкъым, умыщӏ афӏэкӏ шыи нэгъуэщӏ псэущхьи.

– Хьэуэ, нанэ, уэ къыбгурыӏуакъым, шуудзэ минищрэ щитхум инэхъыбэр губгъуэм къинащ. Мыхэр абы я фэеплът.

– Ятӏагъуэ шы ӏушэ цӏыкӏухэри?! Апхуэдэ фэеплъ хуей ахэр?

– Сэ иужькӏэ… ахэр щыхэкӏуэда щӏыпӏэм деж фэеплъ щахуэзгъэувынущ!

– Кхъащхьэ сын хуагъэувауэ къыщӏэкӏынщ абыхэм, апхуэдэу къагъэна уи гугъэ зейхэм?

– Кхъащхьэ сынхэм нэмыщӏ, фэеплъ хуагъэуващ, шы сурэту гъэжауэ! Мес, Налышык дэлъэдапӏэм деж щытщ зауэлӏрэ шырэ, мывэм къыхэщӏыкӏауэ. Сэри сщӏынущ ди зауэлӏхэм я фэеплъ.

– Фэеплъ уэ уагъэщӏынукъым. Ар зи ӏэщӏагъэхэм ящӏынщ.

– Сэ аращ ӏэщӏагъэу къыхэсхар. Еджапӏэр къэзухмэ, сыхуеджэнущ.

– Уи адэр псэужкъым, уи анэр и пэшым зыщӏиубыдэжауэ дуней хуитым къытехьэркъым, уи адэшхуэращи, и щхьэр щыхэтыр езым ищӏэжыркъым. Хэт мыгъуэм уригъэджэн уэ?

Анэшхуэм захибжатэкъым щӏалэр езыгъаджэ хъунухэм, унагъуэм нэхъ лъэрызехьэу яхэтыр езырами.

Техутэ и гущхьэ къэкӏыркъым ирамыгъэджэну, а и нэгу къыщӏэувэ фэеплъыр мывэ абрагъуэ къигъуэту къызэрыхиӏущӏыкӏынуращ зэгупсысыр. Шуудзэм хэтахэм зэ нэхъ мыхъуми ӏуплъащэрэт! Дапхуэдэу пӏэрэт абыхэм я теплъэр? Нэзыр, жьы хъууэ сабий акъылым хуэмыкӏуэжатэмэ, къыжриӏэжынт и нэкӏэ илъэгъуар – шуудзэр къызэзыгъэпэщахэм щахэтакӏэ, дауи, абы псори и нэгу щӏэкӏащ. Дыси ищӏэнут зыгуэр – абы и лӏыр шуудзэм хэту дэкӏри къигъэзэжакъым. Арщхьэкӏэ фызыжь ӏэзэр зыми епсалъэркъым.

Шыр, лӏыр, ӏэщэр, фащэр – дапхуэдэу къызэгъэпэщат? Зауэлӏхэр дауэ къыхаха? Хуейуэ хъуар хагъэхьэрэт? Щӏалэ цӏыкӏур зыщӏэупщӏэнур ахэрат. Еджапӏэм щезыгъаджэхэм абы хащӏыкӏ щыӏэкъым, уи нэхъыжьхэм еупщӏ, къыжраӏэ. И нэхъыжьыр дадэщи, абы и ӏуэхур щхьэхуэщ.

…Жьыр къыӏуроуэ Техутэ. Хьэрэмэӏуащхьэкӏэ ятӏагъуэ къэзышэну шыгу зэщӏэщӏакӏэ ежьахэм захигъэхуащ аргуэру. Чырбышыр къемэщӏэкӏащ унэщӏэ зэтезылъхьэхэми, гъэмахуэр икӏами, чэмар ирагъэкъужын хуейщ. Ятӏагъуэм халъхьэну шывейри хьэуазэри ягъэхьэзырауэ къуажэщӏыбым деж щӏыӏэнэщӏым щызэтелъщ, ини цӏыкӏуи ежэнурэ абдежым ятӏэр лъакъуэкӏэ яутэнущ, зыхуейм хуэдиз чырбышыр асыхьэту къыщӏрагъэдзынущ. Щӏыхьэхущи, ӏуэхур псынщӏэщ.

Ятӏагъуэ мащэр мазэ ипэ зэрыщытам елъытауэ хэпщӏыкӏыу нэхъ куу хъуащ. Фызхэм ятӏагъуэр шыгум иракӏутэ, Техути зэрыхъукӏэ ядоӏэпыкъу. Шыгум из мэхъури, къожьэжхэр. Щӏалэм гупым закъыкӏэрегъэху. Икӏащ гъэмахуэр, шы сурэт афӏэкӏа игъэжыфынукъым. Техутэ Хьэрэмэӏуащхьэ и щыгум къытетӏысхьэжауэ къоплъыхри тесщ. Щӏыбкӏэ тогъуалъхьэри удз щабэм хэлъу уафэм доплъей. Пшэ хужьхэр, аргуэрыжьщи, къыдогушыӏэ. Апхуэдэщ сыт щыгъуи – уафэм пшэ къытрихьамэ, псэущхьэщ е цӏыху сурэтщ, хьэзырщи – тещӏыкӏ, нэгъуэщӏ къэлъыхъуэни хуэмейуэ. Шууейхэр кӏапсэлъэрышэу къыщхьэщохьэ иджы: зы, тӏу, щы… мори шущ, мо иужь итыр шы пцӏани, тесар епсыхыжа хуэди… Техутэ ӏурехри мэжей.

Сосрыкъуэ щыкӏуэда ӏуащхьэм, нартыжьхэм я джэгупӏэжьым ущӏалэ цӏынэрэ у-антыхэу ущыжей хъурэ? Жейрэ лӏарэ, жи. Фыкъызэжэ вындыжьу уафэм имыхуэжыр, хьэӏуцыдзу къуэладжэм дэзыр, яжепӏэ хуэдэкъэ? Бгым жин къалэ итщ, апхуэдэу хуит захуэпщӏамэ, тегушхуэгъуафӏэ уамыщӏынрэ?

Ⅱ

Къуэятӏэ къуажэ цӏыкӏущ, уэрамитӏ, унагъуищэ тесу – аращ зэрыхъур. Псори зэроцӏыху. Лӏэщӏыгъуэ блэкӏам, 30–40 гъэхэм, лэжьыгъэ я куэду щытащ – цӏыхухъухэм я нэхъыбэр шы заводым щылажьэрт, цӏыхубзхэм цым щелэжь фабрикэм щӏакӏуэ щащӏырт. Къыпэкӏуэр мащӏэми, я хэкӏыпӏэр арати, жылэ цӏыкӏум дэсым щхьэкъэӏэт яӏэтэкъым. Абы къыщыдэхуэм я унагъуэр зыхуей хуагъазэрт: ӏэщ зэрахуэрт, я щӏы кӏапэм зыгуэр къытрахыным елӏалӏэрт.

Хэку зауэшхуэр къэхъейри, Къэбэрдей-Балъкъэр АССР-м шууей минищрэ щитхурэ, лъэсыдзэм хагъэхьэну зауэлӏ миным щӏигъу – псори зэхэту минитхум нэблагъэ къигъэувын хуейуэ унафэ къэкӏуащ. Къуэятӏэ зыхиубыдэ щӏыналъэрат шы завод здэщыӏэр, шуудзэр шыкӏэ къызэзыгъэпэщыфынур. Сыту щӏалэ екӏу защӏэт, бжьыфӏэхэт а шыхэм тетӏысхьахэр: цей фӏыцӏэрэ цеищхъуэу, къамэри сэшхуэри якӏэрылъу, щӏакӏуэ фӏыцӏэхэр зэкӏуэцӏыгъэджэрэзэжауэ япщӏэхэлъу. Щӏымахуэр ирамыхыну хэт и гугъэнт…

115-нэ кавдивизэр къызэгъэпэщыным жыджэру зэрыхэтам щхьэкӏэ Техутэ и адэшхуэм щытхъу тхылъ къыхуригъэхьат езы Сталин дыдэ. Нэхунэ ар ноби ехъумэ сурэтхэм яхэлъу.

Техутэ адэншэу къохъу. Анэри имыӏэ пэлъытэщ, щхьэгъусэр зэрыфӏэкӏуэдрэ псалъэуи цӏыхум яхыхьауи зыми илъэгъуакъым, зыкъыхуэщӏэжыркъым. Адэшхуэр жьы хъури хэпсэлъыхь къищтащ. Щӏалэ цӏыкӏум игъуэтыр анэшхуэращ, зыгуэрым щӏэупщӏэнуми, зыхуэныкъуэӏами. Джэгупӏэу иӏэр гуэл ятӏэмрэ мэз лъапэмрэщ. Гуэлым хэлъ ятӏэр хущхъуэщи, цӏыхухэм куэд щӏауэ къагъэсэбэп, щӏыпӏэ жыжьэхэм къикӏыурэ зыхьи щыӏэщ, абдеж дыдэм зыщызыхуэу щысхэри мащӏэкъым.

Дысэ, гъунэгъу фызыр, а гуэлым кӏуэрейщ. Зыми илъагъуркъым абы ятӏэ къыщыхих щӏыпӏэр, абы хуэдэуи ар къэзыгъэсэбэпыф, абыкӏэ узыфэхэр зыгъэхъужыф гъуэтыгъуейщ. Удз хущхъуэми хещӏыкӏ. Дысэ Къумыкъумкӏэ кърашащ, къызэрашэри мэӏэзэ. Антыхэбзэкӏэ уэрсэру мэпсалъэри, зригъэщӏауэ пщӏэнукъым, антыхэу къалъхуауэ фӏэкӏа.

Цӏыху куэд къыдохьэ Къуэятӏэ, ар ягъэӏэзэну. И къуажэгъухэр къыхузэгуэпамэ, хужаӏэн ягъуэт: ятӏэкӏэ игъэхъуж зищӏурэ, удз игъавэ хуэдэурэ, щхъухь зэхелъхьэ, хьэпэщыпхэ ещӏ, удыжьщ. Удыгъэкӏэ пхуэгъэшынэни антыхэм яхэмыт. Ауэрэ, совет властым и лъабжьэр игъэбыдэрти, ӏэзэгъуазэр зэманыжь блэкӏам и щӏэиным хригъэубыдащ – хуитыжтэкъым Дысэ хуэдэхэр «лэжьэну». Дысэ и зэфӏэкӏыр мыхъуамэ, и щхьэгъусэ Уэсмэн и хьэдэр губгъуэм къинэнурэ, вындымрэ дыгъужьымрэ яшхыжынут. Кавдивизэм хэту Уэсмэн зауэм щыдэкӏым, Дысэ абы упщӏэ хужь хуригъэщӏри щӏакӏуэ хуидат. Дысэ ищӏэрт Уэсмэн псэууэ къызэримыгъэзэнури и хьэдэ зэримылъагъужынури. Упщӏэ хужьым кӏуэцӏалъхьэжмэ, джэбын папщӏэ хуэхъунщ, жыхуиӏэу арат. Къыздрагъэщтакъым: зауэлӏым и щӏакӏуэр фӏыцӏэу, и цейр фӏыцӏэу е щхъуэуэ щытын хуейт. Цей фӏыцӏэрэ лъыпцӏэ защӏэу хамэщӏ губгъуэм щехуэхащ. Щхьэгъусэм и натӏэ хъуар щӏыфэкӏэ зыхэзыщӏа Дысэ жэщ, махуэ имыӏэу «лэжьащ». Хьэдэм и нитӏыр къриуӏукӏыну вынд фӏыцӏэр къэсри къыщхьэщытӏысхьат – Дысэ игъэлъэтэжащ, и гуращэу къэлъэтар ӏэпигъэхури. Адэкӏи «лажьэурэ», Уэсмэн зытеджэла щӏы кӏапэр кумбу пхригъэхури, ятӏэ фӏыцӏэр тригъэщэщэжащ – апхуэдэ щӏыкӏэкӏэ «щӏилъхьэжащ» лӏым и хьэдэр. Пэжщ, кхъащхьэр къыхэгъэщакъым, къыпхуэгъуэтыжынукъым ар зыщӏэлъыр, ауэ хьэкӏэкхъуэкӏэм я ӏус хъуакъым. Хэти къилъыхъуэжын, зыпхъу закъуэ фӏэкӏа къыщӏэмынамэ…

Дысэ игу зыхупихыр а зыпхъуращ – Улэщ. Сымаджэу къыхуэкӏуэхэмрэ зи щхьэ къыхуэзыгъэтӏылъхэмрэ гущӏэгъу яхуищӏыныр и «лэжьыгъэм» къриубыдэкъым. Атӏэ щхьэ ядэӏэпыкъурэ? И пэшэгъухэм къыхуадэкъыми… Дысэ а нэрымылъагъу дэуэгъу-дэӏэпыкъуэгъухэм ягурыӏуащ езыр псэуху ядэлэжьэну, Улэ ӏэзэгъуазэ ӏуэху хамышэну. Зэгурыӏуа? Абыхэм уазэрыгурыӏуэфынум хуэдэу ягурыӏуащ – тхьэрыӏуэ къапыпхынукъым, ӏэщым ещхьу къыпхуэгъэдэӏуэнукъым, ауэ, арэзы къыбдэхъуамэ, зыкъыуагъащӏэ. Дысэ сытри идэнут, Улэ псэукӏафӏэ хъуну ищӏэмэ.

Улэ къэзыцӏыхухэм къытраӏуэрт и анэм ещхьу ӏэзэ хъужыну, абы шэч къытрахьэртэкъыми, къыхузэщӏэплъырт, сытым щыгъуэ къытещыну пӏэрэ зэрыӏэзэр, жаӏэу. «Къыбдалъхуар пкӏэрыхуну сытолажьэ», – жиӏауэ щытащ зэ Дысэ, хъыджэбз цӏыкӏур сымаджэ къыӏэщӏэхъуати. Хъужащ, къэтэджыжри еджэным пищащ. Ауэ, къыдалъхуар зэкӏэ тригъэкӏуэтами, кӏуэдыпэнутэкъым… Улэ илъэс пщыкӏутхум щихьэм зричащ, зилъэщӏащ, зы илъэс дэкӏыжри, мо псыгъуабзэу щытам блэкӏар къыхуеплъэкӏыжу лы къищтащ, и нэгум ущызэкӏэщӏэплъу, и ӏэпкълъэпкъыр лантӏэу, езыр щабэу теувэу, лъэбакъуэ зэврэ ужьэ кӏуэкӏэу. Хъыджэбзу жылэм дэсым Улэ нэхъ дахэ яхэттэкъым. Щӏалэ балигъхэм я плъапӏэт, зи балигъ хъугъуэхэри къыкӏэлъыплъырт. Сэлсэветым щӏэс Бэрий ӏэшэ нэгъунэ къытехъуэпскӏыхьырт. Мы ӏэзэм къилъхуар уэркъыпхъу фӏэкӏ пщӏэнкъым жаригъыӏэу, пщэхунапэхут, шэкӏэ зэщӏатхьэщӏам хуэдэу. И нэгум хуиту псори къиплъэми, хъыджэбзым и ӏэпкълъэпкъым щыщ къыщӏигъэщыну фӏэфӏтэкъым.

Ятӏэ гуэлым кӏуэрти зигъэпскӏырт Улэ. Щӏалэхэр зытемыгушхуэным тегушхуэрт: гуэлым зэпрысыкӏырти къызэпрысыкӏыжырт. Ӏэшэлъашэм ис зы цӏыхубзи игу къэкӏынутэкъым ятӏэ хущхъуэм щыщ зыщихуэу гуэл ӏуфэм ӏусыну. Улэ абыи тегушхуэрт, арауэ къыщӏэкӏынт и щӏыфэр щӏэкъабзэр, и къупщхьэ зэрытыпӏэхэр быдэу, и ӏэпкълъэпкъыр лантӏэу къыщӏэхъуар. И ныбафи, и шхужьи, и бгъэхэми, и ӏэ-и лъи, и напи зэщӏицӏалэрти куэд лъандэрэ гъэпщкӏупӏэу иӏэ удз ӏувым и кум хэтӏысхьэжырт. Зыкъомрэ зэфӏэсщ, итӏанэ и лъакъуэ кӏыхьитӏыр щӏиукъуэдиикӏауэ, дыгъэм ӏэплӏэ хуищӏыну зиший нэхъей, и ӏитӏыр зэкӏэщӏэхарэ ӏэтауэ мэтӏыс. Гуащӏэр игъэбагъуэу зыгуэр къахьэс нэбзийхэм хъыджэбзым деж. Ауэрэ зеукъуэдийри, цӏыху зытримыгъаплъэ и ӏэпкълъэпкъ хужь зэкӏужыр гуапэу къытелъэщӏыхь дыгъэм хуит хуещӏ. И нэр зэтепӏами, напӏэм кӏуэцӏрыплъурэ дыгъэм еплъу щылъщ… Щылъщ, щӏым къызэрыхэкӏар ищӏэу, щӏым зэрыщӏыхьэжынуми щыгъуазэу. А тӏум я зэхуаку напӏэдэхьеигъуэм щыгуфӏыкӏыу, фӏыгъуэу абы хэлъыр зыхищӏэу…

И ныбэм къихъуэну сабийм егупсыст, ар и нэгу къыщӏыхьэрти, щыӏэу имыщӏа гурыщӏэ гуэрхэр къыпкъригъэшасэрт. Зэгуэр иӏэну сабийр иджыпсту зыхищӏэрт гъащӏэм пызыщӏэ къуэпс лъэщу. Улэ зыхэтыр езыр-езыру къакӏуэ гупсысэ ӏэфӏщи, адэкӏи зишэщӏти, сабийм и адэр «илъагъут», лӏыр къыздикӏыну лъэныкъуэр ищӏэрт. И нэгу къыщӏэувэр лӏы кӏыхьт, плӏабгъуэу, къамылыфэу, набдзэ кӏыру. И шырыкъум сабэ къелъэлъэхт. Абы бгъурыувэрэ и гъусэу кӏуэмэ, зыщӏэсыну унэр «зэпиплъыхьырт», зыхэсыну хьэблэм «яхэплъэрт».

Апхуэдэ зы махуэу, къыпэплъэ гъащӏэм хэплъэу здэщылъым, джэду лъакъуэ гуэр къытепкӏэри къыхэкӏиикӏащ: «ӏукӏ адэ!» Арщхьэкӏэ зыри щыткъым и гъунэгъуу. Ар дауэ ухъу – къапцӏэу, зыхэт дуней дахэм зыгуэр къыфӏэщӏа щхьэкӏэ къащтэу къыхэкӏыжыну?! Ятӏэу зыщихуар дыгъэм кӏэригъэгъущхьащ, и напэм быдэу тежыхьащи, зы гурыщӏи къищынукъым, и гур къызэреуэр езым зыхищӏэжми. Зигъэщхъауэ, удз кӏырым зыкъыхимыгъэщу гуэл ӏуфэм нос, зыхедзэри, къигъэщӏытэм, иӏуэтурэ ятӏэр зыкӏэрегъэкӏыж. Къабзэ хъужа и ӏэпкълъэпкъыр псым щӏегъэмбрыуэри, зыкъиӏэтыжмэ, и дамэхэм, и плӏэм ежэхыж псы къабзэм и гум жьы дрегъэху, и нэкӏум къежэх ткӏуэпсхэм бзэгупэкӏэ йобзейри, зыми хуэмыдэу ӏэфӏу къыщохъу. Улэ псым къыхокӏыж. Псы ткӏуэпс цӏыкӏухэр и хъыджэбзыфэ щабэм ежэхыурэ лъэпкъынэм щынэсым, щӏым зыщӏифыжыни къыхэмынауэ зеухыж. И нэкӏум кӏэрыпщӏа шылэ щхьэц ӏэрамэ цӏыкӏур ирелъэщӏэкӏри тхьэкӏумэм дегъэзагъэ. И ӏитӏыр и щхьэщӏыбагъым щызэридзэри, и бгъитӏ щызыр, и ныбэ захуэр, бдзэжьейуэ джафэ и куэ ткӏиитӏыр дзыхь зыхуищӏ дыгъэм хуигъэзащ, модрейми и бзийхэмкӏэ хъыджэбз ӏэпкълъэпкъыр зэщӏибзаеу щӏидзащ. Улэ зэщӏэгъущхьэжащи, и дамэщхьитӏым щыщӏидзауэ и ӏэгу щабэхэр зыдилъэурэ кърегъэх. И фэр шылэм хуэдэщи, ӏэгур тож, и быдзыпэ цӏыкӏухэращ пхъэшагъэ тӏэкӏу зыхезыгъащӏэр. Хуэму зытелъэщӏыхьыжурэ ех и ӏэгухэм куафэ щӏыӏумкӏэ траӏуантӏэ. Нэ лей хуейкъым хъыджэбзыр, ауэ зыгуэр зэрымыщӏэкӏэ кърихьэлӏэми, нэбзийхэр и нэм щӏэпсэнурэ щигъэункӏыфӏыкӏынущ, Улэ къытеплъэфынукъым. Мы лъэхъэнэм ар зейри, къытехъуэпскӏыхьри, езым фӏэӏэфӏри дыгъэращ. Мис, зыкъыщимыгъэнщӏу и нэбзийхэмкӏэ къыхуогуапэ, къодэхащӏэ, зылъэмыӏэс къимыгъанэу хъыджэбз ӏэпкълъэпкъыр зэщӏегъэхьэ. И щӏалагъыр, зыхищӏэжу бгъэдэлъ гуакӏуагъэр, хущхъуэгъуэ зыхэлъ псыр, псэ зыӏут дыгъэр зэхыхьэщ, зэщӏэувэри Улэ и гуащӏэр къебэкӏ ящӏащи, къызэрымыкӏуэ зэфӏэкӏ иӏэу, псоми къащхьэщыкӏ лъэкӏыныгъэ игъэлъэгъуэфыну къыщохъу. Апхуэдэ дыдэкӏэ къыщогугъ щэхуу къыкӏэлъыплъ джэдуушхуэри.

Ӏэзэ хъумэ, и фэр кӏуэдыну мэгугъэ къефыгъуэ хъыджэбзхэр. Улэ фае щӏохъукӏхэри, къыхущӏобжэ: и анэ ӏэзэм зыгуэрхэм ирегъафэри аращ щӏэдахэр, аууей, зышэр унэхъуащ.

Еянэ классыр къызэриухыу и анэм къыщӏишыжат къуажэ еджапӏэм – зэрырагъаджэм хуэдизрэ колхоз губгъуэм щагъэлажьэрт еджакӏуэхэр. Зэгупсысаращ: аргуэру жэщхэсу яшэнущ, абдеж къэхъунур пщӏэркъым, къепхъуэнщи яхьынщ е тегушхуэгъуафӏэ къащӏынщи лей кърахынщ. Дысэ и пхъур унэм щӏиубыдэжат пцӏышхуэ иупсри: сымаджэщ, согъэхъуж, еджэфынукъым, лэжьэфынукъым… Апхуэдэу, колхоз бригадирыр зытримыгъэхьэурэ илъэситӏ дигъэкӏри, малъхъэ къигъуэтащ.

Зэгуэрым Тэру Пагуэ Бахъэсэн йокӏри, Арщэбэ шыщэху макӏуэ, Арщэбэ йокӏри, къилъыхъуэр Къуэятӏэ къыщыщӏех. Шыуэ къыхуагъэлъэгъуам зы пцӏэгъуэплъ къахех, асыхьэту уанэ хутралъхьэ, мэшэсри къуажэ уэрамым дохьэ. «Зи уз кӏуэдын, си куэбжэпэм укъыщыс си дыщэ кӏанэр уи нэм щӏэзмыгъапсэмэ…», – Дысэ игу къэкӏар Улэ фӏэкӏ зыми ищӏэртэкъым.

– Улэ, кӏуэи Нэхунэ шыгъу тӏэкӏу къысхуеӏыхыт… Хъыджэбзыр уэрамым зэрытехьэу шу блэкӏыр къеплъын хуейт, къеплъар – къехъуэпсэнут, къехъуэпсар – къыщӏэупщӏэнут. Лъыхъу къигъакӏуэмэ, Дысэ сыт щхьэкӏэ ӏуигъэкӏыжын? Ипхъу закъуэр Бахъэсэн нэс иригъэшэну фӏэжыжьэщ, ауэ Къэбэрдейм икӏыркъыми, абыкӏэ игу егъэфӏ. Езыр Къалмыкъым нэс кърашати, мис, къелащ… Лӏыр и пхъум нэхърэ фӏыуэ нэхъыжьми, къекӏущ, зыхэпсэукӏын иӏэщ, колхоз фермэм и унафэщӏщ. Фыз иӏами, бын щӏэсу иригъэкӏыжами, ар дагъуэ хуищӏыркъым.

Шым тес лӏыр Улэ къицӏыхуащ сабэ зытелъ и шырыкъумкӏэ – и нэгу къыщӏыхьащ а шырыкъуитӏыр езым хуитхьэщӏу. Худэплъейрэ и нэгум иплъэмэ – арат, бын зыдигъуэтынурат… Шур хъыджэбзым кӏэлъыплъащ, зыдыхьэж пщӏантӏэр зригъэлъэгъуащ.

Тхьэмахуэ дэмыкӏыу Пагуэ къытригъэзащ, зы мазэ дэкӏыжри, лъыхъу къигъэкӏуащ.

Хьэблэм дэсхэм ящыщу Нэхунэ закъуэ къызыпхигъэӏукӏат фыз зиӏа епт нэхърэ, зэкӏэ дэсми нэхъыфӏщ, дахэ дыдэщ, зышэн иджыри къыкъуэкӏынщ, жиӏэри. «Зезышэни къыкъуэкӏынущ, адэншэ-дэлъхуншэр тегушхуэгъуафӏэщ», – фыз ӏэзэм ар игукӏэ жиӏэри, къахукъуэкӏа насыпыр блигъэкӏакъым, Улэ нэчыхь тӏэкӏур хурагъэтхэри, Пагуэ иратащ.

Ⅲ

Дарий шыгукӏэ яшащ Улэ. Дарийкӏэ къыщӏадзами, зэгъэзэхуэпауэ, ебзыхьэкӏауэ псэу унагъуэт зыхэхуар. Пагуэ лэжьакӏуэжьт, коммунистпартым хэтт, къэралыр къулей ищӏыну, гугъу зригъэхьу лажьэрт.

«Апхуэдиз гъэшымрэ ӏусымрэ щыхэткӏэ, и унагъуэми зыгуэр къихьэсынщ. Къуэлӏыкӏынкъым абы Улэ… Жьы къыщӏэмыпщэу, псы къыщӏэмыуэу къуэпсэукӏынщ», – Дысэ хущӏегъуэжыртэкъым ищӏам. Ухущӏегъуэжи хъурэ: изэгъащ Улэ, быныншэщ жиӏэу лӏым къригъэкӏыжакъым, илъэс бжыгъэкӏэ пэплъауэ, хъыджэбз цӏыкӏу ягъуэтащ. Май мазэу дунейм къытехьати, Майе фӏащат, ауэ цӏэ лей фӏащын хуейуэ къылъыкъуэкӏащ. И нэ зэрыхъэм хуэзэу, и натӏэбгъу цӏыкӏум техьэу анэлышхуэ тетт сабийм.

Менлы фӏэщын хуейуэ жызыӏар гъунэгъу фызт. Цӏэ лейр шэуэ къытехуащ Улэ, Майер фӏэзыщар езырат.

– И напэм кӏуэнущ, Менлыкӏэ фемыджэмэ! Фыщӏегъуэжынщ! – анэмрэ анэшхуэмрэ я гур хурихри, гъунэгъу фызым кӏэбгъу зищӏыжащ. Улэ ар и япэ гухэщӏт – Майе и цӏэ лейри ӏэпапӏэу телъ фӏыцӏафӏэри.

Майерэ Техутэрэ илъэс я зэхуакуу арат, Техутэ нэхъыжьу. И дыщым къэкӏуэжыху Улэ щӏалэ цӏыкӏу адэншэр илъагъут, и щхьэм ирилъытырти и гур хупихырт. Техутэ сабий щхьэкӏэ, хьэл зэрыхэлъыр къытощ, зэпӏэзэрытщ, ӏэпэӏэсэщ.

Дысэ Ятӏэгуэлым кърих ятӏэ фӏыцӏэмкӏэ къупщхьэ уз, щӏыфэ уз зиӏэхэм еӏэзэмэ, Техутэ а гуэл дыдэм кърих ятӏэмрэ Хьэрэмэӏуащхьэ пэгъунэгъуу къыщӏах ятӏагъуэмрэ зэхегъэзэрыхьри, шы сурэт егъэж. Улэ фӏэгъэщӏэгъуэнщ Техутэ зяужь итхэр. Налышык ущыдэлъадэкӏэ фэеплъ щытщ лӏым и шым, и къуэш хуэдэу, зришэкӏауэ. Щӏалэм хуабжьу игу ирохь а фэеплъыр. Къуэш иӏамэ, апхуэдэу илъагъунут езыми. Шыи иӏэкъым, къуэши иӏэкъым. Адэшхуэр щхьэхуэпсалъэщ. И анэр сымаджэщи, къеплъыххэркъым. Анэшхуэращ упщӏэкӏэ щӏигъанэр.

– Сытыт шуудзэм хэтахэм яӏыгъар, ящыгъар? Я сэшхуэхэр сыт хуэдэт? Я къамэр-щэ?

Зэгуэрым Нэхунэ и хъугъуэфӏыгъуэхэр щихъумэ пхъуантэ щӏыхум дэӏэбэри дадэ и къамэр къыдихащ:

– Мис мыпхуэдэ зыӏыгъа яхэтащ. Мыр уи адэшхуэм и адэжым ейуэ щытащ…

Иригъэплъ къудейри дилъхьэжащ. Абы лъандэрэ Техутэ пхъуантэр и гъуэлъыпӏэщ, и тӏысыпӏэщ, и ӏэнэщ, и джэгупӏэщ. Пхъуантэм ӏункӏыбзэ етакъым, ауэ ар зэтезыхыну хуитыр Нэхунэ и закъуэщ. Дыху сабын, абы и мэр зыщӏэзыша щэкӏыщхьэ зытхухрэ гуэлмэдын удзыфэрэ. Абыхэм нэмыщӏ… абыхэм нэмыщӏ хьэдэтепхъуэ, кхъащхьэм траутхэ дыху, сабын фӏыцӏэ, хьэдэр щагъэпскӏкӏэ яӏэрыгъыну хъыдан ӏэлъэ, лӏам и жьэ къупщхьэр зэрыщӏапхэжыну хъыдан хужь… Ахэр езы Нэхунэ и гъэтӏылъыгъэщ. Хьэдэтепхъуэм кӏуэцӏылъщ зэрыщӏалъхьэжыну ахъшэ тӏэкӏури. И нысэмрэ я гъунэгъу нысащӏэмрэ иришалӏэри яригъэлъэгъуащ и хьэдэ хуэӏухуэщӏэр, лӏэмэ, ахэращ пхъуантэм дэӏэбэу къыдэзыхынур.

И анэшхуэм псэ ӏумытыжу еплъыфынукъым Техутэ. И нэхъыжьхэр псори лӏэжын хуейуэ щыщыткӏэ, нанэ иужь дыдэ къинамэ арат. И анэр фӏэгуэныхь щхьэ мыхъурэ? Абы куэд щӏауэ псэ хэмытыжу къыщохъу, есэжащ… «Уи лӏым удыщӏыхьэфынукъым, апхуэдизу зумыукӏыж…», – къыжраӏами, и пкъыр дунейм къытенэри и псэр лӏам дыщӏилъхьащ. Ныбжьым ещхьщ, зэгуэрым ущызэкӏэщӏэплъу лы телъащ, нэкӏущхьэплъу, дыхьэшхырилэу щытащ. Иджы сыт? Щылъщ, мэбауэ, псалъэркъым. Игукӏэ Тхьэшхуэм йолъэӏу гуащэм и пхъуантэ щӏыхум дэлъ хьэдэтепхъуэр езым къыхуащтэну. Нэхунэ иджыри къищэхунщи игъэтӏылъыжынщ… Дыси иӏэщ апхуэдэ пхъуантэ тӏорысэ, ауэ абы дэлъыр нэгъуэщӏщ: тхылъымпӏэ цӏу, пэрытхэ, блафэ, шындырхъуоущхьэ гъэгъуа, удз лъабжьэ, жыг лъахъц. Псы утхъуа гуэр зэрытабдж птулъкӏэдэтщ. Къыхуэкӏуат зы сымаджэ, и лъапэр пыуцӏыныкӏауэ. И фэм щыщ къытрихри а псы хущхъуэм хидзат. Пӏалъэ гуэркӏэ зэхэшыпсыхьынути, къакӏуэу къищтэжын хуеят, ауэ къытригъэзакъым, емыгугъу гуэру къыщӏэкӏащ. Фӏы щӏихакъым – и лъакъуэм е екӏуэри, пахын хуей хъуащ. Птулъкӏэр хыфӏэдзэжын хуейуэ дэлъщ.

Дысэ лажьэ имыӏэу къыщагъэкъуэншэжи куэдрэ къохъу. Цӏыхур зыхуей псор хуэпщӏэфынукъым, «си ӏэзэгъуэ иткъым» жиӏамэ, абы пцӏы хэлъкъым, «хуэмылэжьэфыну» аращ. «И пэшэгъухэм хуит къащӏыркъым», – жаӏэ апхуэдэхэм деж. Дысэ зэхех а псалъэмакъхэри, мэгъумэтӏымэ: «Сыт мыгъуэ фэ абы хэфщӏыкӏыр?»

Къуэятӏэ жылэ цӏыкӏур тхьэмыщкӏэу мэпсэу. Зи ныбжь нэблэгъахэр колхозым хэтауэ аращи, сыт, къалэжьа щыӏэкъым. Псыхуабэ къалэ гъунэгъу дыдэщи, абы кӏуэурэ сату зыщӏ унагъуэ зытӏум нэхъ зыкъаӏэтащ, мыдрейхэр а зыщӏэса сэман унэ лъахъшэ цӏыкӏухэм къыщӏэнащ. Мэзым пхъэ кърахынумэ, хуит къащӏын хуейщ, щӏымахуэм фӏамыщӏ зиӏэр къулеижьу ябж.

Техутэ и еджапӏэ кӏуэгъуэм нанэ къегъэуш, абы щыгъуэм хьэкум илъ мафӏэр зэхэкӏыжарэ пэшыр щӏыӏэмылу…

– Нобэ сымыкӏуэу хъунукъэ?

– Уделэ уэ, Щауейхэ я къуэ закъуэр еджэфакъым, жебгъэӏэну ара? Техутэ апхуэдэхэм деж едэ хэт сыт жиӏэнуми. Зэгуэрым, къэмытэджыфу ӏурихыжауэ, пщӏыхьэпӏэу елъагъу я къуажэ уэрамитӏми цӏыхур дэзу дэтрэ бжьэ къэпщӏауэ зэрызехьэу: «Щауейхэ я къуэ закъуэр еджэфакъым, еджапӏэм яхуэкӏуакъым, еджэн идакъым! Нанэ едэӏуакъым! И адэр псэужтэкъым, и анэри лӏат! Унэ щӏыӏэм щӏэлӏыхьащ, лӏащ, тхьэмыщкӏэ, щэхубзэу и псэр хэкӏащ…» Пэж дыдэуи, Техутэ и анэр лӏауэ нэху къекӏат. Щӏалэ цӏыкӏур щӏэщтэжат пщӏыхьэпӏэр нахуапӏэ зэрыхъуам. Нэхунэ и хьэдэтепхъуэр пхъуантэм езым и ӏэкӏэ къыдихын хуей хъуащ. Улэ и дыщым къэкӏуэжауэ Техутэ къыхуэзэмэ, зыбгъэдешэри и щхьэм ӏэ къыделъэ – иджы ар зеиншэ хъурейщ. И анэшхуэр лӏэмэ, хэт зыпӏынур? Сабий унэм ирамытарэт. Улэ дахэщ, и ӏэпкълъэпкъыр лантӏэщ, и щхьэцыгъуэр ухуэнарэ и щхьэм къешыхьэкӏыжауэ, езым къабзэмэ къыкӏэрихыу. Техутэ фӏэфӏщ абы и ӏэплӏэри, и щхьэм къыдилъэ ӏэри.

Аргуэру щӏалэ цӏыкӏум игу къокӏ и нанэр куэдрэ мыпсэуну. Нанэ псэунущ, псэунущ, псэунущ…Техутэар быдэу игу ирилъхьащи, аращ пэж хъунур. И анэр нэгум къыщӏоувэ, ар нэщхъейуэ къоплъ: «Си къуэ цӏыкӏу, сэри сыпсэуами хъунут. Уэ зым фӏыуэ сыкъэплъэгъуамэ, сыпсэунут иджыри, си фэм сыкъихьэжынурэ, сыгуфӏэнут, сыдыхьэшхынут, сыпщэфӏэнут, щӏакхъуэ зэтеупӏэщӏыкӏи пхуэзгъэжьэнут…» Техутэ Улэ и бгъафэм зыщӏекъузэри, зэщыджэу магъ. Майе щӏалэ цӏыкӏум бгъэдохьэри ӏэ делъэ. Майе псалъэркъым, бзагуэу аракъым, ауэ псэлъэгъуейщ. Зэзэмызэххэщ щыгуфӏэр. Райцентрым щыщу Дысэ цӏыхуитӏ къыхуэкӏуат. «Къулыкъущӏэшхуэ Налышык къикӏынущи, ар къыщыкӏуэм ирихьэлӏэу уи деж цӏыху ӏумытамэ арат!» Дысэ къыжраӏэр зэхих-зэхимыхщ. Сэ махуэкӏэ къэкӏуэнур зэзгъэзахуэркъым, жи. И нэр егъэплъыз, итӏанэ лъэныкъуэкӏэ йоплъэкӏ. «Бэрэжьейм шэджагъуэ нэужьу кърекӏуэхэ», – яжреӏэ.

…Техутэрэ Майерэ зыкъомрэ уэрамыщхьэм деж щыджэгуахэщ, итӏанэ зэуэ тӏури бзэхащ. Улэ гужьеяуэ къижыхьырт, гъунэгъухэри къыхуэгузавэрти, къыдэлъыхъуэрт, ауэ ягъуэтыртэкъым. Къагъэхъуа хьэжэпхъажэри ямыщӏэхэу, Техутэрэ Майерэ гуэл ӏуфэм щыӏэт, къамыл къыщыкӏ псыпцӏэм пэгъунэгъуу. Нанэхэм, абыкӏэ ягъэшынэу цӏыкӏухэр псыпцӏэм хамыгъэхьэну, хьэщхьэвылъэ хэсщ жраӏэрт, ар шынагъуэ дыдэу, сабийхэр идыгъуурэ ишхыу щаӏуэжырт. Хъыджэбз хьэщӏэ цӏыкӏум ар зригъэлъагъуну мурад ищӏри ежьащ. Техутэ егуорт: «Ухэмыхьэ, абы ухыхьэ хъунукъым!» – жиӏэурэ, ауэ къедэӏуакъым, зэрыкӏуэм хуэдэури хэукӏуриящ. Хьэлэмэткъэ, къэщтакъым икӏи кӏиякъым, псыпцӏэм хэс бабыщ къуэлэнхэм я абгъуэ нэщӏым теувэри къызэфӏэувэжащ. Къэтэджыжа нэужь, Майе елъагъу: Техутэ и макъыр щащэри псыпцӏэм хэлъэлъэжащ, езыр нэхуу зэщӏэкӏащ. Мис иджы къищӏащ Техутэ зищӏысыр – нэху кӏапэ зыдз щӏалэ цӏыкӏу…

– Умышынэ, нанэ куэдрэ пхуэпсэунущ, – жриӏащ и нитӏым гузавэ щӏэту къаплъэ Техутэ.

Майе зэгупсысым щыщу къигъэӏур мащӏэт, ауэ Техутэ нэхъ псэлъэгъу ищӏырт.

Лӏитӏрэ нысащӏэ зыщыплӏрэ, джэм, кӏуатэурэ псыпцӏэм щынэблагъэм, таурыхъми хэту ямыгугъа зы напӏэдэхьеигъуэм я нэгу щӏэкӏащ. Нысащӏэхэм къуахъуэпсыхъуэр зэрахьэу, хэт и щӏыбыр игъазэри зэрикӏийм хуэдэурэ щӏэпхъуэжащ, хэт и нэр иубыдыжри етӏысэхащи, къигъаплъэмэ, илъагъунум и псэр дыхэкӏыну къыщохъу, лӏитӏыращи, я пӏэм ижыхьауэ зыпэмыплъа шынагъуэм кӏэлъоплъ. Ар псэущхьэ гъумыщӏэт, щхьэшхуэрэ и нитӏым мафӏэ къыщӏихыу, и джабэхэм цы кӏыхь зэхэпцӏэжа къелэлэхт. Лъыхъуакӏуэхэм я гъуэгур зэпиупщӏу, зэм лъакъуитӏкӏэ жэуэ, зэми хьэлъакъуиплӏ зищӏу нэр темыпыӏэу блэжащ. Гупым зыкъамыщӏэж щӏыкӏэ псэущхьэр псыпцӏэм нэсри сабиитӏыр зэщӏиубыдащи, щӏы джафэм тет хуэдэу, псыпцӏэ щӏыӏум щоджэрэз. Къыжьэдэпкӏыным хуэдэу и гур къеуэу къэса Улэ и пащхьэм къихуэу псэущхьэ шынагъуэм сабиитӏыр къидзри, езыр пхырыхуами, уафэм зиӏэтами къыпхуэмыщӏэу, бзэхыжащ. Майе дежкӏэ къэхъуам зы гъэщӏэгъуэнагъ гуэри хэлъу къапщӏэртэкъым, зэрихабзэу щыму, и нитӏым къыщӏэщи щымыӏэу цӏыхухэм яхэплъэрт, ауэ Техутэ псэ хэмытыж хуэдэу и фэр зэрыпыкӏам къигъэлъагъуэрт шынэм зэрызэщӏиӏулӏар. Лӏитӏым зыкъащӏэжри сабийхэр зырызу къащтащ, хьэщхьэвылъэр (зэрыарам зыми шэч къытрихьэртэкъым) къакӏэлъыжэ нэхъей, псалъэмакъыншэрэ лъэ псынщӏэу къуажэмкӏэ къаунэтӏыжащ. Нэхунэ и къуэрылъхум псоми зэхахыу ешхыдэн хуейуэ къилъытэри, щӏэгубжьащ:

– Мырелъ мыбы и дунейр! Сыт иджы сэ уэ уэсщӏэнур? Хъыджэбз хьэщӏэ цӏыкӏур щӏепшэжьар сыт, пхузэрызудынщ уи лъакъуэр, – жаӏэ хабзэр жиӏащ.

Щӏалэ цӏыкӏум зригъэгъэпскӏыжщ, щыгъын къабзэ щригъэтӏагъэри, итӏанэщ гу щылъитар зэрымыпсалъэм. Тхьэмахуэкӏэ цӏутӏ жиӏакъым, пщӏантӏэми дэкӏакъым.

Ⅳ

Дысэрэ Нэхунэрэ я унэхэр зэпэщытщ. Нэхунэ, ар и ӏэщӏагъэщи, зэпымыууэ цым йолэжь, и къуэрылъхур епӏ, ирегъаджэ. Упщӏэ алэрыбгъухэмрэ лэгурыбгъухэмрэ я зэманыр икӏащ, иджы къащэхур ковёрщ. Зылъэкӏым и ковёрыр хэплъыхьащ, блыныр зэрыщыту иуфэбгъурэ цыпэхэр дыгъэм пэцӏууэ, лъэгурыбгъуми цы кӏыхьыр ӏуву тетрэ уи лъакъуэр хэщатэу. Зылъэмыкӏри ковёрщ, ауэ и цыр тегъэщхъарэ блыным хуэмыфӏу, лъэгум иридзын имыгъуэтыххэу апхуэдэщ.

Щӏакӏуэ зезыхьи щыӏэжкъым – цейр щыхыфӏадзэжкӏэ, щӏакӏуэри абы кӏэлъыкӏуэнкъэ. Иджы губгъуэм ит ӏэщыхъуэхэм, хэти жьыуейпсыуейр кӏуэцӏрыкӏыу жьы хъуа щӏакӏуэр зэрехьэ, щӏэ щамыщӏыжкӏэ, хэти джэдыгужь къыздрехьэкӏ. Къэфакӏуэ гупхэмрэ къулыкъущӏэхэм къахуеблагъэ хьэщӏэ лъапӏэхэмрэ я фӏыгъэщ Нэхунэ и ӏэщӏагъэм иджыри щӏэупщӏэ зэриӏэр: зыхэр сценэм иритынущ, адрейхэм тыгъэ ящӏынущ. Шууейм щахуищӏым, щӏакӏуэр ӏувт, жьыи псыи кӏуэцӏрымыкӏыу, бгъэувамэ, зэфӏэту, ауэ джэгуакӏуэ щыгъыныгъуэу арамэ, сыт щхьэкӏэ ӏуву ищӏын, и щӏакӏуэр псынщӏагъуэщ. Щхьэкъэӏэт имыӏэу щылажьэ къыхуохуэ Нэхунэ – къэфакӏуэхэр гъунэжщ.

Дыси «мэлажьэ», и пщӏантӏэр цӏыху кӏуапӏэщ, антыхэри, шэшэнри, ингушри, асэтынри щопэкӏу. Къекӏуалӏэр зигу ныкъуэхэращи, зыгъэгумэщӏыр къыхуаӏуатэ. Фыз ӏэзэм яригъэӏуэтэжыну щогугъ, къэӏэбэу ящхьэщихыну я фӏэщ мэхъу. Дысэ еплӏэкӏуащ, жьы дыдэ мыхъуами, и фэр кӏуэдащ, къытехьэлъапэу хуежьа и ӏэзэгъуэм кӏэ игъуэтами хъунут, ауэ гугъуехьри къыхехыж, и пхъур зыпэрагъэувэнкӏэ хъуну ӏэнатӏэм щихъумэну хуейщи: и пэшэгъухэми, абыхэм къапыщӏэжахэми хъыджэбз цӏыкӏур хуит къащӏати, езыр лӏэжыху я унафэм щӏэтми идэнут. Ипхъу закъуэр цӏыху хуэдэу ирепсэу, лӏыфӏ ишащ, бын игъуэтащ. Абы Улэ пкъригъэхьат ӏэзэ ӏуэху хэмыхьэну, удыгъэу къыдалъхуар зыщигъэгъупщэну.

«Къурӏэн еджамэ, арат. И гуащэр еджэфу жаӏэ. Арщхьэкӏэ Пагуэ коммунистыжьщ, къыхуидэнукъым. Къэнэжыращи, духьэуэ ищӏэр гукӏэ жреӏэ, и щхьэр ирехъумэж, цӏыху къызэрыгуэкӏыу ирепсэу, и быныр хуиту ирепӏыж…»

Аращ игъащӏэми – гур зэрыгъум дыгъур ирожэ. Хуэхъумакъым и пхъур. Улэ Сэбэр ӏуащхьэкӏэ зэ игъазэмэ, псэуху къызыӏэщӏэмыкӏыжынухэм зэраӏэщӏыхьэнур, абы кърикӏуауэ и унагъуэр зэрызэтекъутэнур Дысэ къыжраӏауэ ищӏэрт. Игъэзащ-тӏэ. Хъыджэбз цӏыкӏум тегужьеикӏри игъэзащ. Зыхыхьэн хуэмейхэм яхыхьащ, имыщӏэххэу заритащ. Иджы Пагуэрэ Улэрэ я насып зэпцӏам къутэжын щыщӏидзэнум Дысэ поплъэ. Гузэвэгъуэм зэрехуэри, зыгуэрхэр яхузэрехъэ, и пхъум и унагъуэр зэтриӏыгъэну «йолэжь», ауэ а псори зэрыщхьэгъэпцӏэжыр ещӏэ. Ецӏыхуж абы и пэшэгъухэр – хаубыдыкӏар я жыӏэдаӏуэ ящӏ, хуащӏыр и унафэнущ.

Налышык къикӏыну къулыкъущӏэр зыхуейри ещӏэ. Ар къыщӏэкӏуэм Дысэ и ӏэзэгъуэ хэлъщ. Тыншу къехъулӏэнукъым, ауэ хуищӏэнущ. Дысэ а къулыкъущӏэм зыгуэркӏэ хуеижынущ. Ари ещӏэ, ари и нэгу къыщӏохьэ, зэхех… Сытуи ӏуэху зэхуэмыдэ куэдым хэплъэрэ!

Тхьэмахуэ кӏуам Арщэбэ къикӏри зэлӏзэфыз къыхуэкӏуат. Унагъуэр зыщӏэшхыхь я жэм псэфыр кӏуэдат. «Къэвгъуэтыжынущ, мэз лъапэм фыщылъыхъуэ,» – яжриӏащ. Дысэ зыхищӏат а жэмым и бэкхъ зэгъэпэщар езыгъэбгына гузэвэгъуэр. Ищӏэжырт езым ипхъу закъуэр, балигъыпӏэм иува къудейуэ, и ӏэкӏэ зэрызыщӏичыжар, унагъуэ ихьэмэ, нэхъ хъума хъуну щыгугъыу… Мыбыи, псэущхьэу арами, анэ гукъеуэ иӏэт. Илъэс къэс шкӏащӏэ къыщӏохъуэри, псынщӏэ дыдэуи кӏэщӏач, зы уасэ хуагъэуври, ящэ. Анэ хъуа жэмыр хуейт и шырым гу щихуэну, и нэӏэ тету къигъэжэпхъыну. Иджы, и лъхуэгъуэр къыщысыпэм, и быным хуиту игъусэну, мэз лъапэм зыкъыщинэри шкӏэбз цӏыкӏур дунейм къытригъэхьати, и ӏутӏыжт. Зыри къапэрымыуамэ, абы и пхъур ипӏыжынут, игъэсэнут и щхьэр игъэпсэужу. Ауэ… насып здэщымыӏэр цӏыхум я деж и закъуэкъым.

Дысэ зэрыжиӏам хуэдэ дыдэу, жэм зэщӏэсыр мэз лъапэм къыщагъуэтыжащ. Шкӏащӏэр къабзабзэт, гъущэт, и ныбэ изт. Нэрылъагъут ар анэм зэрызэщӏибзеяр, шэи зэрыхуэмыныкъуар. Анэри, щыпсэфым иӏа хьэлъагъыр хэмылъыжу, пкъыфӏэрэ псынщӏафэу, и нэ псыфхэмкӏэ къахуеплъэкӏт къыкӏэлъыкӏуахэм, и быдзхэр зэкӏэщӏэпӏиерэ и шхуэлыр шэм къызэгуитхъынущ жыуигъэӏэу, пэгун хуэдизу зэӏышауэ. Псом нэхъ гъэщӏэгъуэнырати, жэмымрэ шкӏэмрэ я пащхьэм и джабэр иуэжауэ дыгъужь исщ и дзэр зэрегъэшхри, ауэ къэтэджынуи ӏэщхэм ябгъэдыхьэнуи хузэфӏэкӏыркъым. Цӏыхухэр къыщыӏухьэм, ерагъыу зыкъиӏэтри и щхьэр ӏуихыжащ. Мис апхуэдэщ Дысэ и ӏэзэкӏэр. Иджы къуажэм щагъэхъыбар дыгъужьыр хьэпэщыпхэ зэрищӏар. Нэхъыбэр есэжащ Дысэ хуэдэхэм я «ӏэщӏагъэм» – антыхэхэми адрей лъэпкъхэми игъащӏэм къадокӏуэкӏ ар.

Коммунист къулыкъущӏэхэм ӏэзэгъуазэти, ӏэгуиплъэти, джэшыдзти жыхуаӏэхэр лъэхъэнэ кӏыфӏ къызэранэкӏам къыхэнэжауэ щытын хуейуэщ къызэралъытэри, Дысэ и ӏэщӏагъэр ирагъэгъэтӏылъынут, ауэ я фызхэм къыхуагъэдахэркъым. Къэгузавэмэ, дэнэ здэжэнур, хэт зыбгъэдыхьэнур? Коммунистхэми абы я партми яхузэфӏэмыкӏын хузэфӏокӏ фыз ӏэзэм… Дысэ дыгъужьми, шыми, бзуми ӏэзэгъуэ яхуиӏэщ. «Псэущхьэхэм хуэдэу сиӏарэт цӏыхур, цӏыхум мыцӏыху яхэтщи, нэхъ гугъущ. Цӏыхуипщӏым я епщӏанэр цӏыхукъым – нэщӏщ е кӏыфӏщ. Нэщӏым зыгъэпсэун гуащӏэ, кӏыфӏым зыщӏишэн нэху хъуреягъым щыӏэм я деж къыщалъыхъуэ, зэи загъэнщӏыркъым, ирикъуыркъым, яхуэчэмыр къалъыхъуэ зэпытщ.

Майе сыту къызэригъэщӏар? Нэхум, хъуаскуэм, бзийм зыхуеший, ауэ езыр къэцӏыхугъуейщ. Сабий хьэлкъым хэлъыр, и щхьэм илъымрэ и псэм къыщыушымрэ бзыщӏащ, щӏэхъумащи, Дысэ къыхуэлъагъуркъым.

…Гъатхэпэ мазэм и кӏуэцӏкӏэ Сэбэр ӏуащхьэм пэгъунэгъу къуажэхэм, пшапэзэхэуэгъуэ щыхъум, я щхьэгъубжэхэр ягъэбыдэри, нэху щыуэ дыгъэр къыщӏэкӏыху ӏуахыркъым, я унагъуэм щыщи дунейм къытрагъэхьэркъым. А мазэм зы махуэ хэтщ удхэм я зэхуэсыгъуэу, ауэ ар дэтхэнэ махуэрами сыткӏэ пщӏэн, аращи мазэ псом захъумэж зэрыжылэу. Удхэми а зэхуэсым хуэмеижхэри яхэтщ, ауэ «ухуей-ухуэмейуэ» абы я ӏуэхур щытыжкъым. Мыхэр щӏым епха удмэ, я унафэщӏхэр уафэм епхащ, я унафэр ткӏийщ. Сыткӏи жыӏэдаӏуэ удхэм гулъытэ лей ягъуэт, дэӏэпыкъуэгъухэр кърат, пщӏэ зиӏэ удхэр зэрагъэщӏэращӏэ хьэпшып цӏугъэнэхэм щыщ къыхуагъэфащэ, зэхуэсхэм ирикӏуэну. Апхуэдэ къалэжьын папщӏэ, куэдыр къыдахьэхрэ я псэр шейтӏаным ӏэщӏрагъалъхьэу, къыхуагъэлъагъуэ цӏыхум узыфэ ӏей пкърагъэхьэу е фадафэ ящӏу «лэжьэн» хуейщ. Къызэрыгуэкӏ удмэ, фӏыцӏэрэ цӏууэ залауэ жыхапхъэм тесу йожьэ, я унафэщӏхэм я нэфӏ къыщыхуамэ, ажэ къыхуагъакӏуэри, мэшэс. Цӏыхухэм тхьэ щаӏуэж, удхэм сабийуэ къаӏэрыхьэр ядыгъуу, Сэбэр ӏуащхьэкум щагъэув ӏэнэм гъэжьауэ тралъхьэу. Ящыщи джэду защӏауэ къотӏысри унэм къыщӏокӏуасэ, къаӏэрыхьэм йопӏэстхъ, йопӏэскӏу, я лыр уфӏыцӏауэ, зэхэфыщӏауэ къагъанэри щӏокӏуэсыкӏыж, аращи, хуэсакъын хуейщ. Дэтхэнэ къуажэми сабийуэ дэсым зыри хэщӏыркъым, удхэр зэрылъатэри зыми илъагъуркъым, ауэ ӏуащхьэм пэжыжьэ жылэхэри щощтэ а нэрымылъагъу къэхъум.

«А си Улэ дахэ, Сэбэр ӏуащхьэм сыту ӏейуэ укӏуат, сынолъэӏути зыпхъумэжыну. Быным и ӏуэхур сыту гуащӏэ, уи щхьэм уемыгупсысыжу уи хъыджэбз цӏыкӏум дежкӏэ зыбдзат. Тыншу упсэуну арат сызыхуеяр, сызэрыпхуэхъуапсэр. Пэшэгъухэм уи пӏэкӏи си щхьэр япэщӏэслъхьауэ тӏум ди хьэлъэри сэ сагъэпшын, си тхыр гъэшауэ, си щӏыфэр удыным игъэуфӏыцӏауэ, фейцейуэ си гъащӏэр сагъэхь. А псор щӏэсшэчыр уэ уи щхьэрэ уи псэрэ ухуиту слъагъун щхьэкӏэти, иджы, мис, уахыхьащ. Сэ иджыри къару гуэр схэлъыху, сыбдэӏэпыкъунущ, ауэ итӏанэ-щэ?..»

Дысэ и лъапсэр фаджэлыджэ хъуащ: пщӏантӏэр ежьужьым зэщӏищтэжащ, хадэм хисэшхуэ щыӏэкъым, хисэ тӏэкӏури шыудзым етхьэлэж. Улэ къэкӏуэжамэ, дэнэкӏи зедз, псори игъэтэмэмынут, ауэ и кӏуэжыгъуэр псынщӏэу къос, Пагуэ шыгур къегъакӏуэри ирегъэшэж, е колхоз УАЗикыр къыӏихыфмэ, нэхъ псынщӏэххэу къыкӏэлъегъэс.

ТӀЫАУЗ

Ⅰ

– Мы сабийр абы умышэ, – Улэ щэхуу Пагуэ йолъэӏу.

– Ар абы ишэнущ, – жи езы Майе.

– Уэ зыри къоупщӏакъым, – хъыджэбз цӏыкӏум и псэлъэкӏэр зэрызэтемыувэм анэр нэхъри егъэнэщхъей. Майе фӏэфӏщ адэм зыщӏыпӏэ ишэну мурад зэрищӏар,

дэнэми едэ, ишэ закъуэмэ.

– Мыр хуапэ, – жи Пагуэ.

– Мыр хуапэ, – жаӏар жеӏэж Майи, анэм зыхуигъэзауэ.

– Хэт «мырыр»? Сыт «мыр» жыхуэпӏэр?! – Улэ къыщетхъ, хуэмейуэ и сабийр зэрырашажьэри а сабийм и псэлъэкӏэр зэрымыхъури хузэхыхьэжауэ. Ауэ хъыджэбз цӏыкӏум езым деж мыхъумыщӏагъэ лъэпкъ щилъагъужыркъым, жиӏэми дагъуэ иӏэу къыгурыӏуэркъым.

– Мыр хуапэ бжесӏа?! – и макъым зрегъэӏэт Пагуэ.

– Мыр хуапэ бжесӏа? – щэху цӏыкӏуу жеӏэж Майе. Улэ зыри и гум темыхуэжу щӏокӏ. Пагуэ сабий щыгъын къабзэ зэтелъыр къищтэри гъуэлъыпӏэм кърикӏутащ:

– Майе, «сыхуапэ» жыӏэ, «сы-хуа-пэ». Уи анэр умыгъэбампӏэу, тэмэму псалъэ. Иӏэ, узыхуейр къыхэх мыбыхэми зыхуапэ.

Майе и адэм йоплъри щэху цӏыкӏуу жеӏэ:

– Зыхуапэ…

Самэу зэтелъ щыгъынхэм зыгуэрхэр къыхех, хуэмурэ щетӏагъэ, ауэ щӏыӏунэхэм щынэсым, хуэпхэркъыми, гъынанэу щӏедзэ. Лӏыр щӏокӏри фызыр тригъэужыну похьэ:

– Зыри къэхъунукъым здэсшэмэ, махуитӏ-щы дыщыӏэнщи дыкъехыжынщ. Ди анэри къесшэхыжынущ.

Уедауэкӏэ Пагуэ зыри къызэрыпумыхынур Улэ къыгуроӏуэ. Майе зэпеплъыхьри, и макъыр зэтриубыдэжауэ:

– Хъунукъым абы щитӏэгъахэр, хузэсхъуэкӏыжынщ, – жи.

Майе щӏэрыщӏэу ихуапэри, зрикъузылӏауэ тӏэкӏурэ иӏыгъащ. Хъыджэбз цӏыкӏум и ӏэблитӏыр гуэлъщ, ӏэплӏэ сыт хэмыту, и нитӏым гуфӏи нэщхъеягъуи къыщӏихыркъым. Щӏэкӏыну хуейщи, тӏэкӏу къытреӏэтыкӏ, армыхъумэ и анэм зыкӏи къегуэпэкӏыркъым.

Щыгъын лей хузэрылъхьэн хуейщ, унэм зэрыщӏэтын вакъэ щаби щӏыгъуу. Бжэщхьэӏум чы матэ тетщ, шхын гуэрхэр изу илъщ, и щхьэр щхьэщыпхыкӏыжащ, зы хъуржынышхуи бгъурытщ. Улэ унэм илъ шхыныпхъэм щысхьакъым, и пщыкъуэмрэ и гуащэмрэ я деж ирегъашэ. Тхьэм ещӏэ адрейми ӏыхьэ хухахынуми – Татианэщ зэгупсысыр. Сыт ищӏэн Улэ, абы ипӏри Пагуэ и бынщ.

Куэбжэпэм «Волгэ» хужь къыӏулъэдащ. Рулым дэсыр къикӏри чы матэри хъуржынышхуэри багажникым иригъэзэгъащ. Майе и щыгъынхэр зэрылъыр, зэрыджэгу гуащэр абы щхьэщысыжу, езым къыбгъурылъу фӏэкӏа идакъым. И анэм ӏэплӏэ, ба къыхуищӏащи, езым и напэр елъэщӏыж. Анэр и гъусэу зэримытӏысхьэри къыфӏэӏуэхукъым, зыщӏыпӏэ кӏуэмэ, аращ зыхуейр.

Адэр шофёрым бгъурысу, лӏитӏым я щӏыбагъым Майе къыдэсу йожьэхэр. Анэр гъуэгу сабэр къэзыгъэхъея маршынэм кӏэлъоплъ. Дапхуэдизу гугъу демыхьми, хъыджэбз цӏыкӏум и зыужьыкӏэм зыри хухэлъхьэркъым. Щӏохъуэпс сабий псоми яхэгъуащэ ищӏыну. Гъунэгъу хъыджэбз цӏыкӏухэр къыхуишэрти, унэрами пщӏантӏэрами, зыхуейм щигъэджэгурт, и пхъум и гуащэхэри хуит яхуищӏат. Майе абы щыгъуэми джэгуэгъуу къыхуашахэм тӏэкӏу яхэплъэрт, яхэтти, гунэс зэрыщымыхъуар нэрылъагъуу къахэкӏыжырт. А здишэм дауэ ар зэрыщыӏэфынур?

– Тыншу ущыс, гуащэ цӏыкӏу? – лӏы мыцӏыхур сабийм хуоплъэкӏ, мор еплъыркъым, жэуапи иритыркъым.

– Хэт деж дыздэкӏуэр, Майе? – Пагуэ и пхъум йоупщӏ, зыгуэр жригъыӏэу зэрымыбзагуэр лӏы хамэм иригъэлъагъун щхьэкӏэ.

Адэри жэуапыншэ мэхъу, ауэ Майе здэкӏуэр ещӏэ: Тӏыаузым.

– Нанэ деж докӏуэ, аракъэ, Майе? Нанэ уигу къэкӏа? – Пагуэ фӏэфӏкъым и быным дыгуэмыжьафэ къытеуэнкӏэ зэрыхъунур, аращи, зыфӏимыгъэӏуэху хуэдэурэ сабийр псалъэмакъым хишэну йолӏалӏэ.

– И, нэху цӏыкӏу, нанэ къэтшэжын? Уигу къэкӏащ, аракъэ?

Майе и гур унэ цӏыкӏу хуэдэущ зэрызыхищӏэр, зэрилъагъур. Балигъитӏыр зыгуэркӏэ къеупщӏыху, а унэ цӏыкӏум зыщеплъыхьри, къэкӏаи, къикӏыкӏаи щилъагъукъым, аращи езыри щыму къонэ, къеупщӏхэри жэуапыншэ мэхъу. Зыщ абы и гу-унэм щилъагъур: нанэ къоплъэ, къожьэри дурэш цӏыкӏум дэсщ.

– И гум исщ нанэ, – хъыджэбз цӏыкӏум и макъыр щэхуми, «нанэ» зэрыжиӏар адэм зэхехри, къэгуфӏэжауэ, зоплъэкӏ. Зыкъегъэзэжри къыбгъурыс лӏым йоупщӏ:

– Зэхэпха си пхъум жиӏар?!

Лӏым и щхьэр егъэкӏэрахъуэ, зэхэсхакъым жыхуиӏэу.

– Нанэ сигу къэкӏащ, жи! – къэхъуар бэлыхьу узыщыгуфӏыкӏыну зэрыщымытыр къызыгурыӏуэ Пагуэ и макъыр къызэрыгуэкӏ ищӏыну яужь итщ, ауэ зэрыгуфӏэр хуэбзыщӏыркъым.

Майе маршынэ щхьэгъубжэм доплъ, лъэныкъуитӏымкӏи кӏапсэлъэрышэу зэкӏэлъыщыт унэхэмкӏэ ещӏыха уэрамым ироплъэ. Зэм куэбжэм къыдэувыкӏауэ зызыплъыхь балигъхэр елъагъу, тетӏысхьэпӏэхэм тес дадэ-нанэхэм яхуоплъэкӏ, джэгум дихьэха сабий гуп цӏыкӏухэри къыщилъагъу къыхохуэ. Зыдэж къуажэхэр бгы абрагъуэхэмкӏэ къегъэбыдэкӏащи, хъыджэбз цӏыкӏум зыхещӏэ ахэр узыщыгугъ хъун быдапӏэу зэрыщытыр, я дзыхь ирагъэзу и лъапэм кӏэщӏэтӏысхьа цӏыхухэр зэрахъумэр. Зыхещӏэ, ауэ хужыӏэнукъым, жиӏэнуи елӏалӏэркъым. Майе и щхьэм допсэуж, зэкӏэ нэгъуэщӏ къилъыхъуэркъым. Ауэрэ къуажэхэр къаухри бгырэ ӏуащхьэрэ фӏэкӏа имылъагъуж мэхъу. Кӏуэмжэм, кӏуэм-жэурэ, гъэщӏэгъуэну зызыхъуэж дунейм хохьэ. Зэм и нэхэр толыдэ хъупӏэ хуитхэм, зэм мэз щхъуантӏэм псэ зыӏут куэд зэрыщыпэкӏур зыхещӏэ, нэхъыбэрэ зэплъыр бгыхэм дыжьыныфэ бгырыпх къраупцӏэха хуэдэ, тепсыпсыкӏыу къежэх псыхэращ. Псэ яхэтщ абыхэм, хъыджэбз цӏыкӏум ар фӏыуэ ещӏэ. Итӏани а псы къежэххэр зэхэлъэдэжу къэхъуа псыхъуэшхуэм езым и псэ цӏыкӏур тӏэкӏу пэӏэщӏэ ищӏмэ, нэхъ къещтэ, егъэшынэ абы щызэхыхьэжа къару лъэщым. Бгыщхьэ уэсхэри къощӏыӏэкӏ, нэхъ къищтэр удзылъэ щхъуантӏагъэхэращ. Апхуэдэу, нэм илъагъум елъытауэ зыхищӏэхэм захъуэжурэ, ар сабийм къытехьэлъащ. И гуащӏэ мащӏэр пэмылъэщыж щыхъум, гури псэри зыхъумэ жейм хилъэсащ. Ар нэгъуэщӏ дунейщ, езым и хабзэ иӏэжу. А дунейм Майе къыщелъэтыхь, мис, аузым щхьэщолъэтыкӏ, зэм «Волгэ» хужьыр зрижэ гъуэгум къыщхьэщохьэ, къуршхэмкӏэ егъазэ…

– Майе, дыкъэсащ! – жи адэм.

Тӏыауз къалэ цӏыкӏум Майе и щыпэкъакӏуэщ. Дэни хуэдэу, мыбыи дыгъэ къыщопс, жьы къыщопщэ, сабафэ щхьэкӏэ, сабэншэщ. Мыбы дэт унэхэм хэлъ щхьэгъубжэ зэпэплӏимэхэм я щхьэм нэгъуэщӏ къытетщ, абы ищхьэжым иджыри къытетщ, псори зэхуэдизыбзэщ. А унэхэр зи инагъ ущӏыхьэмэ, ущӏэгъуэщэнукъэ? Ящыщ зым щӏохьэ зэадэзэпхъур. Дэкӏуеипӏэ къэгъэш-нэгъэшымкӏэ докӏуей, ещанэ къатым носри зэхуэплъэу хэлъ бжэ зэщхьитӏым язым бгъэдохьэ. Майе шхынымэ къыщӏехьэ: зыгуэрым кӏэртӏоф егъажьэ, бжьын куэду хэгъэлыбжьауэ. Псыунэм́ и щӏэтщ. Майе и гур къокӏуэ, и щхьэр мэуназэ, и лъакъуэр щӏощӏэри къомэх.

Ӏэгу пхъашэ и щхьэфэм къыдалъэмрэ макъ щабэ къепсалъэмрэ зыкърагъэщӏэж. Тӏури фӏэфӏщ, и псэм ӏэпех, и гум дохьэ – и нанэращ зейр. И нэр къызэтримыхыу и напӏэм къызэпхроплъри, нэху защӏэу зэщӏэблэу елъагъу и анэшхуэр. Нанэ и нэхум хэджагуэу щылъыфынут ӏэджэрэ, ауэ абы уфафэу зы ныбжьышхуэ къыщхьэщытщ – ар и адэм ейщ.

– Мы сабийр шхауэ къепшэжьа? – гузавэм игъэкӏэзызыхь макъкӏэ щӏоупщӏэ нанэ.

– Сэ сщӏэрэ? – жи и адэм, и пцӏыр пэжыфэу игъэӏуну егугъуурэ. Улэрэ езымрэ зэдэуэху маршынэр къэсри, сабийр мышхауэ кърагъэтӏысхьат. Пэжыр жиӏэмэ, анэр шхыдэнущ, Пагуэ абы хуейкъым.

Майе къызэфӏотӏысхьэ. Нанэ и нэхур иджыри зэщӏоблэ, адэм и ныбжьыр мэкӏуэдыжри и теплъэр къонэ.

Пэш цӏыкӏум щӏэтыр мащӏэщ: сырэ, ӏэнэ, шэнтитӏ, гъуэлъыпӏэ бгъузэ. Ущызэкӏэщӏэплъу къабзэщ. Блыным фӏэлъ гъуджэ хъурейм тредзэ щхьэгъубжэм къыдидз пщыхьэщхьэ дыгъэ нэбзийхэр, абдежым зыкъыщагъэшыжри, езы гъуджэр мыгъуджэу, щхьэгъубжэ хъурейрэ дыгъэр абыкӏэ къыщӏэпсэу фӏэкӏа умыщӏэну, пэшым зыщызэбгрепхъ. Майе нэбгъузкӏэ къеубыд а дыгъэ нэбзий щабэм и гуащӏэ кӏуэщӏым щыщ. Езым ейр кӏуэщӏыпащи, мор зыщӏешэ… Бжэр къыӏуехри бжэщхьэӏум лӏы лъагэшхуэ къобакъуэ.

– О-оо, хьэщӏэ диӏи!

– Уи къуэшыр хьэщӏэмэ, къикӏащ, бгъэхьэщӏэнщ, – жи анэм.

– Мы пӏэкум ис къупщхьэ гуащэри хэт? – лӏы сырыхур Майе хуогуфӏэ. Майе нэбгъузкӏэ дыгъэ бзий къеубыдри щысщ, хъуреягъым щекӏуэкӏыр зыкӏи къыфӏэмыӏуэхуу.

– Жеящ, къэуша къудейщи аращ, – жеӏэ нанэ, сабийр и адэ къуэшым зэремыплъыр гуажэ щимыщӏыну. Ӏэдэм и ӏэ фӏыцӏитӏыр итхьэщӏыну щӏокӏри, кӏэрыкӏаӏауи къыпхуэмыщӏэу къегъэзэж. Езым хуэдэ лэжьапӏэ къикӏыжахэри зытхьэщӏыпӏэм къэкӏуат, я ӏэр ягъэкъабзэу ӏэнэм пэрытӏысхьэну пӏащӏэхэу. Псоми пэш зырыз яӏэу щӏэсщ, ауэ зытхьэщӏыпӏэри, зыгъэпскӏыпӏэри, пщэфӏапӏэри, псыунэри зэдайщ. Мы унэм щӏэсхэм псоми я лэжьапӏэр зыщ, зи дэкӏыгъуэхэр зэгъусэу щӏокӏ, зэкӏэлъхьэужьу къокӏуэлӏэж, аращи, загъэпскӏын, я ӏэр патхьэщӏыкӏын щхьэкӏэ зыр зым йожьэж.

– Ухуеймэ, сабыныр бухыху щыхуэ, мыр кӏэрыкӏынукъым, – жи, и ӏэм хия ӏэпапӏэ фӏыцӏэхэм Майе зэреплъым гу лъитауэ. Хияри зыгуэрщ, ауэ хъыджэбз цӏыкӏур зэплъыр Ӏэдэм и ӏэбжьанэхэращ. Ахэр хъуреишхуэщ, иушкумбащи, шейщӏэт цӏыкӏу хуэдэщ. Майе зыхещӏэ Ӏэдэм и гъащӏэр зэрыхьэлъэр. Езыр нэшхуэгушхуэну яужь итщ, ауэ и плӏэм нэрымылъагъу хьэлъэ илъщ. Ар адрейхэм ямылъагъуми, Майе елъагъу. Ӏэдэм и лэжьапӏэр къицӏыхуну хуейщ. Къехъулӏэну пӏэрэ?

Ӏэдэм дуней хуитым зэрытетым нэхърэ нэхъыбэрэ щӏы щӏагъым щӏэтщ. Щыгъын къабзэ щыгъыу унэм щӏокӏ, къуршым драшей, гъуанэм йохьэри, япэ зыхуэзэр зыхуэпапӏэращи, щӏохьэ. Блыным хэукӏа фӏэдзапӏэхэм фӏэлъщ ӏэпкълъэпкъыр зэрыщыту щӏэзыхъумэ зэпыт, щэкӏ пхъашэм къыхэщӏыкӏарэ щыптӏэгъэныр гугъу ищӏу ткӏийуэ. Хьэршым зэрылъатэ скафандрым ещхьщ. Мо куэдым ямыцӏыху щыгъыныгъуэр екӏуэкӏыу зыфӏэлъ пэшым щӏыхьэху, Ӏэдэм къыщохъу зы къэгупсыса дуней гуэрым къыщыхутэу. Адрейхэми хуэдэу, ерагъкӏэ и «скафандрым» йопщхьэри, къыкӏэлъыкӏуэ пэшым щӏохьэ. Мыбдежым уэздыгъэ зыхэт гъущӏ пыӏэр къыщрат, цӏыху къэс езым ейуэ бжыгъэ зытет жэз хъурей цӏыкӏу и гъусэу. И лэжьэгъухэм яхэту адэкӏэ зэпрыкӏыпӏэ кӏыхьу пхырыхам ирокӏуэри, шахтэм езышэхыну лифт щхьэ ӏухам йотӏысхьэ. Лифтыр зыгъэлажьэм шахтёрхэм я жэз хъурей цӏыкӏур яӏех. Ещхьыркъабзэу, къагъэзэжмэ яритыжынущи, ӏупщӏ хъунущ псори шахтэм къикӏыжарэ зыгуэр къинарэ. Лифтыр йожьэ. Ар апхуэдизу псынщӏэу зокӏуэри, я дамэр зэгъэкъуауэ зэхэт цӏыхухъу гупым я хьэлъагъым фӏыуэ хэщӏу къащохъу. Пыӏэхэм хэщӏыхьа уэздыгъэм я закъуэщ нэху къэзыдзыр. Тхьэкӏумэхэр зыгуэрым къыӏуикудэ хуэдэу мэхъу. Лифтыр шахтэм носри къоувыӏэ, гъущӏ тӏысыпӏэхэр зиӏэ мафӏэгу цӏыкӏу щытщи, псори йотӏысхьэ, мафӏэгу цӏыкӏур щӏопхъуэ, дэгъэзеигъуэми егъэзыхыгъуэми къыпхуэмыщӏэу кӏуэцӏрыкӏ зэпрыкӏыпӏэ пхырыхам и кӏыхьагъкӏэ ирикӏуэ гъущӏ гъуэгум тету. Дакъикъэ зыхыблкӏэ кӏуауэ, къоувыӏэри псори къокӏ. Зи лэжьэгъуэр зыухахэр къэкӏуахэр къызэрыкӏа мафӏэгу цӏыкӏум йотӏысхьэ, фӏэхъус зэрах, псалъитӏ-щы зэпадзыж. Къэкӏуахэр иджыри лъэсу зыкъомрэ пхрыкӏын хуейщ, лэжьыгъэ къащыпэплъэм нэсын папщӏэ. Гупым яхэту Ӏэдэми пхрокӏ, и лэжьапӏэм нос, пцӏий, вольфрам, молибден хъугъуэфӏыгъуэхэр къызыхах мывэр нэхъыбэу къызэрыгуиудыным хущӏокъу. Лагъым щӏалъхьэу къыщыгуауди щыӏэщ, ауэ ӏэпщэуэн лэжьыгъэр ирокъури къолыж. Гугъу зрамыгъэхьу хъунукъым. Зы дэкӏыгъуэу лэжьыгъэм пэрыхьэм къыхуагъэувам хуэдизыр къимылэжьмэ, абыхэм ягъэчэмар зэзыхъуэкӏыну гупым нагъэсыжын хуей хъунущ. Ар цӏыхугъэкъым, напэкъым, аращи, лъэкӏ къамыгъанэу мэлажьэ. Ӏэдэм и ӏэхэм дыркъуэ къытохуэ, и ӏэпэхэр пеущэбыкӏыж, ӏэбжьанэхэр еупӏэщӏ. И тхьэмбылыращ нэхъ гугъу ехьыр – щӏы щӏагъым махуэ псокӏэ щыбэуэн хуей мэхъу.

«Мыр хъунукъым, си къуэш, ауэрэ узыншагъэ жыхуаӏэ уимыӏэжу укъэнэнущ. Сэри сыщӏэтащ а шахтэм, сощӏэ зищӏысыр. Еджапӏэ узгъэкӏуэнущ, инженеру еджи, къэбгъэзэжынщи шахтэм уемыхыу, дуней хуитым утету улэжьэнщ», – Пагуэ и къуэшым зыщӏигъэкъуэну хуейщ, ауэ модрейм къыжраӏэр зэхимых хуэдэщ. Илъэс щэщӏым хэт еджакӏуэ кӏуэр? Анэр и бынитӏым къахоплъэ, и къуэрылъхум хуоплъэкӏыжри хощэтыкӏ.

«Пэжкъэ сэ жысӏэр, дянэ? Мыр еджэн хуейщ! Куэдрэ хурикъун и гугъэ а зыпэщӏэт лэжьыгъэ хьэлъэм?» – Пагуэ жиӏэр къыдаӏыгъыну хуейщ, ауэ нанэ щымщ.

Ӏэдэм и еджэныр хэтӏэсащ, зэманыр ӏэщӏэкӏащ, ар зыхещӏэри, и къуэш нэхъыжьым пэмыуву зэрыфӏэкӏын жэуап къелъыхъуэ:

– Сэ уэ жыпӏэр къызгуроӏуэ, седжэну сыхуэмейуи аракъым, ауэ уи ахъшэкӏэ седжэнукъым. Къэзлэжьыр зэхуэсхьэсынщи, мис итӏанэ…

– Илъэситӏ мэхъу мыбы узэрыщыӏэрэ, зыгуэр бгъэтӏылъа?

Ӏэдэм погуфӏыкӏ:

– Уэ сэракъым укъыщӏэкӏуар, ди анэр пшэжынуращи, ныпхуэкӏуэжмэ, шэж. Ар зэрыщыӏэр сэркӏэ зы фӏыгъуэ ирокъу, ауэ пэш нэщӏым щӏозэшыхьри, согузавэ. Сэ махуэ псом солажьэ, пщыхьэщхьэм щӏалэхэм садыщысын хуей мэхъу, апщӏондэху и закъуэщ.

– Сызэшкъым сэ, цы зэрызохъэ, тӏэкӏу сожьыщӏэ, сопщӏафӏэ, ауэрэ махуэр макӏуэ.

Пагуэ и анэр имыгъусэу кӏуэжынукъым, ауэ игу дахэ зэрищӏын псалъэ къыхуэгъуэткъым. Зигъэгусэу къыдэкӏа анэм ебгъэгъэзэныр ӏуэхущ. Пагуи дахэ жызыӏэфхэм ящыщкъыми, нэхъри гугъу йохь. Сытми, игу илъыр жеӏэ, а жиӏэри и фӏэщщ:

– Сэ уи жагъуэ сщӏамэ, къысхуэгъэгъу. Уи нысэм иджыри зыгуэр къыбжиӏэмэ, езыращ унэм щӏэкӏынур. Псалъэшхуи зэӏэпамыхыу пщыхьэщхьэшхэ ящӏри мэгъуэлъыж. Гъуэлъыпӏэ закъуэм нанэрэ Майерэ хэлъщ, зэкӏуэцӏыпх-зэкӏуэцӏыплъхьэ хъу гъуэлъыпӏэ псынщӏагъуэр Пагуэ къылъысащ, езы Ӏэдэм и ныбжьэгъум деж нэху къыщекӏынущ. Майе и нанэм ӏэплӏэ ирешэкӏ, зэхуэзэша анэшхуэмрэ къуэрылъхумрэ зызэщагъэнщӏыжыркъым. Нанэ хъыджэбз цӏыкӏум и щхьэпхэтӏыгум ба хуищӏащ – асыхьэту абдеж дыдэм гъэгъа хужь къыщызэрыкӏащ.

Пагуэ и бзэху гъуэлъыпӏэм изагъэркъыми, зегъэджэрэз, игъэкӏыргъыу, игъэтхьэусыхэу. Жейм емызэгъыр нэхумыщу къэтэджщ, ӏэуэлъауэ имыщӏыну хуэсакъыурэ зихуапэри, щӏэкӏащ.

– Напэ мытхьэщӏу цӏыхум уахэмыхьэ, – кӏэлъыӏущэщащ нанэ.

Майе адэм и лъэ макъым щӏодэӏу. Ар пэш цӏыкӏум щӏокӏри ещанэ къатым и пырхъуэ кӏыхьым ирокӏуэ, дэкӏуеипӏэхэмкӏэ йох, пщӏантӏэм къыдохутэри уэрамым тохьэ, макӏуэ-сыкӏуэ, макӏуэ-сыкӏуэ, хобэкъукӏ, и напщӏэри уфащ…

Нанэ жэз тасыр къигъэуври андез ищтащ, пщэдджыжь нэмэзыр ищӏри нэмэз щыгъэр иӏыгъыу пӏэм итӏысхьэжащ. Майе и напӏэр зэрыкӏэзызымкӏэ къыгурыӏуат ар зэрымыжейр, ауэ езыр-езыру къэплъэху и гугъу ищӏынукъым. Майе мэжеижри куэдрэ къытезыгъэзэж и пщӏыхьэпӏэр елъагъу. Кӏыфӏыгъэ гуэрым хэтщи, хуаби щӏыӏи зыхищӏэркъым. Вагъуэхэм яку езыр итщ. Зиплъыхьурэ Щӏыр къецӏыхуж. Гъунэгъу зыхуещӏ, къащхъуэри щхъуантӏэри зэхецӏыхукӏ. Щӏы щхьэфэм теувэну и лъакъуэ ижьыр ешийри – и лъэтхьэмпэм нэхърэ зытеувэну Щӏыр нэхъ цӏыкӏущ. Тенджызым хэувэну хуейкъым… Дэнэ иджы здэкӏуэнур? Къыздикӏам игъэзэжыну? Ар дэнэ?

Майе и псэм гугъуехь гуэр зэрытелъыр нанэ елъагъури, телъэщӏыхьурэ къегъэуш. Нанэ и ӏэплӏэр сыту хуабэ, и ӏэ пхъашэхэр сыту щабэ.

– Нанэ…

– Сыт ущӏэгъыр? Уи адэр къэкӏуэжынущ мыгувэу, умыгъ…

Майе и адэм кӏэлъыгъыну игуи къэкӏыркъым. Абы и хьэлкъым зыгуэрым кӏэлъыгупсысэу, кӏэлъызэшу. И нэпсыр къыщӏэзыхуар ищӏэнур ищӏэртэкъыми аращ. А зы закъуэращ зыгъэдзыхэр – хэкӏыпӏэ щимылъагъукӏэ, и щхьэр, и пкъыр здихьын щимыгъуэткӏэ, зыгъэпщкӏупӏэ щыхуэныкъуэкӏэ.

Нанэ хъыджэбз цӏыкӏум зрегъэтхьэщӏ, зрегъэхуапэ. Ӏэдэми къэкӏуэжащи, ипщэфӏар ӏэнэм къытрегъэувэ, Ӏэдэм шей игъэващи, къахурекӏэ. Майе и шейм хоплъэ, плъыжьыфэ дахэщ, ӏупэм езэгъыу упщӏыӏуащ. Зы ӏубыгъуэ ищӏщ, тӏэкӏурэ и жьэм жьэдигъэтри иригъэхащ. Етӏуанэуи еӏубащ, ауэ хуегъэхкъым, и жьэм жьэдэту иӏыгъщ.

– Егъэх, си хъыджэбз цӏыкӏу, – мэлъаӏуэ нанэ. Дэ дышхащ, уэ шейм уеплъу ущысурэ. Егъэхи иджыри еӏуб.

– Майе, ушхэмэ, сэ экскурсие усшэнущ. Умышхэмэ, зыщӏыпӏи усшэнукъым. Иӏэ, зыхыумыгъэныж си экскурсием, – жи Ӏэдэм.

«Экскурсие» псалъэм къикӏыр фӏы дыдэу ещӏэ Майе – зыплъыхьакӏуэщ. Зиплъыхьыну хуейщи, шей ӏубыгъуэр ирегъэх. Абы фӏэфӏщ зыщӏыпӏэ щашэм деж. Нанэ игъэжьа щӏакхъуэм йодзакъэ, анэшхуэри мэгуфӏэ. Ӏэдэм нобэ и зыгъэпсэхугъуэ махуэщи, и хьэщӏэ цӏыкӏур тригъэуну хуейщ, дауэ махуэ псом унэ блынджабиплӏым щыпӏыгъын сабийр… И къуэшыр здэкӏуар ещӏэ, ар щӏэх къэкӏуэжынукъым. Нанэ къуэрылъхур ихуапэри Ӏэдэм къыӏэщӏилъхьащ:

– Мыбы хуэсакъ. Жыжьэ фымыкӏуэ, жьапщэщ.

– Мы щӏыпӏэр сыт щыгъуи жьапщэщ, ар дызэсэжа ӏуэхущ.

Къалэм сабий щытебгъэун иӏэкъым. Аращи, Ӏэдэм сабийм и ӏэпэр иӏыгъыу лэжьакӏуэхэр ӏузыш маршынэм итӏысхьэри шахтэм кӏуащ. Майе ирегъэлъагъу:

– Мис бгым дызэрихьэ бгъуэнщӏагъхэр.

Майе и бзэр къеутӏыпщ.

– Сеплъыну сыхуей, – жи.

– Абы уеплъын щхьа, бгы гъуанэм уихьэу адэ нэс уехын хуейщ, – жи адэ къуэшым. И гугъэщ Майе шынэу щӏегъуэжыну.

– Сешэхи сыгъэлъагъу, – Майе тегушхуэныгъэ хэлъщ. Зи макъ куэдрэ къэмыӏу и къуэш быныр къопсалъэ, къолъэӏу – Ӏэдэм и гур дауэ щабэ къэмыхъунрэ… Сыт абы хэлъыр – езыр апхуэдизрэ зэрызекӏуа гъуэгум сабийр и гъусэу ирикӏуэным?

– Уделэ уэ? Ар ядэнукъым! – къыжраӏэ и лэжьэгъухэм.

Ӏэдэм шахтёрхэм я унафэщӏым бгъэдохьэри йолъэӏу и хьэщӏэ цӏыкӏур шахтэм щӏригъэшэну.

– Хьэуэ, сыкъащӏэмэ, сыӏуагъэкӏынущ. Мыр сабий теупӏэкъым, уи жагъуэ умыщӏ, – къыжреӏэ.

Ӏэдэм щӏэлъэӏуар къызэрыхуамыщӏам къытригъэхьат, сабийми щыукӏытэ хуэдэт, къызэригъэгугъар хуищӏэжыфтэкъыми. Хуейт мо хъыджэбз махэ, гуащӏэмащӏэ цӏыкӏур игъэгуфӏэну, игъэгушхуэну, гукъыдэж иритыну. Сытым къыхэкӏми, Майе щеплъкӏэ, Ӏэдэм и гур пихырт. Езыри къыхудоплъей:

– Сеплъыну сыхуей…

Лӏыр зэуэ къогуфӏэж:

– Къэсщӏащ сщӏэнур!

Лэжьакӏуэхэр къезышэкӏ шофёрым йолъэӏу шахтэжьым нигъэсыну, модрейми куэдрэ зригъэлъэӏуакъым, жыхуиӏар хуищӏащ. Ӏэдэм фӏыуэ ецӏыху щӏыпӏэр, лэжьэн щыщӏидзам а шахтэжьырат мывэ къыщӏэхыпӏэу щытар.

– Ауэ дыщӏыхьэу дыкъыщӏэкӏыжынуращ, куэдрэ узыпэдгъэплъэнукъым, – жреӏэ къэзышами, Ӏэдэм сабийм и ӏэпэр иӏыгъыу къыр гъуанэм щӏохьэ. Кӏыфӏым зэрынэсу нэхурыдзыр щӏигъэнащ. Арыншамэ зыри ялъагъунутэкъым…

Мыбы щылэжьауэ щыта цӏыхухэм я пщӏэнтӏэпсу мывэмрэ пшахъуэмрэ зыщӏафар Майе къыщӏехьэ. Щӏым езым и мэмрэ къыхэкӏ псыӏагъэмри зыхещӏэ. Щӏыр, цӏыхур, абы и пщӏэнтӏэпсыр – мыхэр зэпхащ, Майе ар зэрегъэзахуэ, ауэ хужыӏэркъым. Куэд къыгуроӏуэ, и щхьэм щызекӏуэ къомымрэ и гум зэригъэзахуэмрэ ирагъэш, и гуащӏэр щӏах.

– Мис мыращ ди шахтэжьыр. Иджы нетӏэ дызыщӏамыгъэхьам дагъэӏэпхъуащ. Плъагъурэ мыр зэрыкуур, зэрыкӏыхьыр? Мис а къомыр уадэ защӏэкӏэ шахтёрхэм къраудауэ аращ. Мыбы мывэу щӏашар куэд дыдэ мэхъу. Ахэр икӏи лъапӏэщ. Хъугъуэфӏыгъуэу жыпӏэ хъунущ.

Майе и адэ къуэшым йодаӏуэ, абы жиӏэр езыр зыщыгъуазэ гуэру къыщохъу, ауэ зыри пидзыжыркъым.

– Накӏуэ иджы, гуащэ цӏыкӏу, дыщӏэкӏыжынщ, – жи Ӏэдэм. Абдежым и нэхурыдзыр мэункӏыфӏ. Зэридзэ хуэдэу ищӏащ, теуӏуащ, ауэ къэблэжтэкъым.

– Гуащэ, мы си джанэ кӏапэр убыди сыӏыгъ, умышынэн хуэдэу, сэ мы нэхурыдзым и уэздыгъэр къикӏуэтауэ аращи, исӏуэнтӏэжынщ.

Ӏэдэм пэщэщэн иухыу нэхурыдзыр щыщӏигъэнэжам, Майе джанэ кӏапэр иӏыгъыжтэкъым, гъунэгъууи щыӏэтэкъым. Хъуреягъым нэхур трегъапсэ, шахтэм нэхъ куууэ щӏохьэ, къокӏуэтыж, маджэ, ауэ хъыджэбз цӏыкӏур къыпэджэжыркъым. Жэрыгъэкӏэ къыщӏожри, и бгыр щӏигъэщэтауэ маршынэм илъ шофёрым йожалӏэ, арщхьэкӏэ Майе къыщӏэкӏыжакъым, хьэуэ, хьэуэ, дэнэ кӏуами, сабийр шахтэм и кӏуэцӏым щыӏэщ.

– Мыр сабий здэпшэ хъун щӏыпӏэ, сыт мыгъуэм щхьа уигу къэкӏа ар? Лӏот-тӏэ къолъэӏум, сабийм жиӏэу хъуар хуэпщӏэн хуейкъым!

Ӏэдэм абы жиӏэми емыдаӏуэу шахтэм щӏолъэдэж, нэхурыдзыр ӏэтауэ иӏыгъыу. Хъыджэбз цӏыкӏур щыӏэщӏэкӏэрэхъукӏа щӏыпӏэм нэс егъэзэж.

Шахтэ ехыпӏэри жыжьэжтэкъым. Ӏэдэм игу къэкӏар и щхьэм доуеиж – Майе абы ехуэхагъэнущ!

Ехуэхатэкъым. Хуэмурэ, зихъумэжурэ ехащ, кӏыфӏым хэту. Хьэуар хурикъут. Балигъхэр я щхьэр щӏэгуауэ фӏэкӏ щыземыкӏуэф бгъуэнщӏагъым сабийр зэфӏэту щӏэтт.

Ӏэдэм егъэзыхыгъуэ задэмкӏэ йох, гужьеящ, мэпӏащӏэ. Майе кӏыфӏым къыхелъагъукӏри, гуфӏэщауэ мэкӏий… Абы и кӏий макъым Майе зыкӏэлъыплъ гъэщӏэгъуэныр егъэкӏуэдыж. Еууей, сытым щхьа зэран хъуа… Хъыджэбз цӏыкӏур мыбы къэзышар бгъуэнщӏагъым и къуэгъэнапӏэ жыжьэм къыщӏидз нэхугъэрат. Абы къыгурыӏуат ар зэрымыуэздыгъэр, зэрымыдыгъэр, зэрымыуэздыгъэ нэфыр. Дауэ зэхыумыгъэкӏынрэт а гъуэзыр зыхэт нэхугъэр къыздикӏыр… Ӏэдэм зэригъусэри къыфӏэмыӏуэхужу, Майе и гулъытэр зыубыдар зищӏыс дыдэр къищӏэну екӏуэтэхыу щӏидзащ. Зэи и лъакъуэр щӏэжри джэлащ, и лъэгуажьэри и ӏэфракӏэри фӏыуэ тритхъуу, ауэ ари къридзакъым, къэтэджыжри и гъуэгум пищащ. Мис, къэблэгъащ къуэгъэнапӏэм. Занщӏэу къуэкӏын дзыхь ищӏакъым, хуэмурэ и щхьэр къуигъэжри нэ лъэныкъуэкӏэ плъащ. Илъэгъуар псысэхэм хэту зыщыгъуазэ гуэру къыщыхъури, и щхьэр къуигъэжыпащ. Къыщехым къуэгъэнапӏэу фӏэкӏа къыщымыхъуами, къилъэгъуар пэш хуэдиз хъууэ бгъуэнщӏагъ ӏэхуитлъэхуитышхуэт. Къэщӏэгъуейт гъуэз зэрыщызекӏуэр зыхэплъагъукӏ нэху зэхэмыбзыр къыздикӏыр, ауэ ари фӏэгъэщӏэгъуэныжакъым нэхъ гъэщӏэгъуэныж щыӏэти. Утыкум исщ Майе цӏыкӏужьей зыщӏэхъукӏ псэущхьэ абрагъуэ гуэр, и щхьэр шындырхъуоущхьэм ещхьрэ и кӏапэшхуэр щӏым триупцӏэу. Мыбдежыр щӏыӏэ дыдэт. Ар зыуи къызыщымыхъу псэущхьэ абрагъуэм и нитӏыр теубыдащ уэздыгъэм хуэдэу къаблэу хъурей гъэпща и пащхьэм итым. Хъурейр хуэмурэ зэм ижьымкӏэ, зэм сэмэгумкӏэ щэнауэу мэхъей.

Апхуэдизкӏэ а ӏуэхум дихьэхащ псэущхьэри, и нитӏ къицӏуукӏыр хъурей щэнауэм къытрезыгъэхын щымыӏэу къыщыхъуат Майе. Ӏэдэм и джэ макъыр къызэрыӏуу, нэхугъэ мащӏэри псэущхьэшхуэри лъэужьыншэу кӏуэдыжащ. Къэхъуамкӏэ мыарэзы Майе, адэкъуэшым гужьеяуэ езыр къызэрилъыхъуэр къыгурыӏуами, зигъэхъеякъым, къеплъэкӏакъым. Ӏэдэми, псом ящхьэр арати, псэууэ къигъуэтыжа хъыджэбз цӏыкӏур къипхъуатэри дуней хуитым къытрихьэжащ.

Ⅱ

Анэшхуэр къэщтат хъыджэбз цӏыкӏум и ӏэфракӏи и лъэгуажьи уӏэгъапхэ къешэкӏауэ, и щыгъыныр зэхэуфӏеяуэ ӏэплӏэкӏэ къыщыхущӏахьэжам. Ӏэдэм фӏыуэ игу къэкӏат сымаджэщым я уӏэгъэпхым деж ишэу теудахэр иригъэкъэбзэну, иригъэпхэну. Анэшхуэм сабийр зэпеплъыхь.

– Къупщхьэ къута, зэрыпкӏа сыт иӏэкъым жиӏащ дохутырым…

– Делэ ухъужат?! – Жануэс мэшхыдэ. – Уи къуэшым и сабий закъуэр пӏэщӏэкӏуадэ пэтащ. Сэ пщӏантӏэм сыкъыщӏыдэкӏар мыбы си зэран екӏыу жаӏати аращ. Иджы мыбы и анэм яукӏ пэтащ си быныр жиӏэми, пэжкъэ?!

Ӏэдэм и щхьэр пэшым щӏихри щӏэкӏащ. Майе зыри жимыӏэу щысащ апщӏондэху. Адэ къуэшыр щӏэкӏа нэужь, и бзэр къиутӏыпщащ. Майе щыпсалъэ закъуэтӏакъуэххэр унэм щӏэсым я гуфӏэгъуэшхуэт, ауэ иджыпсту жиӏэм Жануэс игъэгуфӏэркъым.

– Кӏыфӏ, нэху, кӏыфӏ, нэху, кӏыфӏ, нэху. Щӏыкъатибл, благъуэ…

А псалъэхэр сабийм къызыхихар анэшхуэм жриӏэу щыта псысэхэращ.

Илъэсищ щыхъуам, Майе иджыри псалъэртэкъым. Жануэс псысэ цӏыкӏу жриӏэурэ къигъэпсэлъащ. Къыщиудауэ нанэ и псысэхэр жиӏэжырт. Макъхэр тӏэкӏу пӏытауэ къыжьэдэкӏырт, щэхуут зэрыпсалъэр, ауэ ар ӏуэхутэкъым – сабийр къэпсэлъат!

Блэмрэ хьэндыркъуакъуэмрэ ятеухуа псысэрат жиӏэжыр. Анэр гуфӏащэри гъащ. Пщыхьэщхьэ хъури, адэр къыдыхьэжащ, мо гуфӏэгъуэшхуэм кърихьэлӏэжащ. Гъэхуауэ таурыхъыр къыжезыӏэжа и пхъур дрихьеящ, кърихьэхащ, и ӏэплӏэм ису хьэблэм дихьэри зыхуэзэм яригъэлъэгъуащ и пхъур зэрыпсалъэр. Хьэблэм дэсхэр унагъуэм къадэгуфӏащ. Хьирэт къежэкӏри нэпс нэпцӏ щӏипӏытӏыкӏащ. Ежэкӏыжри, унагъуэм ящӏэнуӏами хунимыгъэсу, дэлэнищ иӏыгъыу къигъэзэжащ – ар хабзэт, гуфӏэгъуэ хъуамэ.

– Дэлэн къыпхуэсхьащ, Кӏунанэ цӏыкӏу, «дэлэн» жыӏэ! – зыхуригъэзыхауэ хъыджэбз цӏыкӏур хегъэзыхь. Мобыи блэмрэ хьэндыркъуакъуэмрэ теухуа псысэр къригъажьэри и кӏыхьагъкӏэ къыжриӏащ.

– Фшхы, кхъыӏэ, фымыгъэупщӏыӏуу, – Хьирэт и нэхэр иригъэджэрэзыхьри щӏэкӏыжащ.

Майе жиӏэж псысэм унагъуэр куэдрэ ирипэгащ. Нанэ къызэрыжьэдэкӏа дыдэм ещхьу къеӏуэтэж. Ауэрэ и ӏэ-и лъэ ищӏу, зытепсэлъыхьхэм запищӏыжу хуожьэ. «Кӏуэм-лъэм, кӏуэм-лъэуэ» щыжиӏэкӏэ, езыри макӏуэ, малъэ. Улэ ар япэу щилъэгъуам, пыгуфӏыкӏащ – сабийщ, мэджэгу. Етӏуанэу, ещанэу… махуэ къэс. Иджы «щӏыкъатиблыр» къыхэхъуащ. Пӏэкум исщи, еплъыхыурэ зыгуэр жеӏэ, макъхэр егугъуу къепсэлъ. «Щӏыкъатибл… щӏыкъатибл…»

Нанэ и щхьэфӏэпхыкӏ гъуабжэр фӏэщэтри, и щхьэц тхъуар къыщӏэщащ, ауэ ари къищӏэркъым, хъыджэбз цӏыкӏум тогузэвыхьри.

– Делэщ а бгъуэнщӏагъым узышар, губзыгъэм абы сабий ишэну? Уи адэм къелыну ар иджы? Сэри сыт къызжиӏэнур? Щхьэ хуэбутӏыпща жиӏэнкъэ?

Жануэс и нысэмрэ и къуэмрэ захуигъэгусати, къытридзэри щӏалэ нэхъыщӏэм деж Тӏыауз къэкӏуащ. Гуныкъуэгъуэ яку къыщӏыдэкӏари Майет. Зи псэлъэгъуэ блэкӏа сабийм елӏэлӏэн хуейтэкъэ – нанэ абы зэпымыууэ епсалъэрт, псысэхэм и тхьэкӏумэр тегъэхуауэ зэредаӏуэм гу лъитати, мыувыӏэу жриӏэрт. И нэ цӏыкӏуитӏыр къытриубыдауэ къеплъу псысэм и кӏыхьагъкӏэ къедаӏуэрти, ар и гуфӏэгъуэт. Нанэм жиӏэр къызэрищтэр зылъагъу къуэмрэ нысэмрэ сабийр дзыхь къыхуащӏыпащ. Къыхуащӏами, хущӏегъуэжахэщ – Майе псысэ фӏэкӏа къыфӏэмыӏуэхуж хъуащ. Нэгъуэщӏ зыми едэӏуэну хуейтэкъым, сабийхэми зэрахэмыхьэт. Езым и ныбжьхэм хэтыфу есэнщ жаӏэу зрата сабий гъэсапӏэм тхьэмахуэ фӏэкӏа мыкӏуауэ, хьэргъэшыргъэ къэхъуащ. Зи щытыкӏэр зыми емыщхь сабийм гъэсакӏуэр къыщӏэгубжьащ. Абы емысар къызэкӏуэкӏащ, кӏийуэ, гъыуэ хуежьэри, ящыхутемыгъэужым, пэш нэщӏым щӏаубыдащ. Пщыхьэщхьэм и анэм къишэжыну щыкӏуам, Майе плъыржьэру, зыщӏаубыда пэшым и дурэшым дэсу ирихьэлӏащ. Гъэсакӏуэмрэ и анэмрэ щыщӏыхьам, къимылъагъу хуэдэу щыст, епсалъэкӏэ жэуап къаритыртэкъым, ӏэплӏэкӏэ къащтэну хуежьэми, закъригъащтэртэкъым. Зыри къимыцӏыхуж хуэдэт. Балигъыу хъуар, и анэри хэту, и дзыхьым икӏат. Майе а щытыкӏэм къришыну зыми хузэфӏэкӏынутэкъыми, сабийр езыр зыдэӏэпыкъужащ: а махуэм къэхъуар зыпкъригъэхуащ.

Сабий гъэсапӏэм иратыну къыхэзылъхьар Пагуэт. Пщэдджыжьым и адэм е и анэм ешэ, гъэсакӏуэхэм ящыщ къыпожьэри и ӏэпэр иӏыгъыу сабийхэр щыджэгу пэшым щӏашэ. Ауэ Майе а пэшым нэсыху и гум щыщӏэм хэт щыгъуазэр? Дэнэкӏи шхынымэщ: бжьынымэ, лы гъэжьэрымэ, хьэнтхъупс зэхэгъавэм и мэ. Бдзэжьей гъэжьэрымэр зыми хуэдэххэкъым, шэчыгъуей дыдэщ. Мэхэр зэхэзэрыхьыжауэ пщэфӏапӏэм къыщӏокӏри пэшу хъуам зыщӏагуашэ, щхьэгъубжэӏупхъуэхэм къакӏэрех, блынхэм зыщӏашэ.

Майе абы и гур кърегъакӏуэ. Къезыгъэлын имыӏэу, кӏуапӏи-жапӏи имыгъуэтыну къыщохъури, мэгужьей. Екӏуэкӏыу блыным кӏэрытщ шэнт цӏыкӏухэри, нэхъ дурэш дыдэм дэтым тотӏысхьэ, цыжьбанэ цӏыкӏуу зызэрегъапщхьэри. Зыри илъагъуркъым, зыри зэхихыркъым, зыми епсалъэркъым. Пщэдджыжьышхэр зэфӏэкӏмэ, щӏыбым щӏашынущи, абы щыгъуэм бэуэнущ и гум щызу. Зэпэзэву ягъэува шэнтхэм сабийр кърагъэтӏысэкӏри, Майе къыбгъурысхэр къыжьэхоуэ. Зыр и ӏэблэм, адрейр и лъакъуэм. Зыр щӏалэ цӏыкӏущ, адрейр хъыджэбз цӏыкӏущ. Ар ишэчын хуей зэрыхъум щхьэкӏэ и натӏэм пщӏэнтӏэпс къокӏуэ. Пщӏэнтӏэпсри хуэшэчынукъыми, и анэм кърита бэлътоку цӏыкӏур и жыпым кърехри, и натӏэмрэ и напэмрэ елъэщӏ.

«Майя умница, пришла с платочком!» – жи гъэсакӏуэм, абы гу къылъетэри. Напэмытхьэщӏу къашэхэм ярилъытри къыщытхъуауэ аращ, ауэ иджы Майе пщӏэнтӏэпсыр къожэх – и гугъу къамыщӏыхам нэхъыфӏт. И гур мэбампӏэ. «И гур мэбампӏэ» – мы псалъэхэр зэпкърихын фӏэфӏщ. Здыжиӏэм, и гур мэзагъэ, и кӏуэцӏкӏэ мэсабырыж, и нэкӏущхьэ къызэщӏэплъахэр мэупщӏыӏуж. Сабий гупыр шхапӏэмкӏэ яшэ. Шей ефэнщ. Нэгъуэщӏ зыри ишхыфынукъым. Гъэсакӏуэм залымыгъэкӏэ зыгуэр къригъэшхмэ, кърикӏутыжынкӏэ хъунущ. Гу къылъатакъым, ӏуэху къащӏакъым зэрымышхэм щхьэкӏэ. Гуфӏэнут, гуфӏэ и хьэлу щытамэ. Зэ щӏыбым щӏашарэт – аращ зыпэплъэр.

Гъэсакӏуэр куэдрэ яхэткъым, «фызэбгрымыж, фымызэрану фыджэгу» жери, адрей гупым я гъэсакӏуэм деж макӏуэ дэуэршэрыну. Хъыджэбз цӏыкӏухэм езым я джэгу яублэ, щӏалэ цӏыкӏухэм е хьэмбылу къагъуэтынщи зэпаплъыхьынщ, е сад пщӏантӏэм къыдэзэрыхьа хьэ хьэулейр кином щалъэгъуа Рекс ещхьу ягъэсэну хуежьэнщ.

Майе гупитӏми яхыхьэркъым. Майе и дэджэгуэгъур Мышщ. Ар нэхъ цӏыкӏухэм ящыщщ, ауэ абыхэм къахокӏри Майе деж къокӏуэ. Мыш цӏыкӏу илъэсищщ зэрыхъур, гъэсакӏуэхэм ящыщ зым и бынщ.

Хъыджэбз цӏыкӏухэр нэжэгужэщ, зэрызохьэ. Зыр уафэмкӏэ доплъей, и ӏэпэр пшэхэм хуеший: «Благъуэм Дыгъэр еубыд! Благъуэм Дыгъэр еубыд!» Абы зыпащӏыжу, адрейхэри мэкӏий: «Благъуэм Дыгъэр еубыд! Благъуэм Дыгъэр еубыд!»

Благъуэ. Дыгъэ. Майе игу къокӏыж нанэ и псысэр. Благъуэ… Дыгъэ… Иджы щӏалэ цӏыкӏухэри къахыхьэжауэ уафэм доплъей. Зым мурад ещӏ хъыджэбз цӏыкӏухэм къагупсысам нэхърэ нэхъыбэ езым хилъхьэну, мэкӏий:

– Благъуэм Дыгъэр иубыдыпэнурэ кӏыфӏ хъунущ! Зэи нэху хъужынукъым!

Зы хъыджэбз цӏыкӏу къыдожьу. «Кӏыфӏ хъунущ! Кӏыфӏыбзэ хъунущ!»

Майерэ Мыш цӏыкӏурэ лъэныкъуэкӏэ щытщ. Майе доплъейри, Благъуэр ӏупщӏу къелъагъу, нэхъ пэжу жыпӏэмэ, и нэгу къыщӏохьэ, иужькӏэ елъагъу уафэ джабэр зэриубыдар, дыгъэр зэрыщӏихъумар. Майе шынэркъым, ауэ дунейр кӏыфӏ хъуащи, мэкӏий. Зыри илъагъужыркъым, Мыш цӏыкӏу и ӏэпэр еутӏыпщри и макъым къызэрикӏкӏэ мэкӏий. Джэгуурэ къежьар я фӏэщ хъужри, шынэр къапкърыхьащи, сабийхэри зэщӏогъуагэ.

– Нобэ Майе сабийхэр игъэшынащ, благъуэ къэлъэтэнурэ псори фишхынущ яжриӏэри. Сабийхэр игъагъырти, пэш щхьэхуэ щӏэдгъэсащ, – Майе аргуэру пэш нэщӏ щӏыщӏагъэсам и щхьэусыгъуэу аращ гъэсакӏуэм къриӏуар. Улэ къэкӏуэжри анэшхуэр игъэкъуэншащ.

– Псысэ шынагъуэхэр жыбоӏэ, благъуэ щыӏэу и фӏэщ хъуащ, езыри шынэри, адрейхэри игъэшынэжащ…

– Псысэр дэ дыщыцӏыкӏуми къыджаӏэу щытащ, ди япэжкӏи щыӏащ, зыми зэран хуэхъуауи зэхэсхакъым, – зеухеиж гуащэм.

– Мыбы езэгъыркъым, плъагъуркъэ?

– Хьэуэ, тӏасэ, мыбы езым зыгуэр и лажьэщ, сэ къыстевмылъхьэ…

– Сыт и лажьэр?

– Уэри уолъагъу ар адрейхэм зэремыщхьыр.

– Ар уэ жыпӏэмэ, хамэм сыт жаӏэжынур?!

– Хамэм гу лъамытэ уи гугъэ абы? И адэм къыфӏолӏыкӏри аращ гъэсапӏэм щӏыфӏахар… И жагъуэ къащӏми, къэтщӏэну мыгъуэкъым – езым зыри къыджиӏэжыркъым.

Псалъэм псалъэ къишэурэ, зэнысэзэгуащэр зэщыӏеящ.

Пагуэ а псом хуейтэкъым, апхуэдэу щыхъуакӏэ, къэвух фи псысэхэр, жиӏащ. Зэи и жагъуэ къэзымыщӏа и къуэр къыщхьэщыжын и гугъат. Ӏэплӏэ къришэкӏыу, зыри къэхъуакъым, сабийр гъамэ теужащ, жиӏами хъунут. Жиӏакъым. «Къэвух фи псысэхэр!» – аращ къажриӏар цӏыхубзитӏым. «Уемыпсалъэ сабийм!» – къыжриӏауэ кърихащ Жануэс.

– Семыпсалъэмэ семыпсалъэ. Зыми сынывэпсэлъэнукъым.

И хьэпшыпхэм щыщ зэрилъхьэщ, здэкӏуэр Хьирэт жриӏэри, Тӏыаузым дэс и щӏалэ нэхъыщӏэм деж кӏуащ, и нысэми и къуэми закъримыгъащӏэу. Пагуэ занщӏэу кӏэлъыкӏуат, нэкӏуэж жиӏэри – хуэкӏуэжакъым. Аргуэру кӏуащ – зытригъэхьакъым. Иджы сабийр къыщӏыхуишар и гур къигъэщабэу иришэхыжыну арат, дауи.

Жануэс мазитӏ ипэкӏэ къэхъуахэр къеӏуэтэж, къемыдаӏуэу, зэхимыхыу къыщыхъуми, Майе псори и щхьэм иреубыдэ.

Пагуэ къыщӏыхьэжри, Майе и ӏэри и лъакъуэри къепхэкӏауэ щилъагъум, къэгузэващ. Къэхъуар щыжраӏэм, зи щхьэр къыфӏэхуауэ щыс и анэр фӏэгуэныхь хъури, Ӏэдэм зэрытеплъэу жьэхэлъащ.

– Уэ езыр сабийр къэбгъанэу уздэкӏуар дэнэ? – зишхыхьыжащ Ӏэдэм.

– Уи ӏуэху хэлъкъым!

Зэкъуэшитӏыр зэфӏэнэжащ. Жануэс Пагуэ къыщхьэщыжащ:

– Умыщӏэ нэхъей ар здэкӏуар?! И быныр илъэгъуащ.

Пагуэ и фызу щыта Татианэ Тӏыаузым дэст, зэдагъуэта я пхъур зыпӏыр арат.

Жануэс и хьэпшыпхэр зэщӏикъуэжу щилъагъум, Пагуэ абы елъэӏуащ.

– Зэ умыпӏащӏэ. Мопхуэдэу гъуэгу тесшэнукъым сабийр, и фэ кърехьэж…

– Мыр пэш зэвым щӏозэшыхь мыгъуэ, нэхъри и фэр пыкӏыну аращ…

– Татианэ деж сшэнщ, ари дохутырщ – кърыреплъ…

– Улэ и жагъуэ хъунщ.

– Хэт абы еупщӏыр?

Адэм Майе ӏэплӏэкӏэ къещтэри унэм щӏех, уэрам сабафэм дехьэ. Жьы щӏыӏэтыӏэ къопщэри, ар хъыджэбз цӏыкӏум фӏэфӏщ.

Тӏыаузыр шахтёр къалэщ, улахуэшхуэ щату хэӏуэри, дэнэ щӏыпӏи къикӏыурэ цӏыхур къыщызэхуэсащ. Пагуи яхэтащ мыбы ахъшэ къыщызылэжьыну къэкӏуахэм. Татиани къыщицӏыхуар мырат. Цӏыхубзыр дохутыру сымаджэщым щылажьэрт, уни къратауэ псэупӏэ щхьа гуныкъуэгъуэ иӏэтэкъым. Пагуэ ихьэхуат шэрэ лъырэ зэщӏэту жыхуаӏэм хуэдэ зи фӏыгъуэ цӏыхубзым. И нитӏыр щхъуэпсрэ пӏащэу, натӏэшхуэм щхьэц дыщафэр шылэ тӏатӏэу къытелъу, дзэ хужьхэр ӏупэ пӏырыпӏым къыпхыпсрэ щыдыхьэшхкӏэ и нэкӏущхьитӏыр иушкумбэу, мы урыс цӏыхубзым къыхукъуэплъхэр куэд хъурт, ауэ езым къыхихар щхьэпэлъагэрэ набдзэшхуэу, плӏабгъуэрэ бгы псыгъуэу щӏалэ къамылыфэ зэпӏэзэрытырат, Пагуэт. Зэрыша нэужь, Пагуэрэ Татианэрэ къуажэм мазэ бжыгъэ гуэрщ зэрыдэсар, зызэщӏакъуэри, Тӏыаузым ягъэзэжат, цӏыхубзым и унэ цӏыкӏум зыщӏагъэзагъэри щыпсэуахэщ. Къызэрыщӏэкӏамкӏэ, я насып зэхэлъакъым, я гъащӏэ гъуэгур зытэкъым.

Татианэ ӏэщӏагъэм фӏыуэ хещӏыкӏри, гъунэгъу къуажэхэми къикӏыурэ цӏыхухэр къыхуокӏуэ. Ар зыщӏэс пэш цӏыкӏуитӏыр зыхэт унэ зэтетыр шахтёрхэм я общэжитым пэжыжьэтэкъыми, Пагуэ и пхъур и ӏэблэм тесу псынщӏэу нэсащ. Зэадэзэпхъум бжэр къахуӏузыхар цӏыхубз зыӏэщӏэлът. И кӏэ къуагъым зы хъыджэбз гъур цӏыкӏу къыкъуэплът, щхьэцыгъуэрэ и нитӏыр нащхъуэпсу. Майе занщӏэу къыӏурыуащ бжэ ӏухам къыщӏих къабзэмэр, ауэ цӏыхубз пӏащэр зыщӏэсым щӏахьэну хуейтэкъым. Хъыджэбз цӏыкӏу къыхукъуэплъами щӏыӏэмей къыкӏэрихат.

– Сыт мыбы къыщыщӏар?! – аращ цӏыхубзышхуэм япэу къыжьэдэкӏар.

Адэр пэшым щыщӏэбакъуэм, Майе къэгъынэнащ, ауэ абыи емыплъу ихьри дахэу ӏуха пӏэм и кум иригъэтӏысхьащ.

– Мыбы схуеплъ, къута сыт имыӏэу жаӏащ, ауэ сигу загъэркъым…

Пагуэ и пхъуитӏыр нобэ япэу зэрылъагъуу аращи, зызэрызэхуащӏынум тӏэкӏуи ирогузавэ. Майе мыщӏщ, Ритэ зэзэмызэ фӏэкӏа зыхуэмызэ и адэр езыр къигъэнауэ зыдэпсэухэм ирефыгъулӏэри, хуэбзыщӏыркъым. Пагуэ адрей пэшым щӏыхьэри щетӏысэхащ.

Татианэ жиӏэм и нэхъыбэр къыгуроӏуэ Майе.

– Болит где-нибудь?.. А это Рита, твоя сестра.

Ритэ и ӏупэ пӏащӏэ цӏыкӏухэр иришэкӏыурэ хьэщӏэр зэпеплъыхь, и анэр ӏукӏуэтати, Майе и уӏэгъэхэм щабэ цӏыкӏуу еӏусэурэ, йоупщӏ:

– Узрэ?

Майе, жэуап къитын къэгъэнауэ, къеплъыркъым, зэплъыр Ритэ и ӏэпэ къызэрылъэӏэсыращ. Хуейтэкъым къеӏусэну – фӏэфӏкъым зыгуэр къыжьэхэуэуи, къеӏусэуи, армыхъумэ, уӏэгъэр узынщ жиӏэуи аракъым.

– Упсэлъэфыркъэ уэ? Уделэ цӏыкӏу, хьэмэрэ?

Татианэ къыӏухьэжри, Ритэ ӏуигъэкӏуэтащ:

– Кӏуэ уи адэм деж, сэ мыбы сеплъыху зэран укъысхуэмыхъу.

Майе къопсалъэ:

– Уделэ цӏыкӏу уэ?

Татианэ къыпыдыхьэшхыкӏащ:

– Пхуэфащэщ, Ритэ! Укъэзымыцӏыху сабийм апхуэдэу гъунэгъуу уекӏуалӏэ хъурэ? Тӏэкӏу къосэмэ, итӏанэ…

Рити мэдыхьэшх:

– Уэращ ар зыжриӏар!

Татианэ Майе и нэгум йоплъэ, къыгуроӏуэ мобы и нитӏым щӏимыгъэплъэну зэригъэпщкӏур.

– Уэри сэри къыджиӏа си гугъэкъым, зэхихар жиӏэжауэращ… Мыр щыджэлар нобэмэ, сыту гъэщӏэгъуэн, вэгъу трищӏакӏэщ и ӏэфракӏэми и лэгуажьэми…

Цӏыхубзышхуэр мыхамэ дыдэу къилъытащ Майе. Хуэсакъыпэурэ къеӏусащ, къыдэӏэпыкъуну хуейщ. Ауэ Майе зыри и лажьэу зыхищӏэркъым, дэӏэпыкъуэгъу хуэныкъуэкъуэуи къыщыхъуркъым. Гъуэлъыпӏэ къуапэм телъ тхылъ щхъуэкӏэплъыкӏэмкӏэ мэӏэбэ, арщхьэкӏэ Ритэм ар ӏуегъэкӏуэт, къыхукъуэкӏа шыпхъур лъимыгъэӏэсыну. Татианэ гу лъетэри, и пхъум пхъашэу йоплъ, зыри жимыӏэу тхылъ пӏащӏэ цӏыкӏур Майе кърет. «Мо-роз-ко» – Майе къоджэ абы тетхам.

– Мыр къоджэф! Плъэгъуа, Ритэ?! Илъэсиплӏ хъуа къудейщ, итӏани къоджэ! Уэ хьэрфхэр илъэситхум уиту уэзгъэщӏарэ пэт, еджапӏэращ уеджэфу ущесар.

– Нтӏэ сыт? Еджэфми, делэ цӏыкӏущ.

– Бэяу, жумыӏэ апхуэдэу.

– Мыбы зыри жиӏэжыфынукъым. Псалъэркъым.

– Уи адэм зэхихмэ, и жагъуэ хъунщ.

– Си адэр мыращ зыдэпсэур, сэракъым. Пцӏы бупс мыхъуну жиӏэркъэ? Нтӏэ, пэжыр жысӏэу аращ – ӏэплӏэкӏэ кърихьэкӏ и пхъум хухэтщ.

– Бэяу, ӏукӏ… Иӏэт, Майе, къеджэт тхылъым.

Майе, цӏыхубзышхуэм и ӏэр еубыдри, и ӏэпэр тхылъым хуехь.

– Сэ сыкъебгъэджэну ара?

Татианэ, тхылъым зэреплъ щымыӏэу, гукӏэ ищӏэ таурыхъыр жеӏэ.

Пагуэ къахохьэж.

– Фызэгурыӏуа хуэдэщ. Мыр къыфхуэзгъанэмэ, дауэ хъуну? Зэшыпхъуитӏыр зэрыцӏыхунт.

– Къэгъанэ, фӏы дыдэщ. Сэри сфӏэфӏщ Ритэ зэримызакъуэр, шыпхъу зэриӏэр ищӏэмэ.

– Сэ ди анэм деж сыплъэнщ, мыгузэвэну жесӏэнщ. Пщэдей къуажэм дыкӏуэжынущ. Ритэ, уэ унэхъыжьщ, уи шыпхъу цӏыкӏум хуэсакъ, нобэ ягъэджэлащ.

– Папэ, уэ хэт нэхъыфӏу плъагъур? Майе, хьэмэрэ сэра? Зи гъусэу упсэуращ, дауикӏ!

– Мыдэ къакӏуэт, си гуащэ. Апхуэдэу щхьэ жыпӏэрэ? Тӏури фызибынщ, тӏури фӏыуэ фызолъагъу. Уэ унэхъыжьщ, нэхъыбэ къыбгуроӏуэри, нэхъыбэкӏи сыпщогугъ. Фӏыуэ еджэ, мамэ едаӏуэ.

– Седжэурэ сешащ сэ, еджапӏэр сужэгъуащ. Махуэ къэс унэ лэжьыгъэ, унэ лэжьыгъэ… Нобэ тхыгъэ згъэхьэзырын хуейщ Хэку зауэшхуэм хэта гуэрым теухуауэ. Дадэ сытетхыхьынут, ауэ сэ ар зэи слъэгъуакъым. Папэ, уэ схуэтх. Уэращ ар зи адэр, уэращ абы и гъащӏэм хэзыщӏыкӏыр.

– Уи адэшхуэр партизану щытащ. Нэмыцэхэм яӏэщӏэкӏуэдащ. Тхы апхуэдэу, аращ зэрыщытар.

Майе и напӏэр къимыӏэту зэпсалъэхэм я урысыбзэм щӏодэӏу. Пагуэ ӏэплӏэкӏэ иӏыгъа Ритэ ирегъэувэхыжри щӏокӏ.

Ритэ и адэм зыщигъэнщӏкъым, мис, аргуэру зричри ежьэжащ.

– Мы ӏей цӏыкӏум и зэранщ папэ ди деж зэрыщымыӏэр! – Ритэ гъыну хьэзырщ.

– И адэр игу къэбгъэкӏыжри къэгумэщӏащи аращ щӏыщӏэкӏар, сыт щыгъуи къытохьэлъэ абы и гугъу ищӏыныр, – жи Татианэ.

– Сыт-тӏэ сэ иджы сщӏэнур? Сэ сцӏыхуакъым дадэ, зыцӏыхуа си адэр зытемыпсэлъыхьыфым теухуауэ сэ сыт схуэтхынур?

Татианэ и пхъум жиӏэр къыфӏэӏуэхущэкъым, Майе къыӏэрыхьа щӏыкӏэ, зэпеплъыхь, игъэпсэлъэну хэтщ, хуейщ сабийм и щытыкӏэр къызыхэкӏыр къыгурыӏуэну.

Ⅲ

Пагуэ къалэ цӏыкӏум и уэрам нэхъыщхьэм ирокӏуэ. Къуэпсыбэкӏэ къепха хъуащ мы щӏыпӏэм. Гъунэгъу дыдэу къыщыт къуршыщхьэхэм доплъей, хъуреягъыр зэхеплъыхь. Сыт лъандэрэ къыкӏэлъикӏухьрэ Ӏуащхьэмахуэ лъапэ деж и адэм фэеплъ хуигъэувыну хуейуэ. Партизан гупым хэту мыбдежхэм щызэуат, щаубыдари мы щӏыпӏэрат. Нэмыцэхэм сытым щыгъуи щысхь ящӏэртэкъым, ауэ партизан къаӏэрыхьамэ, фибл трахт. Пагуэ и адэр мыхьыр ирагъэхьу мазэкӏэ яӏыгъа нэужь, яукӏыжат. Пагуэ къызэрилъытэмкӏэ, ар лӏыхъужьщ, къелэжь и фэеплъ сын щызэуа щӏыпӏэм щыхасэну. Абы теухуауэ Тӏыауз щыӏэ райсоветым щӏыхьати, къыдаӏыгъакъым – Налышык унафэ къытхуимыщӏауэ дэ апхуэдэ фэеплъ дгъэувыну дыхуиткъым, жаӏэ. Налышыки кӏуащ. «Уи адэм и закъуэ хуэбгъэув хъунукъым, партизану хэкӏуэдахэр куэд мэхъу», – къыжраӏэ. «Хэкӏуэдахэм псоми я цӏэр тету дывгъэгъэув абы щыгъуэм!» – яжреӏэри, «ӏуэхум дыхэплъэн хуейщ, ар апхуэдэу псынщӏэу зэфӏэкӏынукъым…» – къыӏуагъэкӏыж…

Тригъэзащ, тригъэчыныхьащ. «Апхуэдэу псынщӏэу зэфӏэкӏыну ӏуэхукъым, Мэзкуу тхэн хуейщ…» Мэтӏысри езыр матхэ Мэзкуу, жэуапыр псынщӏэу Налышык дэс унафэщӏхэм къахуокӏуэж, партизану щӏыпӏэм щыхэкӏуэдахэм фэеплъ хуэгъэувыныр фэ фызэреплъщ жиӏэу. Пагуэ ираджэри, къепсэлъащ, къыжраӏа къомым къыхэпхыну хэлъар зыщ: мыр псынщӏэу зэфӏэкӏыну ӏуэхукъым…

Илъэс тӏощӏ дэкӏыжащ а зауэр зэриухрэ. Ар мащӏэ? «Апхуэдэу псынщӏэу зэфӏэкӏынукъым» жызыӏэхэм зыри ямыщӏэну аращ.

– Фэеплъ гъэжыным ипэкӏэ комиссэ зэхэшэн хуейщ, зэпеуэ къыхэлъхьэн – куэд мэхъу абы пыщӏар. Дэ иджыри дызыхунэмыса фэеплъи ухуэныгъи ди гъунэжщ… Уи адэм и цӏэри, фэеплъ къыхуагъэфэщэн хуэдэу, къыдэхыжын хуейщ…

Пагуэ къогубжь: сыт «къыдэхыжын хуейщ» жыхуаӏэм кърагъэкӏыр?! Абы и цӏэр къуалъхьэжакъым, зыми шэч къытрихьэу идэнукъым лӏыгъэ хэлъу зэрыкӏуэдам! Пагуэ ирогубжь, тоуж, иронэщхъей адэм и ӏуэхум. Зыми емыупщӏу фэеплъ екӏу хуигъэувынущи, хуит къамыщӏауэ ӏуплъапӏэм деж щыхисэу ядэнукъым, къуэгъэнапӏэ щигъэувмэ, хэт зылъагъунур, сыт и мыхьэнэр? Гуитӏщхьитӏщ, илъэс дапщэ хъуауэ егупсысрэ абы…

Пагуэ къалэ сабафэу сабэншэм и уэрам бгъуфӏэм ирокӏуэ. И ӏэпкълъэпкъ шэщӏар зымыгъэпсынщӏэр и щхьэм щыкӏэрахъуэ гупсысэмрэ и гукъеуэ бзыщӏахэмрэщ…

Ӏэдэми и щхьэр ежьа, сабийр шахтэм щӏишар сыт? Езыри гузэвэжащ, ауэ сыт делагъэ пщӏэуэ угузэвэжкӏэ? И ныбжь нэсащ абы ищӏэр къыгурыӏуэжыну…

Сыт апхуэдизу и нэ къыщӏикӏыр адэм фэеплъ хуигъэувыну? Адэцӏэр ихъумэну ара, хьэмэрэ езы Пагуэ игу иризэгъэну ара?

И нэгу къыщӏоувэж адэр иужь дыдэу щилъагъужар, и нэщӏащэм лъыр ипцӏыхьауэ, и напэр дыркъуэ защӏэу, и ӏэпхъуамбэхэр зэхэкъутауэ… Сыту бэлыхьышхуэ къытралъхьат уи псэм, си адэ… Щыӏэ а псэр езыр? Лыр мэуз, гум зызэхуешэ, ауэ псэр… Псэи тхьэи щымыӏэу аращ коммунистхэр зытетыр, езыри коммунистщ.

Пагуэ здэкӏуэм и пащхьэм лӏы гъумыщӏэшхуэ къоджэразэ.

– Мыр сыт? Уэрамым утехуэркъэ? Зуплъыхь хъуну? Лӏы мыцӏыхур бэлэбанэу зэрыхуэпам тегушхуэгъуафӏэ ирегъэщӏ Пагуэ: мыр зи теплъэ лэжьапӏэ ӏуткъым, нэхъ ӏеижращи, йофэ. Небэкъебэу, делэ гуфӏэкӏэу къыжьэхокӏуатэ езыри.

– Текӏуэтыт, зыкӏи узиӏуэхукъым, си пӏэм сыкъыумыш!

Лӏы мыкӏуэмытэм къепсалъэр хьэ бэнауэ къыфӏэмыӏуэхуу, и тхьэкӏумэм ӏэпхъуамбэжьакӏэкӏэ йотӏыхьри щытщ. Пагуэ абы къыпикӏухьыну хуожьэ – мор аргуэру и пащхьэ къохутэж. Пагуэ мэгубжь – мор подыхьэшхыкӏ. Къыпекӏухь, гъуэгум къытренэри адэкӏэ макӏуэ, «уэху» жиӏэжащ… Лӏы мыфэмыцыр и пащхьэм къохутэж.

– Ушейтӏан, зиунагъуэрэ, мыр дауэ?

– Уэ шейтӏан уи фӏэщ хъурэт-тӏэ?

– Хъуркъым!

– Шейтӏани мелыӏычи щымыӏэу аракъэ?

– Щыӏэкъым!

– Нтӏэ-нтӏэ. Коммунист партым фӏэкӏ зыри уи фӏэщ хъуркъым уэ.

– Си жьэр зэщӏэсхыркъым, мы мыфэмыцми и жьэ зэщӏихыркъым, дауэ дызэрызэпсалъэр? – йогупсыс Пагуэ, модрейми къыпещэ:

– Еууей, Пагуэ, лӏыку ухъуащ, гу къыслъумытэ зыпщӏурэ. Сэ сы-уэращ. Убзыщӏу, цӏыхум къебгъэщӏэн ушынэу пхэлъ хьэл гущыкӏыгъуэхэмрэ уи ӏэужь щӏэпхъумэжахэмрэ зыкӏуэцӏылъ Пагуэр сэращ.

Лӏы мыкӏуэмытэм къыкӏэрих бамэм имыгъэбэуэжу Пагуэ и гур кърегъакӏуэ… Хьэуэ, пцӏыщ, абы ӏумпэм къыщӏащӏынрэ цӏыхум ящибзыщӏыжынрэ зэи илэжьакъым. Мыр шейтӏанщ, шэч хэмылъу. Коммунистхэм ямыдэми…

Жануэс аргуэру и закъуэщ. Пагуэ къигъэзэжакъым, Ӏэдэм щӏэкӏыжащ. Нэмэз ищӏри, нэмэз щыгъэ игъажэу тӏысыжащ.

Мы Тӏыаузым дыгъэр псынщӏэу щыкъуохьэ – лъэныкъуитӏымкӏи бгы задэхэр къыщытщ, тафэм деж куэдрэ къыщыптепсэ дыгъэр мыбдеж бгым пасэу пщегъэпщкӏу.

Псынщӏэ дыдэу пшапэр зэхэуэнущ. Щхьэгъубжэӏупхъуэ гъуабжэ тӏэкӏур иригъэкӏуэтэкӏащи, пэшыр нэхъ нэху хъуащ.

Жануэс и щхьэ хуошхыдэж: щӏалэм зыхуимыгъэгусами хъунут, куэд и фэм дэкӏащ абы, сабийуэ и нэгум щӏэкӏами ирикъунт… И адэм и ӏуэхум ехь нобэми ныжэбэми… И лэжьыгъэр ӏейкъым, партым жиӏэр гукӏи псэкӏи къещтэ, и пщэ къыдэхуэр егъэзащӏэ. Ауэ арэзыкъым – и щхьэм хуэарэзыжкъым. И унагъуэ насыпыр-щэ? Къехъулӏауэ жыпӏэ хъуну? Урыс къишэри, зэзэгъакъым, хъыджэбз цӏыкӏу щӏэсу иригъэкӏыжащ. Антыхэ къишэжати, цӏыху ӏей хуэдэкъым, ауэ зыкъомрэ пэплъауэ ягъуэта сабийм зыгуэр зэрилажьэр бэянщ. Къиинщ, жепӏэр зэхимыхым хуэдэщ, псалъэркъым, гуфӏэркъым. Зэзэмызи зыкъызэкъуехри, губзыгъэ дыдэу мэпсалъэ, зыгуэрхэми щӏоупщӏэ. Ауэ нэхъыбэм гупсысэ гуэр зэригъэзахуэм ещхьу щысщ. Илъэсиплӏ фӏэкӏ мыхъуар гупсысэу щысын хуейкъым, и джэгугъуэщ, и псэлъэгъуэщ, сытми щӏэупщӏэу, сытри фӏэгъэщӏэгъуэну… Майе апхуэдэ мыгъуэкъым. И адэанэм зыми гу лъамытэ защӏ, ауэ абыкӏэ зэфӏэкӏрэ? И ныбжьым хуэфащэу зэрыщымытыр нэрылъагъущ. Сабийм лажьэ зэриӏэр уи щхьэм щубзыщӏыжкӏэ, цӏыхум ящубзыщӏыфыну? Къипсэлъ щӏагъуэ щымыӏэу илъэсиплӏи хъуащ, и ныбжьхэм хэпщӏыкӏыу къакӏэроху. Гъэщӏэгъуэнракъэ, зыгуэркӏи йофӏэкӏ. Мес, тхылъ йоджэф. Абы и ныбжьым къуажэ сабийхэм хьэрф зыцӏыхуу яхэтыр закъуэтӏакъуэщ…

Мыцӏыху ещӏ. Зыми хуэкӏуэнукъым. Садым здэщыӏэм махуэ псом гупым щыхэмыхьэ щыӏэщ. И анэр зыкӏи хэмызэгъэжу мэхъури, къыкӏэщӏэсшурэ, сэ тызогъэуж. Нтӏэ, сабийр езыр псалъэркъым жыпӏэу, уемыпсэлъэххэну ара? Сепсэлъащ, таурыхъыу къысхуэщӏэжу хъуари жесӏащ. Псори фӏэфӏщ, дымауэ къодэӏуэнущ, уемышу жеӏэ къудей… Иныжь, Благъуэ, Уд фызыжь – ӏэджи мэхъу псысэм хэтхэр. Мэз щӏагъ, псы щӏагъ, щӏы щӏагъ – ӏэджэми къыщохутэ ахэр. Щӏыкъатиблри хэтыжу… Псысэращ игу нэхъ ириубыдэр – сабийщ-тӏэ. Абы зыри пхуещӏэжынукъым – зэхихар зэхихащ. «Щӏыкъатибл» жиӏэу къыхуашэжащ нобэ, жеӏэри жеӏэ…

Езыр къыщӏежэжьа псалъэмакъыр къызэрыкӏар Благъуэрат. Садым щыӏэ сабийхэр Благъуэм щигъэшынауэ къытралъхьащ. Абы зыри хуэгъэшынэнукъым, апхуэдэкъымищытыкӏэр, сытпцӏыкъыщӏытралъхьар? Ули ар и фӏэщ хъуауэ къысхуэкӏуэжащ. Сэ сыбгъэкъуаншэмэ, нэхъ тыншкъэ?

Ар псори зэфӏэкӏащ. Иджы Майе теудахэри иӏэу хамэ фызым деж ишэн хуеякъым. Дохутыр къеплъакӏэт абы, хуей хъумэ, иджыри къеплъынут.

Еууей, Пагуэ, Пагуэ. Зы къуэ уимыӏэ, пхъуитӏ уиӏэщи, зыр лъэпкъым хэсыххэкъым, адрейр зэрыхъунур Алыхьым ещӏэ, ауэ зэкӏэ гузэвэгъуэм ухимыгъэкӏ. Дауэ зэрыхъунур си щӏалэ задэшхуэр? Хэбэкъукӏыу, и щхьэр гъэкӏауэ зокӏуэ, зимыгъэщхъыу унэм къыщӏыхьэ хъуркъым, бжащхьэм жьэхэуэнущи. И бжьыфӏагъым хуэдэ и насыпри хъужамэ, сехъулӏати. Щӏалэжь цӏыкӏуу и нэгу щӏэкӏар къешынэуэжауэ арауэ пӏэрэ и сабийр апхуэдэу щӏэхъуар? Абы и пэжыпӏэр къыбжезыӏэн ӏэзи дохутыри щымыӏэ хъун…

Жануэс и унэжьри и хадэри игу къэкӏащ. Нысэми зыхуигъэгусэжыркъым. Ари анэщ – и быным щхьэкӏэ гузавэрти псэлъащ. Щӏегъуэжауи къыщӏэкӏынщ. Дяпэкӏэ езы Жануэси хъыджэбз цӏыкӏум псысэ жриӏэнкъым, щымыхъунукӏэ, сыт абы хэлъыр? Фӏэфӏми, хуэмурэ щыужынщ.

Ⅳ

Улэ хадэм ихьэри нартыхумкӏэ хыхьати, жумэрэныгъуэ къилъэгъуащ. Иджы пэгункӏэ псы ихьурэ гъуэмирекӏэ. Жумэрэнкъижмэ, ирищӏэнурищӏэркъым, ауэ сытми псы ехь. Ари уэрамым нэс кърихыурэ. Иджыри къэс пщӏантӏэм псы къыдригъэшакъым Пагуэ. Куэд мэхъу ар зыхунэмыс унагъуэ ӏуэхухэр. Псы пэгунышхуитӏыр гъуэм иригъэлъэдауэ нартыхум къыздыхэкӏыжым джэду къелъагъу. Улэ ар къецӏыхужри, ауан ищӏу йопсалъэ.

– Къеблагъэ, Хьирэт.

Джэдум хущхьэнэпцӏ зещӏ – укӏытафэ зытригъэуэнущ иджыпсту. Джэду гъуабжэр мэбзэхыж, Хьирэт къоунэху, къызэфӏоувэри, нартыху цӏынэр зэлъыӏуигъэкӏуэту, къыкӏуэцӏрокӏ.

– Уэ щхьэкӏэ сыгузавэри сыкъекӏуэкӏащ.

– Зым щхьэкӏи угузавэкъым, укъызоплъакӏуэ, сыгъыу сыщысмэ къэпщӏэну. Сытуи умыужэгъурэ мы джэду сэфэтыр? Хьэм уашхамэ, арат пхуэфащэр.

– Сыту уӏей… Уэсщӏаӏа апхуэдэу укъысхущытыну? Майе ӏурылъ си быдзышэми уи гур нэхъ щабэ ищӏакъым.

– Жэмыщӏэ къуатай абы щхьэкӏэ.

– Ар Пагуэщ зи тыгъэр, уэ уи нэщхъыр схузэхэпхамэ, нэхъыбэ сыхуейтэкъым.

– Сэращ уэ уэршэрэгъуу уиӏэххэр.

– Тхьэ, мызыгъуэгукӏэ зы гукъеуи пхуэзмыщӏ, уринэщхъеину пхурикъунщ уи ӏуэхур.

– Пагуэ Тӏыаузым зэрыдэкӏуеям щхьэкӏэ сынэщхъей уи гугъэу аращ. Щайуэ къиздзэркъым.

– Татианэ хуэзэмэ-щэ?

– Хуэзэнщ-тӏэ, и пхъур имылъагъуу къехыжынукъым ар абы.

– Си пхъур слъагъунущ жиӏэрэ урысым и ӏэплӏэ щабэшхуэм илъу нэху къекӏмэ-щэ?

Улэ погуфӏыкӏ. Хьирэт зыхуеяр къызэремыхъулӏар къыгуроӏуэж – Улэ урыс фызыр къридзэркъым, ар езым нэхъри Пагуэ нэхъри фӏыуэ нэхъыжьщ. Арауэ пӏэрэ къыщӏримыдзэр, хьэмэрэ и лӏыр фӏыуэ имылъагъуххэрэ?

– Пагуэ абы щӏэкӏуэрейр и анэр къишэжыну аращ.

– Уэ уи гуащэм узэрыфӏэнар къуажэм теӏуащ.

– Уэ сыдэпхьащи.

– Гуэныхь къыумыхь, зы псалъэ жызмыӏа! Укъызэрашэрэ уи фӏыцӏэ фӏэкӏ къызжьэдэмыкӏа. Майещи, си быным хуэдэу фӏыуэ слъагъуркъэ? Зэрымыпсалъэм щхьэкӏэ си гур хупехри, слъэкӏарэт, зыгуэр зэрыхуэсщӏэну.

– Си сабийм зыгуэр и лажьэу къуажэм дэпхьэмэ, зэи дызэкӏэлъихьэжынукъым уэрэ сэрэ.

– Мыр сыт, мыр сыт? Уи фӏэщи, нысащӏэ!

– Майе узэрыӏуплъа щӏыкӏэр зыщыгъэгъупщэ.

– Сэ слъагъу псор сӏуэтэжу сыдэмыт… Къытехьэ зиӏи щыӏэщ, хъужынщ е ӏэзэ хъунщи тӏысыжынщ. Мо зэ и ныбжь нэгъэс.

– Ӏэзи хъунукъым, и адэми ар идэнукъым! Игъэхъужыну дохутыр къыхуелъыхъуэ…

– Хъужынщ-тӏэ, хъужын, уи гугъэр хыумых. Ӏэмал зимыӏэ щыӏэкъым… Ӏэмал зимыӏэ щыӏэкъым. Ауэ… анэращ… уэращ псори зэлъытар. Уэ езым уощӏэ ар.

– Сэ сытри сщӏэнущ Майе щхьэкӏэ.

– Пэжуи? Нтӏэ пхузэфӏэкӏынущ уэ абы и лажьэр тебгъэкӏуэтыну. Утегушхуэмэ…

– Сыт сызытегушхуэн хуейр?

– Накӏуэ ныжэбэ си гъусэу, уи закъуэ щӏыкӏэ, къэпщӏэнщ.

– Уэ гъуэгу щӏагъуэ хэпшыну си гум жимыӏэ…

– Сытри сщӏэнущ жызыӏам ар и псалъэ?

– Жыжьэ сыпшэну?

– Умыгузавэ, а уи вакъэ лъэдакъэ лъагэм теувэ ухуеймэ – уи лъэр щӏым нэсынукъым… Унэбжэр дамэдазэу къэгъанэ. Жэщ ныкъуэр зэхудипӏалъэщ, жыпӏам утетынумэ.

Хьирэт щӏым зрегъэхуэхри, джэду гъуабжэу нартыху хьэсэм хохьэж.

Улэ и жумэрэн ещэныр къиухащи, пэгун нэщӏитӏыр иӏыгъыу хадэм къокӏыж.

Жануэс ӏэщӏэлъ нэмэз щыгъэр игу къокӏыж, и щхьэм щызеуэ гупсысэ къомыр ирегъэкӏуэтэкӏри, духьэм пещэ. Зэуэ и ӏэпэр зыгуэрым псыф къищӏу, къыкӏэрыпщӏэу гу лъетэ. Пшапэ зэхэуэгъуэщи, хуиту илъагъуркъым зищӏысыр, ауэ нэмэз щыгъэм зыгуэр кӏэрылъщ, и ӏэпэм йоплъыжри – мыр сыт? Лъым къриӏам хуэдэщ. Тобэ, тобэ, сыт къэхъуар? Зыгуэр къыщӏохьэж…

– Пагуэ, уэра ар? Уэздыгъэр пыгъанэт! Сыту фӏыщэу къэбгъэзэжа. Майе дэнэ щыӏэ? Ар дауэ? И закъуэ щхьэ къэбгъэна?! Майе къэдгъэщтэжи, дыгъэкӏуэж, дегъэхыж къуажэм!

…Майе Татианэ и псысэм дихьэхауэ йодаӏуэ. Ритэ лъэныкъуэкӏэ къыщысщ, къедаӏуэ-къемыдаӏуэу икӏи ӏумыкӏуэту – и анэр мо ӏейм къыхуигъэнэну игу техуэркъым. Псысэри кӏыхьщ, Татианэ ар къыздиӏуатэм Майе кӏэлъоплъ – и нитӏым щӏоплъэ, и ӏупэ цӏыкӏухэр зэрыпӏэжьажьэм гу лъетэ. Сыт мыбы и лажьэ дыдэр? Псалъэркъым. Абы щхьэусыгъуэ гуэр иӏэщ. Ар зы. Абы нэмыщӏкӏи сыту пӏэрэ и лажьэр? Тхылъ щеджэфкӏэ, губзыгъэщ хужыпӏэнущ, ауэ тхылъыр зэхуищӏыжамэ – апхуэдэжкъым… «Щӏыӏэм уисрэ, си пщащэ? Щӏыӏэм уисрэ, си дахэ? – Хьэуэ, дадэ, сискъым, сискъым. – Щӏыӏэ Дадэр нэхъри къыбгъэдокӏуатэ хъыджэбз цӏыкӏум. – Иджы-щэ? Иджыри щӏыӏэм уисыркъэ? – Хьэуэ, дадэ».

Татианэ и макъыр зэм гъум ищӏу, зэми хъыджэбз цӏыкӏум ещхьу, и ӏупэ ӏувхэмрэ и бзэгумрэ псалъэхэр хуиту къыжьэдэхуу, къепсэлъ, Майе къызэфӏоувэри и ӏэ лъэныкъуэр цӏыхубзышхуэм и бгъэм пэщӏегъэувэ:

– Щӏыкъатиблым…

Татианэ антыхэбзэ къыгурыӏуэркъым. Майе и макъым къызэрикӏкӏэ мэкӏий. Ритэ къэщтауэ магъ.

– Щӏэгъэкӏ мыр, егъэшэж и анэм деж!

Майе урысыбзэм тохьэ:

– Сэ зыри си лажьэкъым. Псори сэр щхьэкӏэ мэгузавэ, ауэ сэ зыри си лажьэкъым.

Татианэ хъыджэбз цӏыкӏум ӏэплӏэ хуещӏ. Майе игу трегъахуэ ӏэплӏэри, дыхумэри.

Улэ жэмыр къишри и джабэм ӏэ дилъэжащ. Хьэмрэ жэмымрэ дзыхь яхуещӏ. Хьэпарийр къоплъри щысщ. Унэм щӏохьэжри хьэ ӏус зэхэщӏар къыхущӏех. Дэкӏуеипӏэм тотӏысхьэри пшапэзэхэуэгъуэр кӏыфӏ зэфэзэщым хуэкӏуэжыху тесщ. Унэ зэгуэтым и пэшищри пщэфӏапӏэри къигъэкъэбзащ нобэ. Пщэфӏапӏэр ятӏэ лъэгущ, псы ириутхэри къипхъэнкӏыжат. Дзыгъуэ вей дурэшым дэлъу къилъэгъуати, и жагъуэ хъуащ. Я джэдур кӏуэдауэ къэтщ. Хьирэт игъэщтамэ, щӏэх къыкъуэкӏыжынукъым. А фызыр джэду зищӏауэ хьэблэм дыхьамэ, пщӏантӏэхьэхэм лъэныкъуэ зрагъэз, унэ джэдухэр къезэуэну къоув. Зэрытемыгъакӏуэу зофыщӏауэхэр, ауэ Хьирэт абыхэм щхьэкӏэ къикӏуэтынукъым. Псэущхьэхэм зэрафӏэкӏын ӏэмал бжыгъэншэу ищӏэрэ пэт, япоуври йозауэ, и зэш тригъэууэ фэ тетщ.

Улэ и щхьэцыр ирежьых, еухуэн, ешыхьыж. И бостей нэхъыфӏыр щетӏагъэри лъэдакъэ тӏэкӏу зыщӏэт и вакъэм тоувэж. Мыр сыт, и фӏэщи? И щхьэ щодыхьэшхыж. Нобэ и джийм зыри ехакъым. И ӏупэр гъущӏащ. И щхьэр мэуназэ. Псы йофэ.

Сыхьэт щӏэӏуантӏэм йоплъ – жэщ ныкъуэщ. Шэнт щхьэгуэр къещтэ, унэкум ирегъэувэри, къотӏысыкӏ, и гур дэп жьэражьэм хуэдэщ, и бгъэр къресыкӏ, и нэкӏущхьитӏыр къызэщӏэнащ. Сыту пӏэрэ ныжэбэ къыпэплъэр?..

– Си анэ, къысхуэгъэгъу… Псалъэ уэстат мыпхуэдэ ӏуэху сыхэмыхьэну. Сабий закъуэм и узыншагъэщ арэзы сыщӏытехъуар…

Хьэ парийр хопщӏэукӏри хьэгъуэм йолъэдэж. Пщӏантӏэм мыцӏыху дэтщ – кӏыфӏыгъэр кӏыфӏым къыхэмыщми, псэущхьэм зыхещӏэ. Унэбжэр дамэдазэу ӏухауэ къигъэнащи, кӏыфӏыгъэр пшагъуэ-ӏугъуэ зэхэту щӏоукӏурие – псэ джэгур ежьэнущ…

Уэздыгъэри имыгъэункӏыфӏауэ Улэ хьэзыру щысщ, шэнт щхьэгуэм тесу. Ӏугъуэ фӏыцӏэм унэгуащэр къеуфэрэзыхь, и лъакъуэм щегъэжьауэ и щхьэм нэс зрешыхьэкӏ. Ӏэтауэ иӏыгъа и щхьэр зэуэ къыфӏоху, и жьэпкъыпэр и бгъэм къытеуэжу – пкъыр къанэри, псэр ирахьэжьащ…

БАХЪЭСЭН

Ⅰ

Бахъэсэн и ӏуфэм къуажэ куэд ӏусщ, нэхъ ин дыдэр псыежэхым и цӏэр зыфӏащыжаращ – Майе къыщалъхуа къуажэр. Абдежым ирихьэлӏэу къуажэ уэрамхэм псы къыщиж хъуат – щӏым гъущӏ бжьамийхэр щӏалъхьауэ, абыкӏэ къакӏуэрт. Хьэблэ къэс гъущӏ быдэм къыхэщӏыкӏа псы къижыпӏэ хутрагъэуват, ищхьэмкӏэ къыщытепкъузэмэ, псыр къиутӏыпщу, бутӏыпщыжмэ – иубыдыжу. Псынэпсым хуэдэу къабзэт, ӏэфӏт абы къижыр, ауэ щагъэувыӏэ куэдрэ къэхъурт. Апхуэдэхэм деж къуажэдэсхэр псыежэхым псыхьэ кӏуэрт – Бахъэсэныпсым иджыри щыужахэтэкъым. Псыхъуэм пэгъунэгъухэр нэхъ къикӏат, ауэ уэрамыщхьэм псы къыщибгъахъуэу удыхьэжыным и тыншыгъуэр къэзыщӏа нэхъ жыжьэхэм иджы гугъуехь тӏуащӏэу къащыхъурт Бахъэсэныжь псыхъуэ дыхьэныр. Щӏымахуэм деж ӏэжьэм е шыдыгум зи щхьэ ягъэбыдэж чей ирагъэувэрти, унагъуэри ӏэщри зрикъун псы къашэрт. Шыдыгурэ чейрэ зимыӏэхэр пхъэхь зэфӏэдзакӏэ кӏуэкъэкӏуэжу ӏутт.

Хъыджэбз цӏыкӏухэм я жагъуэтэкъым пхъэхькӏэ псы къахьыну. Псы ӏуфэм ӏутыху дыгъэ жьэражьэр нэхъ щабэу зыхащӏэрт, псым и шкӏуэрашкӏуэр макъамэу зэхахырт. Ауэ псом ящхьэр псыхьэ кӏуэуэ къэкӏуэжыхукӏэ зэрытеур арагъэнут, я нэгу зиужьт, зэдэуэршэрт. Хьэблэм зэныбжьу дэсыр зэгъусэу кӏуэрт, абы щыгъуэм къыдэмыкӏ жыхуаӏэм хуэдэу дыгъэм дижьыхьыжауэ псыхъуэм дэс щӏалэжь цӏыкӏухэм зэрахуэзэнури хэтт ӏуэхум хуэзымыгъэщхьэхым. Къэхъункӏэ хъунури ящӏэрт: къезэуэнукъым, ауэ псы къахьым ятӏэ, мывэ къыхадзэнущ. Езыхэри, губжьарэ ешауэ, ягъэзэжынщи псы къабзэ кърагъэхъуэжынщ.

Зэгуэрым Майе хъыджэбзышхуэхэм ябгъурыту ежьэри псыхъуэм нэсащ, гъэзэж къыжраӏэкӏэ, емыдаӏуэу. Майе зыми едаӏуэ и хьэлтэкъым, къыжраӏэри зэхих-зэхимыхт, жэуапи иттэкъым. Хуейти, кӏуащ хъыджэбзхэм я гъусэу. Псыр жыжьэт, арат Майе хуэдэ нэхъ цӏыкӏухэр щӏызэдамышэр. Майе, сешащи жимыӏэу икӏи закъыкӏэримыгъэхуу, нэсащ псыхъуэм. Хъыджэбзхэм я пэгуныр из ящӏащ, пхъэхьым палъхьэжри, хуэмурэ къежьэжауэ къыздэкӏуэжым, щӏалэжь цӏыкӏу дыгъэрыжьэхэр къапэуващ, къазэрыӏэрыхьэкӏэ, хэт мывэ, хэт ятӏэ, хэти вэнвей пэгунхэм хадзащ. Щӏалэжь цӏыкӏухэм зы сырыху нэхъ макъышхуэу, нэхъ ӏэлу къахэщт. Хъыджэбзхэр къэгубжьри, къапэщӏэхуэ мывэр къащтэурэ яхэуэжащ мо къуейщӏей гупым. Сырыхум и натӏэм зыгуэр техуэри, кӏийуэ епхъуэжащ, лӏы хъуанэкӏэу инуи хъуэнащ. «Пхуэфащэщ, жьэ фӏей!» – хьэблэ хъыджэбзхэр икӏуэтакъым. Сырыхум и натӏэр зэгуэудауэ лъы къижырти, и ӏэгур кӏэрикъузауэ иӏыгът, абы къыщыщӏар къафӏэмыӏуэхуу, и гъусахэр щӏэпхъуэжат. Хъыджэбзхэм фӏей хъуа псыр иракӏутыжри ягъэзэжащ. Майе сырыхум бгъэдыхьэри и щӏыбым ӏэ дилъащ. «Сыт уэри узыхуейр?!» – жиӏэу къыжьэхэлъа щхьэкӏэ, Майе къилъэгъуащ абы и нитӏым къыщӏиха гуфӏэр. Сырыхур ежьэжащ, Майе, и гъусахэм яхуемыплъэкӏыххэу, абы и ужьым иувэри здэкӏуэмкӏэ кӏуащ. Мор къызэплъэкӏри дыхьэшхащ: «Сыт узыхуейр?» Майе, зыри жимыӏэу щӏалэжь цӏыкӏум кӏэлъыкӏуэурэ, я унэм нэсри чы бжыхькӏэ къэхухьа лъапсэм дыхьащ. Унагъуэр зэрыхуэмыщӏар нэм къыщӏидзэрт. Ятӏэ чырбыш унэ цӏыкӏур къабзэу зехьат, пщӏантӏэр зэлъыӏухат. Сырыхур къызэплъэкӏыжри, къыхуэгуфӏа е къыщыдыхьэшха – Майе къыгурыӏуакъым, ауэ къеупщӏащ:

– Уэ сыт узыхуейр, и? Кӏуэж, уи гъусэхэр кӏуэжащ куэд щӏауэ! Укъалъыхъуэ хъунщ, хьэблэр зэхыхьауэ!

Фыз гъур кӏыхьым и пэш къыщӏыхьи и кӏии зы ищӏащ:

– Уэ дапщэрэ бжесӏа щӏалэжь цӏыкӏухэм уахэмыхьэну? Пхуэфащэщ, укъаукӏау арамэ!

– Сэ зыми сиукӏыфынукъым! Мыр сыщӏэпхъуауэ сыжэрэ пэт, сылъэпэрапэри мывэм зэгуиудауэ аращ.

Сырыхур… хъыджэбз цӏыкӏут!

– Пэж мыбы жиӏэр? – сырыхум и анэ сырыхубзэр Майе къеплъащ – Уэ дэнэ езыр укъыздикӏар?

– Псалъэркъым ар! – Сырыху гуфӏэу и анэм хъыбар ирегъащӏэ, я «хьэщӏэр» езым и ныбжьми, и зэфӏэкӏыр куэдкӏэ зэрынэхъ мащӏэр и гуапэу.

– Сабий бзагуэ мы ӏэшэлъашэм ису зэхэсхакъым… – цӏыхубзыр гъуэнэгъубзэу бгъэдыхьауэ Майе зэпеплъыхь.

– Хэт уи цӏэр?

– Тэру Пагуэ ипхъу… – Майе и цӏэр жимыӏэу, и адэм и цӏэ-унагъуэцӏэр жиӏащ – ирагъэсат, гъуащэ хъумэ, апхуэдэу жиӏэну.

– Ыхьыы, – фыз гъурыр икӏуэтыжащ. Щӏыбагъ пэшымкӏэ щӏэплъэри зыгуэрым жриӏащ:

– Хьэщӏэ диӏэщ.

– Хэт? – къэӏуащ цӏыхубз макъ.

– Пагуэ и пхъур.

– Пагуэжьми?! Мыбы нэс хэт къэзышар?

– Езыр къэкӏуащ.

– Езыр цӏыкӏукъэ?

– Цӏыкӏукӏэ цӏыкӏукъым, ди Нуцэ хуэдизщ…

– Щӏэгъэкӏыж, къэкӏуамэ! А ӏеижьым и зэранщ уи адэр зыдэса хьэблэм дамыгъэхьэжу мы псыхъуэм дыкъызэрыдэтӏысхьар.

– И закъуэу кӏуэжыфыну си фӏэщ хъуркъым.

– Нуцэ егъэшэж.

– Нуцэ!

Нуцэр унэм щӏэпкӏыжри бзэхащ. Майе щӏыбагъ пэшымкӏэ щӏыхьэри пӏэкум ис фызыжь нащхъуэм и пащхьэм иуващ…

– Сыт укъыщӏызэплъыр? Хьэм укъихуа мыбы нэс? – фызыжьыр антыхэбзэкӏэ шхыдэурэ, нэмыцэбзэм тохьэж, Майе зэхих бзэ мыцӏыхум и тхьэкӏумэр тегъэхуауэ йодаӏуэ, фӏэгъэщӏэгъуэнщ. Фызыжьыр антыхэбзэм тохьэж: – Уи анэр дахэщ, уэ абы зыкӏи урещхькъым…

– Зыкӏи урещхькъым… – Майе зэхихар жеӏэж, фызыжьым и къэпсэлъыкӏэм зыпищӏыжурэ.

– Уи ӏуэху тэмэму пӏэрэ уэ ӏейм? – фызыжьым и нитӏыр къытриубыдауэ къыздеплъым, Майе абы нэхъри бгъэдокӏуатэри, и щхьэр и куэщӏым ирелъхьэ. Фызыжьым хуэмурэ и ӏэ ижьыр къеӏэтри, Майе и щхьэм къыделъэ.

– Мыр сыт? Уешауэ ара? Къакӏуэ-тӏэ, зыгъэпсэху.

Майе гъуэлъыпӏэм допщейри фызыжь нащхъуэм бгъэдотӏысхьэ. Унэжь цӏыкӏум щопсэу зэрылъхузэрыпӏ цӏыхубзищыр: анэшхуэр, и пхъур, и пхъурылъхур. Нэхъ тхьэмыщкӏэу къуажэм дэс унагъуэхэм ящыщщ. Я лӏыжьыр зэрылӏэрэ зыкъом щӏащ. Жэм закъуэ яӏэти, яхуэмыгъашхэу ящэжащ. Гъунэгъухэри зэхуэдэу къахущыткъым. Хэти къадоӏэпыкъу, хэти «нэмыцэщылъхущ» жаӏэри, ӏумпэм къащӏ. Я лӏыжьыр зауэм щыгъуэ нэмыцэм ящӏыгъуу дэкӏри, ӏэджэ дэкӏауэ къигъэзэжащ, нэмыцэ фызрэ хъыджэбз цӏыкӏурэ щӏыгъуу. Фызым и цӏэр Ребеккэт, и лӏыр Бэкэкӏэ еджэрт. Пагуэ балигъыпӏэ иуват абы щыгъуи, нэмыцэм ягуэтар къуажэм къыдагъэтӏысхьэж мыхъуну псалъэмакъ къиӏэтащ. Бзэгу ихьу и адэр нэмыцэм езыгъэубыдар а лӏыр арауэ зэхихат. Арщхьэкӏэ, гущӏэгъу зыхэлъ я къуажэгъухэм къахэкӏри, унагъуэм къащхьэщыжу къэуващ. Хьэблэ зыдэсам дэтӏысхьэжу къыхуамыда щхьэкӏэ, псыхъуэм деж щӏы кӏапэ къыщратащ. Унэ щхьэгуэжь цӏыкӏу ирищӏыхьри щыпсэуащ лӏэжыху. Нэмыцэ фызым антыхэбзэ зригъэщӏащ. Унэгъащӏэу къабгъурысхэм абы Нащхъуэ къыфӏащащ. Бзэгуцэмрэ нэмыцэмрэ я пхъур пасэу дэкӏуэри къикӏыжат, хъыджэбз цӏыкӏу щӏэсу. Нуцэ илъэсищ щыхъум, бзэгуцэр Бахъэсэныжь итхьэлащ, и хьэдэр ерагъыу къагъуэтыжри щӏалъхьэжащ. Нащхъуэ и лӏыр макъкӏэ игъеятэкъыми, «зэрынэмыцэ дыдэ» жаӏащ гъунэгъу фызхэм, «гу быдэ» кърагъэкӏыу. Абы ипэкӏэ зэм Нащхъуэ, зэм нэмыцэ жаӏэу щытати, Нащхъуэ цӏэр «трахыжри», нэмыцэ къудейкӏэ еджэ хъуащ. И пхъум зэреджэр «нэмыцэм ипхъу» е «нэмыцэм къилъхуа».

Ребеккэ антыхэлӏым щӏыгъуу Кавказым нэс къэкӏуэну арэзы щӏэхъуар зеиншэт, и унагъуэр зауэм хэкӏуэдати арат. Иджы фызабэу къэнащ. Сытыт гъыкӏэ, бжэкӏэ? Лӏар къэтэджыжынутэкъым, езыр яфӏэгуэныхь хъуми, зыри къыхуащӏэнутэкъым. Зэрыпсэунур дауэ? И пхъур колхозым хэтщи, къратыр мащӏэщ, и сабий закъуэр нацӏэрыфэ хъужауэ уэрамым дэтщ. Лъэӏуакӏуэ хыхьэу факъырэӏус къыхиха папщӏэ, Нуцэ ӏэнэщӏу къэкӏуэжыркъым – зыгуэрхэр къыщӏеуӏукӏ. Зэуэрейщ, и щхьэцыр яупсри, сыт щыгъуи кӏэщӏщ, и лъэгуажьитӏыр теуда зэпытщ. Щӏалэ цӏыкӏухэм яхэтурэ, и щхьэм къыщхьэщыжыф хъуащ. Нэмыцэ щылъхукӏэ къеджэрт, ауэ апхуэдэхэм щхьэкӏэ Нуцэ къикӏуэтынутэкъым.

Ребеккэ ӏэрыгъадэ маршынэ иӏащ, фызхэм яхуэдэрт, дыпщӏэу шатэ, джэдыкӏэ къариӏыхырт, ахъшэ тӏэкӏу къыщыпэкӏуи къэхъурт. Маршынэр фӏадыгъуащ. Зыдыгъуари ищӏэрт, ауэ къытрихыжыну хулъэкӏынутэкъым – къуажэ советым нэмыцэ фызым пщӏэ щиӏэтэкъым, къуажэдэсхэрати, яхуэтхьэусыха щхьэкӏэ, зыми къафӏэӏуэхуакъым. Мыбы лей къытохьэ жиӏэу псэ зыӏут къыщымыувым, и ӏэрыгъадэ маршынэр зыдыгъуахэм нэмыцэбзэкӏэ тебжаи, ебгаи – унагъуэм зэдыщӏэкӏыу фэрэкӏ къатекӏэри, фэрэкӏнапэу къэнащ. Ребеккэ къищӏат и маршынэр бэзэрым яхьу зэращар. Къедыгъуари щӏегъуэжат, и пхъуищыр ямышэу къыщыдэнэжкӏэ, щӏегъуэжынтэкъэ. Хэт фэрэкӏнапэ хуейр? Удахэу уашарэт.

Пагуэхи ебгат нэхъ гуащӏэжу. Абы и зэранщ щӏыфӏ дыдэ зэрылъ щӏапӏэм ирамыгъытӏысхьэжу Ребеккэрэ и лӏымрэ псыхъуэ мывалъэр псэупӏэ зэращӏар. Я щӏапӏэжьым исыжамэ, щӏым сыт хищӏэми, къэкӏынут, а хьэблэм дэсхэри зи ӏуэху нэхъ хуэщӏат. Дыгъуэрабзу къуажэм дэсыр псыхъуэмкӏэ нэхъ къэкӏуэрейщи, Ребеккэ джэдкъазри хадэм зэрыщыӏэбэ ӏэмэпсымэри фӏадыгъу. А псор зи лажьэ Пагуэ и пхъур къакӏуэри къыбгъурытӏысхьащ.

– Нэкъицӏэфт, сыт укъыщӏызэплъыр? Уи анэ дахэ дыдэми уи адэжьми уарещхькъым. Дэнэ уэ укъыздикӏар?

…Хъыджэбзхэм псы яхьу хьэблэм щагъэзэжам, пшапэ зэхэуэгъуэт. Улэ къапэплъэу уэрамыщхьэм тетт. Майе щимылъагъум, и фэр зэщӏэкӏащ. Псым ирагъэхьамэ?!

– Щӏалэжь цӏыкӏу гуэрым и гъусэу ежьэри, деджэкӏэ къытхуигъэзакъым.

– Хэтхэ я щӏалэ цӏыкӏу?

– Хъыджэбз цӏыкӏут ар! Сырыхубзэу, псыхъуэмкӏэ дэсщ! Нэмыцэм и пхъур!

Унэм щӏэлъэдэжри Жануэс жриӏащ Майе къилъыхъуэну псыхъуэмкӏэ зэрыкӏуэр. Щӏэупщӏэурэ къигъуэтащ, кӏыфӏ зэхэту нэсащ Ребеккэ и унэм. Майе жеяуэ ирихьэлӏащ, къыхуэгъэушыртэкъым, къызэщыурти жеижырт. Ӏэплӏэкӏэ къищтэри кърихьэжьащ. Уэрамдэкӏ защӏэт, хадэу екӏуэкӏыу, жэщ кӏыфӏым зытеувэр имылъагъуу, лъапэрапэу. Къэувыӏэм, зигъэпсэхум, ежьэжурэ, къакӏуэрт. Кхъэм пэзанщӏэ щыхъу дыдэм Майе къэушри, и анэр къицӏыхужакъым, здэщыӏэри къыгурыӏуэртэкъым – шынащ, зыӏэщӏиудыну ныкъуэкъуащ. Сабийр гъым, и анэри дэгъыу, ерагъыу къэсыжахэщ. Жануэс куэбжэпэм ӏутт.

Ⅱ

…Уэшх къызэремышхыу, псыри къызэримыжу екӏуэкӏырти, сабийхэм хьэблэ-хьэблэкӏэрэ хьэнцэгуащэ кърашэкӏыу щӏадзащ. Къуажэшхуэм балигъхэр нэхъ зэроцӏыху, сабийхэр хьэблэ зырыз къыщыхъуамэ, зэхуэхамэщи, зэхэзагъэркъым. Хамэ хьэблэ дыхьэхэм къапоув, къыдахуж, зэхэуэ, зэрыфыщӏ къыщыхъуи щыӏэщ. Жануэсхэ я хьэблэм унагъуащхьэ чэзууэ джэдыкӏи хьэжыгъи щыхахри зы гуп дэтщ, хьэнцэгуащэ уэрэдыр кърашу. Абыхэм яхэт Нуцэ сырыху цӏыкӏур Майе къилъагъури щыгуфӏыкӏащ. Модрейри къыщыгуфӏыкӏыжащ. Арати, Майе абы и ужь иувэри ежьащ. Къуажапщэм нэс дэкӏуеящ. Дауи, ахэр хуиту абы нэс ягъэкӏуэну хъунтэкъым, «фыздэкӏуэр дэнэ, фи хьэблэм къыщыхэфх джэдыкӏэ» жаӏэу къапэмыуву, ауэ Нуцэ гупым зэрапашэр ялъэгъуа нэужь, апхуэдэ гукъыдэжыр яфӏэкӏуэдырт. Ешахэщ, къыхахар къахуемыхьэкӏыж хъуащ, унагъуэ къэс къытракӏа псым псыхьэлъахуэ ищӏахэщ, къэмэжэлӏахэри пэжт. Къагъэзэжауэ къехыжурэ, Майехэ я унэм къыщыблагъэм, Нуцэ жеӏэ: «Майе, накӏуэ фи деж!» Майе Нуцэ и нитӏым къыщӏих нэхур елъагъу, ауэ жэуап иритыркъым. «Фынакӏуэ, дыдэвгъэхьэ!» – жи езы Нуцэ. «Хъунукъым» къыщыжрамыӏакӏэ, и гушхуэныгъэм къреубыдэ накӏуэпакӏуэу дыхьэныр. Сабий зэрызехьэм я макъым унэм къыщӏиша нанэр зыхэплъар зи щыгъынхэр ныкъуэгъущ сабий дыгъэрыжьэхэращ. Нуцэт псоми тегушхуэри, япэ ищри лъэӏуащ:

– Кхъыӏэ, мы ди джэдыкӏэм щыщ тхуэгъави дыгъэшх, шхын щхьэкӏэ долӏэ!

Гупхэмыхьэ Майе мыбыхэм яхэту зылъэгъуа нанэр мыгуфӏэу къэнэнт?

– Фи джэдыкӏэми сыхуейкъым, тӏасэ, фэ фшхын дэ диӏэщ, фыныщӏыхьэ модэ пщэфӏапӏэм! – Жануэс гуэщым къыпыт гъэмахуэ пщэфӏапӏэмкӏэ и ӏэр ищӏащ. Мо зи ӏумацӏэр къэхъея гупым нанэм и псалъэр тӏэу жыӏэ ящӏакъым, зэрыщӏыхьахэщ. Тӏысыпӏэ зылъысар щысу, зылъымысар зэфӏэту щӏакхъуэрэ кхъуейрэ зэдашх, щӏакхъуэ бзыгъэм шатэ щихуэм, фошыгъу тригъэщэщэжурэ Жануэс ӏэнэм къытрелъхьэ – ари ирагъэкӏ, пхъэщхьэмыщхьэпс ӏэфӏми щыщ къранэркъым. Я ныбэ из щыхъум, гупзешэ Сырыху къыхилъхьащ:

– Фынеуэ Къудан хьэблэ!

– Сыт абы щыӏэр?

– Къуданхэ Сосрыкъуэ и напэӏэлъэщӏыр пхъуантэм къыдахынущ нобэ!

– Ар дэнэ нэс? Мы тӏыгъ къомыр-щэ?

– Мыхэр делъэӏунщи мыбдеж къэдгъэнэнщ, дыкъыщыкӏуэжкӏэ къэтщтэжынщ.

Унафэр ягу ирихьами, Къудан хьэблэ кӏуэнымкӏэ псори арэзы зэдэхъуакъым:

– Хьэуэ, сэ сешащ, сыкӏуэжынущ.

– Сэри ди деж къызэшхыдэнущи, сымыкӏуэжу хъунукъым.

Нуци гурылъ ищӏам пикӏуэтыж и хьэлтэкъыми, ежьащ:

– Кӏуэжынур фыкӏуэж, нэкӏуэнур фынакӏуэ!

Я хьэжыгъэ пэгунитӏымрэ джэдыкӏэ хъушэмрэ Жануэс и пщэфӏапӏэм къыщӏанэри, Сырыхур я пашэу гупым къэнэжар ежьащ, нобэрей махуэм мыхьыр зыхь хьэнцэгуащэр къащтэри.

Майе Нуцэ и нитӏым къыщӏих нэхугъэм зыӏэпешэ, дэни кӏуэнущ и ужьым иту. Сабийхэр шхэху ядэуэршэра Жануэс къыгурыӏуат хъыджэбз сырыху цӏыкӏур зейр. «Нэсрэн мыгъуэр нэмыцэм езыгъэубыда бзэгуцэм и щылъхур си унэ щызгъэшхащ… Сытми къысхуиухьт… Арщхьэкӏэ сабийм сыт и лажьэ? Зэрыбзаджэ цӏыкӏу плъагъуркъэ: джэдыкӏэхэр ибжащ, гупыр кӏэкӏэ зэрехьэ, тхьэ…»

Майе сабийхэм якӏэлъыдэкӏыну хэтщ. «Тхьэ, узмыгъэкӏуэну-тӏэ, алейкӏи укъызэмыплъ. Жэщ ныкъуэм уи анэм укъилъыхъуэу зэрыдэтар уфӏэмащӏэ?!»

Майе зыри жимыӏэу кӏуэри Нуцэ и къуагъым къуэувати, Жануэс зыхуэшыӏэжакъым:

– Абы къыкӏэрыкӏ! Уэ ар ныбжьэгъу пхуэхъунукъым!

…Сырыху и гупыр нишэсащ Къудан хьэблэм. Унагъуэм щӏэсри хьэблэм дэсри пщӏантӏэм щызэхэтт. Сабийм я дыхьэгъуэмрэ я нанэ и къыщӏэкӏыгъуэмрэ зэтехуащ. Абы щхьэнтэ кӏыхьым теубгъуауэ напэӏэлъэщӏ гъуабжафэ къыщӏихащ и ӏитӏ шиям телъу. Пщӏантӏэкум ит шэнтщхьэгуэм тепщэчыхуэ тетт псы иту – ар дыгъуэпшыхь ягъэуват, жэщ псом щыту уафэм къех гуащӏэр зыщӏишэн папщӏэ. Нанэр абы бгъэдыхьэри, и ӏэ лъэныкъуэр псым хищӏэм, къыпыткӏу ткӏуэпсхэр щхьэнтэм триутхэурэ тхьэ елъэӏуу щӏидзащ:

– Ди Тхьэу Тхьэшхуэ, Сосрыкъуэ къэзыгъэщӏа, Сосрыкъуэ зэзышэлӏэжа, уэшх щхьэкӏэ дынолъэӏу! Уэшхым хуолӏэ щӏыр, къэкӏыгъэр, псэущхьэр, псыежэх игъущыкӏхэр, лъэкӏэ къэзыкӏухьхэри дамэкӏэ къэзылъэтыхьхэри. Уафэр пшагъуэм къегъэуфэбгъу, ар уэшхыу щӏым къытхуегъэхыж. Тщхьэщремыкӏ, тремыкӏыж, уэшхыу кърешхи псэ зыӏутми зыӏумытми егъэӏуэтэж!

Ди Тхьэу Тхьэшхуэ, Сосрыкъуэ къэзыгъэщӏа, Сосрыкъуэ зэзышэлӏэжа, уэгъум дыщыхъумэ, гъейм дыкъегъэл!

Нанэр лъэӏуэху, пщӏантӏэм дэтхэм я ӏитӏыр уафэмкӏэ яшийрт, я ӏэгухэр ущӏауэ. Абыхэм якӏэлъыплъ сабийхэри, дырийпсырий хьэл яхэлъу умыщӏэжыну, зэи ямыӏа зыхэщӏэныгъэ гуэрым зэщӏиубыдауэ, мыхъейуэ зэхэтт, хьэнцэгуащэр зыӏыгъитӏыр я пашэу. Сабийхэм гу къалъитэри, нанэм и тхьэлъэӏум ахэри хибжащ:

– Ди Тхьэу Тхьэшхуэ, дыгъэм десыж, гузэвэгъуэм кърихужьауэ сабийхэм хьэнцэгуащэ кърашэкӏ. Гущӏэгъу къытхуэщӏ, уэшх къыдэт, дыгъэӏуэтэж, Сосрыкъуэ и псэр къытхуогузавэри, гъэпсэхуж!

Напэӏэлъэщӏыр куэдрэ пхъуантэм къыдамых хьэпшып лъапӏэти, ар къыщыхъу махуэри нэхъ лъапӏэ хъурт. Иджы хуэдэу кӏыхьлӏыхьу уэшх къыщемышхам деж, цӏыхур мы унагъуэм къелъэӏуу щӏадзэт, Сосрыкъуэ и напэӏэлъэщӏыр къыщӏрагъэхыу уэшх щхьэкӏэ тхьэ ирагъэлъэӏуну. Ӏуэхур уэгъум хуэкӏуэну къыгурыӏуа нэужьт ар унагъуэм ис цӏыхубз нэхъыжьым щигъэзащӏэр. Абы лъэӏукӏэ Тхьэм зызэрыхуигъазэм нэмыщӏ, езыми и ӏэпкълъэпкъкӏэ зыхищӏэн хуейт уэшх къытешхэурэ псыф хъуауэ, къыпыжыр щӏым телъэдэжу. Сосрыкъуэ и напэӏэлъэщӏымкӏэ Тхьэ щелъэӏуакӏэ, зыми шэч къытрихьэртэкъым мынобэми, пщэдей уэшх къызэрешхынум. Зэтэкъым ар зэрагъэунэхуар. Хьэмэрэ Сосрыкъуэ и цӏэр къраӏуэмэ, тэджу лъэпкъым яӏэ хабзэр ягъэзэщӏэн зымыда нысэхэм къащыщӏар-щэ? А хабзэм пэув куэд лъэпкъым кърашэ нысэхэм къахэкӏтэкъым, ауэ къахэкӏа закъуэтӏакъуэми хэт и бзэр иубыдащ, хэт къеузри имыщӏэу сымаджэ хьэлъэ хъуащ. Языхэзми зы дохутыр къеӏэзэфакъым, къеузыр къызыхэкӏар къахуэщӏэртэкъыми. Нэхъыжьхэм ягъэӏущурэ, зэрыкъуэншар жаӏэу гущӏэгъу къахуищӏыну Тхьэм елъэӏуа нэужьщ узыншэ щыхъужар. Ар зи нэгу щӏэкӏахэм я фӏэщ мэхъу напэӏэлъэщӏ гъуабжэм и къарур.

Сосрыкъуэ и напэӏэлъэщӏыр иӏыгъыу нанэр унэм щӏыхьэжащ и лъэӏуэныр имыухыурэ. Хьэнцэгуащэ къезышэкӏ гупри гулъытэ хуагъэныкъуакъым. Цӏыхубз нэхъ щӏалэхэм тхьэ зэрелъэӏуа псыр сабийхэм къытракӏэжащ, жыжьэ къикӏахэщ жаӏэри, джэдыкӏэмрэ хьэжыгъэмрэ ӏэфӏыкӏи къыхущӏагъуащ. Къуданхэ я деж къыщыхахар ерагъыу къахуэхьынурати, пэгун хьэлъэхэр зэӏэпахыурэ, я псэр пыхуу я хьэблэм дыхьэжахэщ. Тэрухэ къагъэнари къащтэжу, я анэхэр ягъэпщэфӏэн, хьэблэр зэхуэсу тхьэлъэӏу ӏуащхьэм деж щашхыжын хуейт, ауэ Сырыху ищӏа унафэр нэгъуэщӏщ: къыхахар зэуӏу зэращӏыжын къаруи зэрашхыжын гукъыдэжи ныщхьэбэрей ӏуэхукӏэ яхурикъунукъым, пщэдей трагъазэрэ къащтэжмэ нэхъыфӏщ, загъэпсэхужауэ. Пцӏы хэмылъу езэшахэти, зэхуэарэзыуэ зэбгрыкӏыжащ.

Пшапэ зэхэуэгъуэу Майе щӏыхьащ сабий гупым къыхахар зыщӏэт пщэфӏапӏэм. Джэдыкӏэр зырызурэ матэм кърехри, ятӏэ лъэгум егъэтӏылъ, пэгунитӏым илъ хьэжыгъэр кърекӏутри, самэ-самэу утыкум ирегуашэ. Мэтӏысри и нэр джэдыкӏэхэм треубыдэ, мыупӏэрапӏэу йоплъ. Ахэм я фэм зехъуэж. Зыр къочэри бзу шыр къопщ, етӏуанэми къопщ, ещанэми… Жьынду шырищэрэ щырэ. Майе а зэреплъщ, и нэр упӏэрапӏэркъым. Шырхэм я цы фэндыр толъэлъри цы ӏув къатокӏэ, я дамэхэр мэж, я лъэбжьанэхэр, папцӏэрэ къэгъэшыжауэ, быдэ мэхъу, я нэ пӏащэхэр япӏытӏ, тӏысыпӏэр яхуримыкъуу зэрызокъуэ. Хэт гъуабжэщ, хэт фӏыцӏафэщ, хэт дамэхущ, хэт бгъэхущ. Къэмэжэлӏахэщ. Джэдыкӏэм къызэрипщрэ зыри я джийм ехакъым. Майе и нэр хьэжыгъэ самэхэм треубыдэ. Хъыджэбз цӏыкӏур ешащ, и гуащӏэр щӏокӏ, ауэ апхуэдиз жьындур къыщигъэхъуакӏэ, иджы игъэшхэн хуейщ. Хьэжыгъэ самэхэр къызэщӏобатэ, къызэщӏохъае, зы самэм дзыгъуэ цӏыкӏум и пэр къыхегъэж. Ар зы жьындум епхъуатэри, щхьэгъубжэ ӏухамкӏэ щӏолъэт – тыр-тыр-тыр. Хьэжыгъэм иджыри зы дзыгъуэ цӏыкӏу къыхокӏ, ари жьынду дамэху цӏыкӏум епхъуатэри тыр-тыр-тыр – кӏыфӏым хобзахэ. Зи ӏыхьэ къызылъысыр щӏэлъэтурэ, зы жьынду хужь цӏыкӏу къонэ. Мыр зыми емыщхьу хужь зэфэзэщщ, дзыгъуи къылъысакъым. Жьынду хужь цӏыкӏур къещтэри Майе и ӏэплӏэм ирегъэтӏысхьэ, бзуми, зыпэплъэр ара хуэдэ, зыкърегъэзагъэ. Зэгъусэу адрейхэм я гъуэгу дыдэм тету щхьэгъубжэм долъэт, ауэ мыхэр жыжьэ кӏуэркъым – унэшхуэм и пкӏэунэм къыщохутэ.

Ⅲ

Улэ джэдкъазыр игъэтӏысыжри, ӏэнэм пщыхьэщхьэшхэ къытригъэуващ, Жануэс еджащ, Майе къилъыхъуэурэ пщэфӏапӏэ цӏыкӏум къэсащ. Майе мыбыи щӏэстэкъым, щекӏуэкӏыр узыгъэщтэнщ: хьэжыгъэр зэбгрыпхъарэ дзыгъуэ вейр хэзу, джэдыкӏафэр зэбгрыдзарэ джэдыкӏэпс къудей имытыжу. Улэ и гур йокӏэзызыхь: «А си анэ, уэ сэ сыпхъумэну ухуеящ, ауэ си дежи къыщыувыӏэркъым мы ӏуэхур».

Дунейм, дэнэ щыӏэну Майе? Куэбжэр гъэбыдащ – дэкӏакъым. Хадэм сыт щищӏэн мы кӏыфӏым? Унэм и щӏыбагъ пэш щӏыӏэм щӏэсыну? Хьэуэ, хьэуэ… Зэанэзэпхъум пэплъэурэ еша Жануэс ӏэнэм къыпэрыкӏыжащ. Къелъагъу сабий имыгъуэтыжым игъэгужьея Улэр. Ар зыщылъыхъуа дыдэхэм иджы езыми зыщеплъыхь. Хадэм кӏуэнуи и фӏэщ хъуртэкъым, ауэ гузавэ хуэплъэу плъэну щихьэм, дыхьэшх макъ къызэхех. Ар дэнэ? Ар дауэ? Майе и макъым ещхьщ, унащхьэмкӏэ къоӏукӏ. Пкӏэунэм кӏыфӏым ису ара? Дауэ дэкӏуеифа, сытым щхьэкӏи дэкӏуея?

Улэ уэздыгъэнэфыр иӏыгъыу пкӏэунэм докӏуей – хъыджэбз цӏыкӏур тесщ, «кӏуркӏуркӏу» жиӏэу дыхьэшхыу кӏыфӏым хэсщ. Абы къыщхьэщыс жьынду хужьыр илъэгъуакъым гузавэр зытекӏуа Улэ, и пхъур къришэхыжащ.

Етӏуанэ махуэм Сырыхум и гупым щыщ щӏалэ цӏыкӏуищ къакӏуэри, джэдыкӏэмрэ хьэжыгъэмрэ яхьыжащ. Улэ хьэблэм дыхьэри джэдыкӏэ къыхихат, хьэжыгъэр, хъарзынэу, езым яӏэти, пэгунитӏым из ищӏыжащ. Майе къыхураша жьынду быным къуажэр зэщӏащтащ, зы хьэблэ къамыгъанэу зыдагуэшащ. Иджы, пщыхьэщхьэ хъуамэ, пкӏэунэ къэс жьынду къыщыджэрт. Жэщым дзыгъуэ ещэрт, жумэрэн ирихьэлӏэми, заусыгъуэджэнутэкъым, зы макъ имыщӏу напӏэзыпӏэм теуэрти къаубыдырт. Я пкъыр и пӏэм имыкӏыу я щхьэ хъуреишхуэ фӏэкӏэрэхъухьымрэ жэщми махуэми зэхуэдэу фӏыуэ зылъагъу я нэ жанымкӏэ яхуэшхыну дэнэкӏэ щыӏэри зэраӏэщӏэмыкӏынур уи фӏэщ ящӏт. Ахэр мэзми тыншу щыпсэуфынут, уеблэмэ бажэ, тхьэкӏумэкӏыхь шырхэмкӏэ загъэтхъэжыфынут, ауэ цӏыхум пэӏэщӏэ защӏыркъым – жэщ хъуамэ, я пщӏыхьэпӏэхэм зыхагъахуэурэ жейм хэтхэр къыхагъэщтыкӏыныр яфӏэфӏщи.

Уэгъур иӏыгът, дыгъэр нэхъ гуащӏэжу къепсырт, Сосрыкъуэ и напэӏэлъэщӏыр иджыри зэ къащтэну ӏэбэри, зейм ягъуэтыжакъым. Апхуэдэ къэхъуныр лъэпкъым дежкӏэ напэтехыу къэнэжыртэкъым, ар икӏи гузэвэгъуэт. Зэрамыхъумэфам и нэлат къатехуэнкӏэ къэшынахэщ. Ар пхъуантэм къыщыдаха махуэм хэт сымэ щыпэкӏуа пщӏантӏэм? Зэрызыххэу ягу къагъэкӏыжырти, апхуэдэ зыщӏэфын хагъуатэртэкъым, Сосрыкъуэ и напэӏэлъэщӏым дзыхь ищӏу еӏусэн абыхэм яхэттэкъым, ящӏэрт, еӏусэмэ, къазэрыхуэмыгъунур. Япэщӏыкӏэ псыхъуэмкӏэ къикӏа сабий дыгъэрыжьэ гупыр хабжэхатэкъым, ауэ я хьэблэм гурыщхъуэ зыхуащӏын щыхамыгъуатэм, абыхэмкӏэ мыгупсысэу хъуакъым. Ӏэфӏыкӏэр къахущӏэзыха нысащӏэр тӏэкӏу ядэуэршэрат гупми, абы ищӏэрт нэхъыщхьэу яхэтар зэры-Нуцэр, псыхъуэмкӏэ зэрыщыпсэур. Ар игу къинэжат щӏалэ цӏыкӏу и гугъар хъыджэбз цӏыкӏуу къызэрыщӏэкӏам щхьэкӏэ. Куэдрэт, къагъуэтащ, пкърыупщӏыхьащ. Къыпахар гъэщӏэгъуэнт: напэӏэлъэщӏыр сэ къэсщтакъым, ауэ здэщыӏэр сощӏэ.

– Къэбдыгъуауэ аращи, къыдэтыж! Мылицэм уедгъэшэнщ! – къытракъузэрт хъыджэбз сырыхум. Нуцэ и нэхэр щӏригъэлъафэурэ къажриӏащ:

– Сыгужьеймэ, сагъэшынэмэ, си щхьэм илъыр йохужри псори сщогъупщэж, мылицэм севгъашэмэ фи хъыдан тӏэкӏур здэщыӏэр сщыгъупщэжынущ. Абы щыгъуэм, фыпыкӏащ.

Балигъхэм яфӏ зыкърашэжащ, сабийм дахэкӏэ напэӏэлъэщӏыр къыӏэщӏэгъэкӏыжын хуейщ, лъэпкъым ди напэр темыкӏ щӏыкӏэ, жаӏэри.

Дахэ защӏэкӏэ щепсалъэм, ӏуэхур апхуэдэу тыншу зэрызэфӏэмыкӏынур къажриӏащ. Къалъыхъуэр къагъуэтыжын папщӏэ, и анэшхуэм фӏадыгъуа ӏэрыгъадэ маршынэм и пӏэкӏэ лъакъуэрыгъадэ къыхуащэхужын хуейщ. Нуцэ псэлъэкӏэ къызэкъуихат:

– Сосрыкъуэ и напэӏэлъэщӏым езым зыффӏигъэкӏуэдауэ аращ, лей зытехьэм фыкъыщхьэщыжыртэкъыми. Нанэ и ӏэрыгъадэр зыдыгъуар зэрыкъуажэу ящӏэрти, зыми жиӏакъым къритыжын хуейуэ. Иджы сэ шхын щхьа солъаӏуэри сыдэтщ.

Нуцэ и гуныкъуэгъуэр Къудан хьэблэ къикӏахэм я щхьэ хуахьакъым, ауэ яфӏэкӏуэдар къаӏэрыхьэжыныр ӏэмалыншэти, сыт ящӏэнт, къащэхуащ лъакъуэрыгъадэ маршынэр. Нуци и гуращэр къехъулӏати, маршынэр къэзышахэм яжриӏащ:

– Напэӏэлъэщӏыр езыр нэкӏуэжащ, фи ду щӏагъым щӏэлъщи, къэфщтэж, дзыгъуэм ямышх щӏыкӏэ.

Майе и жьынду быным къуажэм зы дзыгъуи къыданатэкъым, хъыдан кӏапэр абыхэм яшхынкӏэ шынагъуэ щымыӏэми, и пӏэм илъыжмэ нэхъыфӏт – уэшх занщӏэу къыщӏемышхар арат, напэӏэлъэщӏыр здэщымылъыпхъэ щылът, зыхъумэн хуеяхэр теплъэкъукӏат. Иджы ари зыдэлъа пхъуантэм дагъэзэгъэжащ, гукъеуэ зиӏа сабий мэжэщӏалӏэми и гур псэхужащ. А жэщ дыдэм уэшх къешхащ, зимыгъэнщӏыжу щӏыр жэщищ-махуищкӏэ ефащ уэшхыпсым. Жэщищми Майе и пэм лъырэ шынрэ къыщиудурэ къижащ. Лъыр плъыжьу къыщижым, уэшхыпсыр гъуабжафэт, итӏанэ уэшхыпсыр плъыжь хъурти, пэм къижыр гъуабжэ хъурт. Ауэ апхуэдэ щекӏуэкӏыр Жануэс и пщӏыхьэпӏэрат, жэщищми къытригъэзэжурэ. Жьынду хужьыр пщӏыхьэпӏэм къыхыхьэу зэпиудыху аращ нанэр зэпщӏыхьар…

…Къыкӏэлъыкӏуэ гъэмахуэм зи еджапӏэ щӏэтӏысхьэгъуэхэр хатхыкӏыу къыдыхьати, Майе егъэджакӏуэ хъыджэбзитӏым ябгъэдэлъэдащ:

– Сэри сынэкӏуэнущ еджапӏэм!

– Илъэс дапщэ узэрыхъур?

– Илъэсих.

Майе зыми зыри жриӏакъым, гъунэгъу фызыр адэ-анэм къахуэгуфӏащ:

– Майе губзыгъэ дыдэ зэрыхъуа, хэзытхыкӏхэм ябгъэдыхьэри, сэри седжэну сыхуейщ, жиӏэри, заригъэтхащ!

Хъыджэбзитӏым сабийр ягъэгушхуэну ятхами, и ныбжь нэмысауэ ящтэнутэкъыми, Пагуэ еджапӏэм кӏуэри ягурыӏуащ. Адэ-анэр зэдэарэзыт: гукъыдэжыр зэпаудмэ, еджэну хуэмеижынкӏэ хъунущ.

Бжьыхьэпэ мазэр къэсри, Майе еджапӏэм яшащ. Классым щӏыхьэри, япэу къилъэгъуар Сырыхущ. «Си деж къэгъэтӏыс!» – елъэӏуащ егъэджакӏуэм. Майи зыхуеиххэр арат.

Еджапӏэ нэужьым Нуцэрэ Майерэ уэрамышхуэмкӏэ зэгъусэу кърикӏуэжырт кхъэм хуэгъэза уэрамдэкӏым нэс, адэкӏэ Нуцэ къуажэ щӏыбымкӏэ игъазэрт, Майе – къуажэ гупэмкӏэ. Зэгуэрым, уэшх къешхарэ ятӏэу, кӏуэр здэкӏуэм емыгупсысыщэурэ, здэзышэр здишэм иримыгузавэурэ, Майе Нуцэ щӏыгъуу «нэмыцэ унэм» нэс кӏуащ. «Мыбы нэс укъэкӏуауэ укӏуэжыну? Накӏуэ, ныщӏыхьэ!» – жиӏэу Нуцэ щытригъэчыныхьым, ятӏэ къызыпытӏэтӏ и вакъитӏыр лъигъэпкӏри и ныбжьэгъум яужь иту щӏыхьащ. Пэш цӏыкӏуитӏыр а зэрыщыта дыдэщ, Ребеккэ, япэми ещхьу, пӏэкум исщ. Хьэуэ, зыгуэр щӏэуэ къыщокӏуэкӏ мыбы – лъакъуэрыгъадэ маршынэ щӏэтщ! Щыгъын ныкъуэд куэд блыным хэукӏа гъущӏ ӏунэхэм фӏэдзауэ фӏэлъщ, щӏыӏутелъ нэгъунэ хэлъу. Нэмыцэр иублэжауэ мадэ. Майе къыхуилъащ: